Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
ortzi (1110: DocLeire [Orcire Çorita];[1] ur(t)zi xii. m.: APicaud [Deum uocant Urcia]; orze ~1600: Zalgiz). ■ Hitz orokorra. U-dun aldaera antzinako bakarra Picaudek dakarrena da. Bukaerako -e-dun forma Zalgizengan bakarrik agertzen da, lekukotasun zaharren artean. Maurice Harrietek aldaera hasperenduna dakar xix. mendean, hortziak io du eta hortzia erori da adibideetan; ik. halaber ortzadar, ozpin2 eta ortzirale.
Hitza ortz-/ost- elkartuetan ageri da gehienbat historikoki. Hitz beregain bezala, ortzi/osti ‘trumoi, tximista, ekaitz…’ balioarekin gorde da gaurdaino (Munibe ostia sentitzean… kanpaiak jotera, TBLap ortziaren-seme; cf. FedProp 1892 kalerna edo ortzi-uri, Duv ortzi-karraska, gip. osti-kanpai, osti-zaparrada).[2]
Zalgiz izan zen aurrenekoa adierazten hitzaren jatorrizko esanahia ‘zeru’ izan zitekeela, orzanz, orzkorri, orzadar eta orzezki gogoan izanik (“agian orzea heuskara zaharrian zerua erran nahi zen”). Duvoisin ere iritzi berekoa zen, eta bere idatzietan ere erabili izan zuen (“Jainkoak egin izan zuen ortzia,… ortziari izentzat eman zioen zerua”);[3] XX. mendeko hizkuntza idatzian asko zabaltzen da erabilera hori, hegoaldean batik bat.
Ortz-/ost- elkartuetatik ateratzen dena da ‘eguraldiaren [maiz, jakina, eguraldi txarraren] zeru’ moduko zerbait izan zitekeela berez (hots, eguraldiaren gorabeherak gertatzen diren lekua). Hitzaren aurreneko agerpen idatzizkoetan, ordea, nolazpait nortua edo jainkotua ageri da eguraldiaren zeru hori: alde batetik, Orcire Çorita, edo Orci Ortiz (ik. behean adibideak), eta, bestetik, APicaud-en “Deum uocant Urcia” famatua. Zeru-jainko moduren baten izena izan liteke, baina ik. behean Bähren iritzia (ik. halaber egun). XX. mendeko testuetan ‘jainko’ adieran erabiltzen da maiz (eta baita “Jainkoaren” —dela kristau jainkoaren edo dela noizbaiteko euskal jainkoaren— izen propio moduan ere).[4]
□ Erdi Aroan hitzarekin zerikusia izan lezaketen leku-izenen artean, cf., u-rekin, Sancius d’Urcindoi (AGNCartII 1249; Urkudoya-rekin lotzen du Goihenetxek, OnomNord 26 or.), Sancho de Urcea (PobNav 1366), Juan Martines de Urçia (ArchPlen 1496), termino llamado de Urcitu (SPedRib 1529; -tu partizipio berriarekin?) eta Urcinaldaia (TopAlav 1799); o-rekin, cf. Rodric Perez de Orreia (DocLeire 1131; editorearen arabera, Orcia irakurtzen da jatorrizkoan), Orci Ortiz de Uila Porquera (ColCalcI 1137), Orçiren Çorita Çaharra, Orçiren Çorita Soroa (ColRonces 1284), eta, bilduma eta urte bereko beste agiri batean, Orciren Çorita, Orciren Çorita Çarra eta Orçiren Çorita Soroa, eta otra pieça en Orçirraça (SClEstell 1376).
● ortots hitz zabaldua: Lazarg, Beriain (-os), Bonap/Azk (gnaf., bazt., bnaf., zub.); ostots Larm, Añib; ortz(i)-(h)ots; txistukariaren galera disimilaziozkoa dago ortots-en (FHV 293).
● ortzaizki “clarté, sérénité du ciel, principalement clair de lune, lumière des étoiles” Harr; ortzaizkiara “regardant vers un point du ciel et apercevant quelque chose du clair de la lune ou des étoiles” Salab (orz-); Zalgizek orzezki dakar, esanahirik gabe; cf. behean orzoski. Formari dagokionez eguzki-rekin konparatu behar da (ik. han), Mitxelenak argi-rekin lotzen badu ere (FHV 295, cf. ortzargi), baina ez dago argi zer dagoen ortz- eta -zki atzizkiaren artean; cf. halaber ilaski, izarzki, oiheski. Azkueren bidetik, ortzaizkiara-n -(k)ara atzizkia legoke (Morf §362), baina ez da baztertzekoa ekialdeko adlatibo mugatua izatea, cf. ilaskiara.
