Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
sari (~1496: RS). ■ Hitz orokorra. Esanahi nagusiak: ‘ordainsari, premio’ (Leiz sari dut, OihAtsot eman bekio ez pena, bana sari), ‘emaitza, opari’ (RS edozein sari esker gura, Barrutia falta bajat saria, / etxat falta naia), ‘ordain, prezio’ (OihArtP saldu ninzen saritan / asko sari handitan, Barb bazkariaren saria), ‘lansari, soldata’ (Belap langiler bere sarien… ükatzia); erabilia da predikatibo moduan ere, ‘ordainetan, truke’ balioarekin eskuarki (EtxZib ungi egiñen sari, OihAtsot ixilsari, Larg gal-arazte sari).
● saridun ‘soldatapeko’: Larm, Mburu (arzai sariduna); ‘premiodun’: Zaldubi (saridun partidetan); -dun edutezkoarekin, partizipio lexikalizatuaren gainean osatua; cf. behean saltun, atzizkiaren beste balio batekin partizipio emankorraren gainean osatua.
● saripeko Larm (Farfán,… mairuen saripeko zaldun kristaua), TBLap (heien saripeko nintzen).
● sariztatu ‘saritu’: OihAtsot (sarista ezak onsa barataria), EtxZib (arima eta gorputza saristatzen dire); ‘estimatu, aintzat hartu’: OihAtsot (begik ez begizta, ez gogok sarizta); lehen adieran erdi-ekialdean ohikoa bada ere, bigarren adieran ez dago beste lekukotasunik, eta pentsa daiteke Oihenartek berak hedatu ziola esanahia; ohar bedi formaz ere aldendu egiten dela, -zt- “etimologikoagoarekin”, Oihenartek berak beste atsotitz batean darabilen sarista ‘saritu’-tik.
sari-emaile (Larm, Añib [Jangoikoa dala sariemollea]), sariketa (EuskEsn 1911), sarira (‘ordainetan’: Etxahun [kado bat egin diozü zerbütxü sarila]), saritu (Añib [an sarituten dira oraingo neke bear guztiak]), saritxo (JJMogel [saritxubak emon, ondo esan, zerbait eskiñi]), sariz (Añib [nai dala doan, nai alogerez edo sariz]), sarizale (‘soldatapeko’: Urte). Cf. atsegin-sari, bazka-sari, behar-sari, bilasari, eskaintsari, ezkonsari, gabonsari, lansari, neke-sari, ordainsari, urte-sari…
► Partizipioa da osaeraz, *sar erroa[1] + -i partizipio marka zaharra (*sal erroaren aukeraz, ik. behean). Horren aldean, osaera berekoa da saldu, baina -tu partizipio marka berriarekin; sari partizipio zaharrak erabilera espezializatu batean iraun du, izen gisa lexikalizatuta. Kuryłowiczen lege ezagunari jarraituta, saldu, partizipio marka emankorrarekin, hurbilago legoke erroaren esanahi nagusi eta jatorrizkotik (cf. gazt. impreso/imprimido, etab.). Formari dagokionez, gari/galdu bikotearen kide betea da sari/saldu.
*Sar-ek oinarrian ‘(zerbaiten truke edo) eman/jaso’ esanahia zeukakeen, eta ‘emandakoa, emaitza/jasotakoa’ esanahiarekin edo lexikalizatuko zen sari (cf. agian arrain < *arrani, gazt. pescado partizipioa konparagai hartuta partizipiotzat jo litekeena).
Hainbat bikotetan ikus daitekeen r/l txandakatzea hizpide hartuta (cf. gosari/gosal-, joare/joal-, euskara/euskal-), sari-ren jatorrizko forma *sali izan zitekeela iradokitzen du Mitxelenak, bokalarteko bilakaera ezagunarekin (cf. goru, borondate < lat. colus, voluntatem; FHV 311-313, 318). Hala balitz, sal izango zen erroa, saldu-n gorde dena; alabaina, gari/galdu bikotean erroa gar da ziur asko (ik. han, eta orobat abere; cf., bestalde, estari, bidari, etab.), eta, horrenbestez, *sali-ren aukera hori ez da baitezpadakoa.
