Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
olio (orio 1562: Land; olio 1571: Leiz; ik. tradizio sekundariokoak). ■ Hitz orokorra. Forma zabalduena olio da; orio mendebaldeko (Land, Lazarg, bizk.) eta Erronkariko aldaera da; oligo XX. mendean aurkitzen da gip. eta bnaf. leku batzuetan. Lazarragak izerdi-orio darabil (izerdi-orio franko bear dau / oi bere bular artean) ‘izerdi-koipe/pats’ balioarekin.[1]
□ Baliteke hitzaren adibide izatea “por sobre nombre Olio Xaguito” (NatVasc 1535). Lekukotasunik zaharrena litzateke.
● olio-edale “lechuza, mochuelo” Land (orio-); cf. Goihetxeren xori olio zale eta untz olio-zale, ik. behean oliozale; cf. halaber NTLLE 1734, s.v. lechuza: “díxose quasi Lecytusa del nombre griego Lecytus, que significa Azeitéra, porque se bebe el azéite de las lámparas”; paralelo bete-beteak dira okzit. beu-l’òli eta kat. xuca-oli (DECat 6, 45b, òliba ‘hontz’).
● olio-mixar “lirón” Izag AranOñ; badirudi animalia honen koipea ukendutarako erabili izan dela, EncicNav s.v. micharra.
olio-aran (‘oliba’: Orixe), olio-argi (Arrantz [farol triste batian / oliyo-argiya]), olio-aza (Larm, Zabala), oliogin (Larm, frBart [arbola orijogina edo olibua]), olio-igurtzi (frBart [orijo-igortzizko edo unzinoeko sakramentuba]), oliokara (Duv), oliontzi (Pouv (olio-untzi), Larm), oliotegi (Mburu (olitegi)), oliotoki (Urte), oliotsu (Urte), olio-txarro (Larm, Kardab [argia ta olio txarroa eskuan]), oliotze (‘olibondo’: FedProp 1899), oliozale (Larm, Goihetxe [untz olio-zale… gathu gasna-zale]), oliozko (EtxZib [Erroman oliozko / ithurburua sorthu]), olioztatu (Leiz (-st-)), olioztu (Ubill). Cf. azolio.
► Badirudi hitzaren jatorria erromantze zaharreko olio forman dagoela (arag., gazt. etab.; cf. bereziki FuerGNav), lat. oleum-en baino areago; bokalarteko -r- orokorra ez izateak hala iradokitzen du, aintzat hartuta, gainera, bokalarteko -l- > -r- bilakaerak aski luzaroan iraun duela (Mitxelena 1974c: 198, FHV 312-314). Ez da baztertzekoa, bestalde, inguruko erromantzeen etengabeko eraginak bokalarteko -l- albokariari eusten lagundu izana; cf. gask., okzit. òli, bearn. oli etab. Corominasek eta Pascualek, gainera, gazt. óleo-ren izaera erdi-jasoa aipatzen dute (DCECH 4, 281a, eta 6. oh., olivo). Oligo aldaeran, -g- antihiatikoa ezarri da.
Wartburgen arabera (FEW 7, 344b, ŏleum), greziarrengandik jaso zuten erromatarrek olibondoen kultura, eta latinezko hitzak berak gr. ἔλαιον du jatorri azken buruan.