● ortzantz ekialdeko hitza: Zalgiz; ortz(i)-azantz, -z-ren galera disimilaziozkoarekin(FHV 293); cf. Zalgiz: “iduri du orzeazanza”.
● ortzikara Duv; ortzi + -kara atzizk.
● oskarbi Larm (osg-); ortz(i)-garbi.
● oskorri orzg- Leiz, orzk- Zalgiz, osg- Oih, ozk- Gèze, Azk/Larrasket (bizk., zub.), osk- Lizardi; ortz(i)-gorri.
● ostantz ArrasErrek (argi izarrak urten dau / zeruan goian ostanzean); ‘egunsenti’ da, ziur asko, eta -antz da bigarren osagaia, cf. eguantz; interpretazio horrekin, -ean inesiboa izan behar da, ez ablatiboa (Mitxelena 1964c: 86).
● ostarku ‘ortzadar’: Añib (uzterpu…; ik. goian uztargi), Uriarte (ustarku); Azkuek dakarren bizk. sustruku txistukariaren erreduplikazio adierazkorraren bitartez azal liteke (FHV 292).
● osteleuri ‘ekaitz-euri’: Larm, Izt; -l- albokariaren jatorria ez da argia, ik. Bähr (1931: 403).
● ostr(e)ilaka ‘ortzadar’: Larm (ostrella-), Gerriko (ostrila-); Knörren arabera (2001: 411), gazt. estrella dago hitzean, baina Bähren ustez (1931: 401-404) -r- berezkoa izan liteke, cf. ostri; amaierako -ka azaltzeko aukera ezberdinak aipatzen dituzte autore horiek.
ortzalde (‘zeru-alde’: Oxobi), ortzargi (ozar- Intxpe; ostar- Larm; cf. Izag AranOñ: “ostargixa badator, comienza ya a amanecer”; uztargi formarako ik. bereziki uzta, eta uztai, uztarri), ortzondo (‘egunsenti’: Bonap/Azk (zar., erronk., zub.); ik. behean ostondo), orzoski (“air serein” Oih; ik. goian ortzaizki), ostaize (Izag (bizk.: “el viento que precede a la tormenta”)), ostarte (ArreseB (osarte; -t-ren galera disimilaziozkoa); ostarte Azk/Barand/Izag/Garate/Elexp (bizk., gip.); oztarte Azk/Lhande (bizk., gip., lap.); oztartean “à ciel ouvert” Lhande), osterre (“zerua estalita dagoelarik egiten duen bero handia” Elexp (bizk.) [< ortz(i)-erre]), ostondo (“la parte del cielo más cercana al horizonte” Izag (bizk.)).
► Lekuko nagusien arabera, orzi da berreraiki daitekeen formarik zaharrena; igurzkaria dago, ez afrikatua (cf. erronk., zar. etab.-etako orzegun, orzilare gordetzaileak; cf. halaber Leiz, Beriain, Ax…), eta amaierako -e berriagoa da -i baino (FHV 130). Picauden Urcia-ko u- bokala jatorrizkoa dela argudiatzen du Orpustanek (1999: 54-55), dardarkari aurrean ireki dela proposatuz: cf., urdina-rekin, Lope Ordina (DocArtaj 1104), don Ordincho (PrebSS 1264), egungo Ortzaize herri-izenaren vallis quæ Ursaxia dicitur (GuipAlb ~980) lehen lekukotasuna etab.; cf. halaber bizk. biortu / jat. bihurtu (FHV 62). Hala balitz, onartu beharko genuke u- > o- bilakaera orokorra eta antzinakoa izan zela hitz horretan, baina ez besteetan (cf. adib. urte); ez dirudi u- duten ustarku modukoak zaharrak direnik; ik. goian Erdi Aroko adibideak. Ezin da ziurtatu jatorrian hasperena zuenik (ik. behean hortzadar, hozpin, horzillare etab.-ez esandakoa), baina, hitza nagusiki elkartu-eratorrietan gorde den neurrian, hasperena hain modu orokorrean galdu izana erraz azal liteke (cf. azaro < hazi + aro; FHV 525-526). Kasu honetan *horzi/hurzi berreraikiko genuke.