saldu (~1496: RS). ■ Hitz orokorra. Saltu erronkarieraz aurkitzen da (zub. saldü). Esanahi nagusiak: ‘diru-truke eman’ (RS ojal ona hutxan saldu doa, Leiz prezio handitan saldu, Ax ea zenbana saltzen zen; cf. lag. igaitz. eta zentzu pasiboan Lazarg dirurren saldu ninzan esklabea, OihArtP saldu ninzen saritan), ‘osoki eman, -(r)en eskura jarri, galtzera utzi’ (OihAtsot neska hartzen ari dena saldu doa, Harand bekhatuari saldua), ‘traditu, galarazi’ (Leiz Iudasek hura saltzen, Tartas tradituko baitu, eta salduko), ‘-tzat eman’ (Ax gezurra egiatzat iragan eta saldu). Cf. gaizki saldu ‘gaizki esan, desfamatu’, jad. Etxeparegan (erregeri gaizki saldu, gertuz ogen gaberik).
● salmenta batez ere gip. eta gnaf. erabilia (bizk., bazt., lap. eta zub. ere jaso izan da); Larm, Lardiz; sal + benta/menta, agian, cf. hasmenta; beste aukera bat da zuzenean gazt. venta-rekin lotzea; salbenta eta salpenta formak ere badira.
● saltun OihAtsot (begi batez aski du saltunak, ehun eztitu sobera erostunak); -dun egitezkoarekin, -t- ahoskabea du Oihenart zuberotarrak, herskaria neutralizatuta beharbada, edo, agian, erostun-en oihartzunez; cf. halaber FedProp saltun, 1906an, erostun ez dagoen adibide batean; Oihenarten atsotitz hori bera dago Herria aldizkarian 1957an, baina saldun aldaturik (azken aldaera hau Azk-ek erronk. jasotzen du); cf. zaldi/zaldun.
● saltzapen ekialdean, batez ere bnaf., zub., erabilia; Egiat (-tzepen); saltze + -pen.
salbide (Izt, HiriartU [arno eta bertze mozkinen sal-bide onak]), saldukeria (‘traizio’: Izt), saldura (Larm, AgirAst [saldura ta erostura]), salera (‘saltze’: Larm, Izt), salerosi (iz.: Materra [pisuan, neurrian, sal-erosietan]; ad.: Urte, Mburu [saldu-erosiz… egiten dituzte beren irabanzak]; orokorra da, bai izen moduan bai aditz moduan; saldu-erosi aldaera bizk., gip., gnaf. ageri da, (sal-e.-ren aldean)), salgai (pred.: Lizarg [nik nere arima salgai daukat]; -gei Mogel; iz.: Uriarte [(merkatarien) salgaiak iñork ez ditu erosiko]; -gei Gèze; orokorra da bi adieretan), salkari (Harand [nihork ez baiditu erosten gehiago hekien salkariak]), salkidin (‘salgai’: Goihetxe), salkizun (Larm, Duv [arima salkizun]), salpen (‘saltze’: Harrt, Duv), saltegi (Pouv (-degi), Larm), saltoki (Pouv, TxAgir), saltzaile (Leiz (-tzale), Pouv (-tzaille); ‘traidore’: EtxZib; orokorra da bi adieretan; -tzale ekialdean ageri da, -tzaile-ren aldean), saltze (Mburu [oialdiaren saltze ona]).
► *Sar erroaren gainean osaturiko partizipioa izanik (ik. goian sari), elkartu-eratorrietako bilakabideen bitartez azaltzen da erroaren bukaerako -r/-l txandakatzea (cf. gari/gal-, abere/abel-, etab; FHV 317-319). Erroa sal bera izateko aukeraz, ik. goian.
Cf., bestalde, saldu eta sari-ren arteko gertutasuna Oihenartek jasotako kantan: saldu ninzen saritan. Saldu-ren aldean, jakina, saritu askoz geroagokoa eta urriagoa da, formaz eta esanahiz osaera gardenekoa, sari-ren eratorri zuzena. Alderdi semantikotik, dirutu-rekin konpara daiteke: sari/saldu bikotean, ‘sari bihurtu’ da, funtsean, saldu, eta diru/dirutu-n ere ‘diru bihurtu’ da dirutu, hots, ‘saldu’; cf. OtxandEsk “garia dirutu, vender el trigo”.