Ost- duten formak elkartuetako formetatik azaldu behar dira: orzi egun > orz-t-egun > orstegun > ostegun; bi osagaien arteko -t- elkarketakoa izan behar dela dirudi, cf. begi/bet-, sutondo etab. Mitxelenak (1954e: 152, FHV 364) nahiago du, -r(t)z-/-st- korrespondentzia orokorra azaltzeko, -rtz- > -rzt- elkarketako bilakaera, herskariaren leku-aldatzearekin (“interversión” dio berak); baina hitzaren forma zaharrak igurzkaria baitu —ez afrikatua—, azalpen horrek ez du baliorik kasu honetan.[5] Bilakaeraren tarteko formen adibide izan daitezke jaso izan diren bnaf. ortsegun eta gnaf. oztzegun eta oztsegun. Ik. ortzegun.
Gorostiagak (1934) hitzaren amaierako -i bereizten du. Hastapeneko or(t)z- azaltzeko, berriz, *bortz-etik abiatzea izan liteke aukera bat, herskari ahostuna -o- bokalaren aurrean galdu dela proposatuz (Mitxelena 1972a: 307, 13. oh., FHV 253); kasu horretan, eta *bor ‘borobil’ erroa legokeela onarturik, -tz atzizkiarekin (cf. beltz), bortz-en partizipio moduan (b)orzi genuke, igurzkariarekin (cf. gatz/gazi, orratz/orrazi etab.; FHV 289). Esanahiari dagokionez, ‘borobildua’ edo izan liteke; cf. irl. spéir ‘zeru’ < lat. sphaera (Vendryes s.v.). Hipotesi honen eragozpen modura, onartu behar dugu erabat galdu dela hastapeneko b-, inongo aztarnarik utzi gabe.
Beste aukera bat da *hur-(t)z-i osaeratik abiatzea; lehen osagaia hur (isurkaria, ez fruitua) litzateke, eta, esanahiari dagokionez, ‘urez betea’ edo ‘uraren antzeko’ izan liteke. Paralelo moduan, cf. hebr. shamayim ‘zeru’, osaeraz agian sha ‘eman’ + mayim ‘ur’; garai bateko gizakiak, itsaso eta lakuetako kolore urdina zeruarenarekin berdindurik, zerua ere urez egina zela pentsatu ahal izan zuen (Sachs 2006). Beste hainbat hizkuntzatan ere zeruaren izenaren etimologia euriari, lainoei (‘hodei’ adieraz, ik. ortzadar) edo urari lotua ageri da: cf. gr. οὐρανός ‘zeru’ < *uors-o- ‘euri’ (Beekes s.v.), errus. nebo ‘zeru’ < ie. *nebhos ‘zeru, hodei, laino’ (Wade s.v.). Hipotesi honek bi arazo nagusi ditu: batetik, jatorrizko hasperen bat eskatzen du, baina hasperen hori ezin da ziurtasunez berreraiki, eta, bestetik, onartu beharko genuke jatorrizko bokala u- dela; ik. goian. Hipotesi honetan, ordea, hortzi aldaera hasperenduna ez da gurutzaketaz azaldu behar, hitzaren berezko soinu gisa baizik.
Erabat bestelako proposamena dakar Dieguezek (2002): ihortziri, iñusturi eta halakoak ere familia berekotzat harturik (esanahiaren aldetik ez dago eragozpenik), *enaurz(i) moduko aitzinforma bat berreraikitzen du eta, Martineten (1950) eta Mitxelenaren (1957b) hitz hastapeneko herskari bortitz ustez galduak gogora ekarriz, *thenaurz(i) ere iradokitzen du, *thenaurz(i) > *henaurzi > [*hehaurzi >] *ehaurzi bilakaerarekin. Horrenbestez, bitara azal daiteke, dioenez, hortzi aldaeraren hasperena: *enaurzi-tik metatesiz (Garibai <enusquera> ~ Leiz heuskara ditu hizpide), edo *henaurzi-ren hastapenekotik, kontsonante bortitzaren aztarna gisa. Aitzinforma horrek, *thenaurz(i)-k, bide ematen dio mailegutzat jotzeko, izan ere, forma hori zelten Taranus eta Taranis moduko izenetatik hurbil ikusten baitu fonetikoki; izen horiek “trumoi-jainkoak” edo “zeruko jainkoak” adierazteko erabiltzen omen zituzten zeltek haien hizkuntzan. Hipotesi honek, hala ere, esplizitatu gabe uzten ditu forma zeltatik euskal formarako bilakaeraren xehetasunak, eta baita beste auzi batzuen gorabeherak: zein forma zeltikotatik abiatu behar dugun zehazki, zein diren iturri gisa ikusi nahi ditugun forma zelten filologia, barne-historia, hedadura geografikoa eta berreraiketazko xehetasunak, etab.; gogoan izan bitez Mitxelenaren (1964b: 136-137) oharrak, ugeint eta haren aitzinforma *wi-kant-ī-ri buruzkoak. Abiaburu baterako, ik. Matasović (s.v.).
Euskal datu historikoen eztabaidara itzuliz, badirudi ‘eguraldiaren zeru [eg. txar edo ilunarena bereziki]’ (eta are ‘tximista, trumoi…’) esanahia dela jatorrizkoa, baina ohartzekoa da ‘zeruko edo eguraldiaren jainko’ adiera oso hurbilekoa izan zitekeela, garai bateko euskaldunen mundu ikuskeraren barrenean. Picauden Urcia-ren esanahia ‘Jainko’ moduan agertzea gaizki-ulertu bati egozten dio Bährek (1929a): Picaudek, zerurantz seinalaturik, Jainkoaren izenaz galdetu zuenean, bere informatzaileak zeruaren izenaz galdezka ari zitzaiola uste izan ahal izan zuen.[6]
Hitzak egun-ekin duen harremanaz, ik. egun.
ortzadar (~1557: OihAtsot (-rz-)). ■ Erdi-ekialdeko hitza (OihAtsot goiz orzadar, arrats iturri, Leiz zeinen buruan baitzén orzadarra, Egiat emaztiaren adiskidegoa ostagarraren pare dela, Lizarg zerúko ostadárra). Hasieran hasperena duten formak (hor-, hol-) XVII., XVIII. eta XIX. mendeko zenbait testutan agertzen dira, Volt eta EtxZib-engandik hasita; (h)ol- aldaera albokariduna ere XVII. mendetik aurrera ageri da; ozadar aurkitzen da Gèze eta Intxpe zuberotarretan. Aipatzekoak dira Salaberriren (“arc-en-ciel et par la traduction littérale: branche de nuage”) eta Harrieten aipuak (“holtza, eskuara zaharrez hedoia erran nahi da, eta aurkhitzen da hitz hautan: hortz-adarra edo holtz-adarra…”), biek hitzaren lehenbiziko osagaiari ‘hodei’ esanahia ematen baitiote.
► Badirudi hasperena duten aldaerak hortz bezalako hitzen baten gurutzaketarengatik azaldu behar direla; orobat gertatzen da ozpin-ekin. Aldaera albokaridunak dardarkariaren disimilazioz azaltzen dira (FHV 339); zub. ozadar-en ere galera disimilaziozkoa gertatu ahal izan da, edo txistukariarekin erabateko asimilazioa, beti ere orzadar-etik abiatuta, ez zub. nagusitu den ost- formetatik; cf. orobat goian Intxpe ozargi. Ostagar-en herskariaren ahoskunea disimilatu da.
! ortzegun (~1597: EspGut (oste egun); ortz- 1609: Aldaz). ■ Hitz zabaldua, arab. eta bizk. izan ezik (EspGut egun, zoin baita oste eguna, Aldaz bertze ortzegunean, Belap aste saintüko astizken, ostegün, ostiraletako ofizioan); cf. eguen.
ortzegun gizen (Urte, MElizanb), ortzegunkari (Duv (ost-, bnaf.), Herria 1959), ortzegun saindu (Materra; ostegün saintü Belap).
► Zuzenean bortz ‘bost’-ekin lotzeko aukeraz mintzo da Mitxelena (1972a: 307, 13. oh.): *bortzegun litzateke jatorrian, -o- aurreko b-ren galerarekin, eta esanahiz ‘bosgarren egun’, igandetik zenbatzen hasita (‘bost’ osagaiarekin, cf. goi alem. Pfinztag, port. quinta feira, etab.; Buck s.v. thursday). Ohar bedi ortzi-ren etimologia posible baten oinarrian dagoela bortz forma hori (ez ‘bost’ esanahiarekin, halere), ik. goian.[7]
Nolanahi ere, Mitxelenak ez du baztertzen ortzi ‘eguraldiaren zeru’-ren aukera. Euskararen barrenean, cf. mendeb. eguen (ustez *egu(n)-egun); egun-en aski parekotzat jo daiteke ortzi, eguraldiarekin estu lotua berau (ik. egun), eta nekez utz daitezke bazterrera ing. Thursday (cf. erro bereko thunder ‘trumoi’) edo lat. Iouis diēs ‘ostegun’ bezalako paraleloak, lit. ‘Thor jainkoaren eguna’ eta ‘egun-argiaren jainkoaren (Jupiterren) eguna’, hurrenez hurren (Skeat s.v., ErnMeill s.v. Iuppiter). Paralelo hauek ez dute ezinbestean esan nahi ortzegun/eguen-en ortz eta egu- nortuak edo jainkotuak daudenik.
ortzirale (ortzilare 1617: Materra [-rale 1627: EtxZib]; ostirale 1622: AzpGut). ■ Hitz zabaldua, bizk. izan ezik (Materra ortzilare larunbatetan, AzpGut egun ostiralea, Belap astizken, ostirale eta neskenegünak); cf. bariku, egubakoitz. Bukaerari dagokionez, -rale dirudi dela forma zabalduena testu antzinakoenetan (ostirale [zub., AzpGut; OArin hostirala], or(t)zirale…), eta ondoren, -lare (or(t)zilare…). XVIII. mendea baino lehen, -l bukaeradun agerraldi bakarra aurkitzen da (EtxZib orziral). Halabeharrez, hasierako h- grafikoarekin agertzen da Beriain (horzillare, h gabekoarekin batean) eta OArin-engan.
ortzirale egun (OArin [hostirala egunean], Laphitz [ortzirale egun batez]), ortziralekari (Duv (ost-, bnaf.)), ortzirale saindu (Beriain [orzillare sanduan guziengatik ofrezitu zena]).
► Zaharrena -rale forma dela onartuz (cf., halere, lehen lekukotasuna), aukera dago *ortz(egun) iragale moduko zerbaitetan pentsatzeko, esanahiz ‘ostegunaren ondoko egun’ edo —“le lendemain du tonnerre” itzultzen du Vinsonek (1924: 267)—. Aukera honetan, sekundarioak lirateke -l bukaeradun formak, -e galduta; OArin-en hostirala aldaeraren -a bukaerarako, cf. agian autore beraren bagarik (baina bage). Itxura guztien arabera, kontu grafiko hutsa dira Beriain eta OArin-en h-ak.
Bestelako aukerek ez dute egiantzik: ostrilaka-z ari dela, ostirala jatorrian ‘ortzadarraren egun’ ez ote den galdetzen du Bährek (1931: 403). Gorostiagak (1959: 90), berriz, lat. stella edo stellare-rekin lotzen du, artizarraren eguna zelakoan (cf. lat. dies Veneris ‘Venusen eguna’).
ozpin2 (orzpin ~1600: Zalgiz; ozmi- 1621: Beriain [ik. behean ozpinarri]; ozpiñ 1627: EtxZib; ozpriñ ~1630: EtxZib). ■ Ekialdeko hitza. Aldaeretan erabiliena den ozpin-ez gainera, orzpin (Zalgiz), ozprin (EtxZib, Ax) eta ozm- formak daude (Beriain, zar. ozme). Hasierako hasperena, XVII. mendean, Voltoire, Pouvreau eta Gasteluzarrengan ageri da. ‘Oinaztarri’ da esanahia (EtxZib ozpiñen garhasia, Ax ez ozprinaren… beldur izanen).
● ozpinarri ‘oinaztarri’: Beriain (erori zen ozmiarri bat); ozpinarri jad. Arakistainek dakar (gnaf.) eta ozpingarri jaso izan da Nafgip.-en; ozmiarri-n tarteko -n- bat galdu dela dirudi; Barandiaranen arabera, bigarren osagaia harri da, uste zaharren arabera tximistak harrizkoak baitziren (Mitxelena 1966d: 129); cf. oinaztarri, tximistarri.
ozpinezko (Duh [madarizionezko eta ozpinezko sentenzia bat]), ozpin-kolpe (Duh [zeruko ozpin-kolpe guziak]).
► Osaeraz ortz(i) + *bini ‘mihi’ da, Mitxelenak dioenez (FHV 276). Orzpin aldaeran ortzi-ren dardarkaria gorde da (FHV 368), eta ozprin-en lekualdatu (Mitxelena 1953d: 567). Ik. mihi. Ez litzateke ezinezkoa bigarren osagaia min izatea: ‘ortzi bizi’ genuke esanahiaren aldetik; ik. min. Zar. ozme aldaera mehe-ren gurutzaketaz azal liteke, edo ozmearri-tik (< ozmiarri) berranalizatua. Aldaera hasperendunen azalbide posibleentzat, ik. goian ortzadar.