Hiztegia - EHHE

lahar (laar 1069: SancRam2 [Enneco Garceis de Laarsa]; lar 1120: CartSord [Brasc Auriol de Larsaval]; naar 1149: ArchOñatI [Osate de Naarria]; lahar 1149: GuipAlb [Osote de Laharria]). ■ Hitz orokorra. Hasierako l-dun aldaerak (la(h)ar, lar, bazt. lagar) dira zabalduenak (ez zub., erronk.); n-dunak bizk., zar., erronk. eta zub. ageri dira (zar., erronk. ñar).

Esanahi nagusia ‘sasi’ da (Tartas bide huntako naharrak, Mogel ez soluan nekatu, ez laarrak kendu). Hona IbargC-ren azalpena: “lleno de argomas y canbroneras y otros géneros de çarçales, a cuya espesura y montuosidad llaman en bascuençe larra, que tanto quiere dezir com en castellano ‘argomas o monte lleno de argomas’” (Arriolabengoa 2008: 252). Larramendiz geroztik ‘arantza, elorri’ ere ageri da (ArreseB zelako narra sartu ein jatan biotzean), baina ik. jarraian lehenagoko agar. Azkuek bestalde ‘egur izpi’ adiera aipatzen du (ñar (erronk.)).

Land agar “espina” ere hitzaren adibidetzat jo ohi da (Land “espina de peces, arraian agarra”, “espinosa cosa, gauza agar daukana”); Araban betiere, Zigoitian jaso zuen Azkuek ar aldaera (“zarza, cambrón”, eta “aranen arrak, pinchos del endrino”). Cf. orobat bizk. ar ‘sasi, arantza’ (Añib onelako ar ta arantza gogor gaistoak; bere hiztegian, “espina, (c.) aranzea, (V) arra” eta “zarza, (c.) sasia, (V) arrak”).

□ Erdi Aroan, lehen lekukoaren agiri berean, cf. Sancio Fertuniones de Laarsa (SancRam2 1069; Laarça beste kopia batean). Izen horren aldaerei dagokienez, cf. Garcia Azenariz filio Larza (DocArtaj 1111), eta Laharca, Laharça eta Laarça dugu beste bilduma batean (AGNComp5 1291); Lizarraldeko Leartza da, azken hau bederen.

Hitzaren adibide baldin bada, lehenagokoa da Nafarroako La Rraga (ColRioj 1052), baina larre-ren adibide gisa sailkatzen du Mitxelenak (1973³: 120); cf. jadanik Campion (1908: 750). Alabaina, Lerraga (TopMed 1107, 1109) aldaera ere badu izen horrek, Mitxelenak berak gogoratzen duen bezala (1957d: 497); hori aintzat hartuta, agian errazago azal daiteke lahar-etik, ik. goian Lahartza > Leartza. Hala balitz, Nafarroa Behereko Laharraga-ren osaera bera luke, cf. Symon de Laharragua d’Orses (AGNCartII 1249), Issemen de la harragua (OnomNord 1249), etab.; hasperenaren galera eta bokalen asimilazio goiztiarra onartu beharko genuke Nafarroakorako.

Nolanahi ere, beste ohar bat ere egin behar da izen horretaz: Tarraga baskoiaren harira aipatu izan da gaurko Larraga herriaren izena (Mitxelena 1951b: 580).^[1] Gaur egungo arkeologia lanetan ez dira leku beraren adierazletzat hartzen (Canto 1997: 52-53, Ramírez 2006: 189, 12. oh.), baina, Tarr- eta Larr- lotzeko egin daitezkeen ahalegin fonetikoak gorabehera (t- > d- > l-), ohartu behar da zaila dela -aga atzizkia ikustea antzinateko izen batean, onartuta deklinabide mugatuko atzizkia dela eta hau Erdi Aroan garatu zela.

Nafarroa Behereko Larzabal herriaren izenean ere gertatua da hasperenaren galera eta bokalen asimilazio erabatekoa. Lehen lekukotasunaz gain, cf. Garsie de Barsaval (CartSord ~1150), Petro Arnaldi, domino de Larçabal d’Ostaualles (ArchPampI 1323), etab. Aipagarria da Gipuzkoako Juan de Laharçabal (ArchTolII 1450). Osagai berberak dituelako, baina nar aldaerarekin, orobat aipatu behar da Nazabal deitura, hitzaren adibidetzat hartzen badugu (Mitxelena 1973³: 162): cf. Martín de Naçabal (ArchAtaun 1451) eta Pº Sanchez de Narçabal (ArchAzp 1478)—. Adibide hauekin, bide batez, Gipuzkoan ere dokumentatzen da na(ha)r aldaera, eta, Arabako eskualde ezberdinetan ere, cf. Nazabal (TopAlav 1694; “labrantío de Luna”) eta Nazabala (TopAlav 1749; “majada en Contrasta”).

Bestalde, dokumentu beraren bi kopia dira naar eta lahar aldaeren lehen lekukotasunak, Naarria eta Laharria. Laharrean moduko sintagmen berranalisi gisa har daiteke izen hori, eta ugari dokumentatzen da Debagoienean: Juan Sánches de Laharria (ArchSegI 1372; Leintz), Juan Martines de Laharrea (ArchMondII 1438), etab.; n-rekin, Martin Sanches de Naharria (ArchMondII 1429), Juan Sanches de Naharria (ArchElor 1456), etab.

Hastapeneko l-/n- txandakatzearen lekuko dira, halaber, Fort Aner de mendillaharsu (OnomNord 1249) eta Johan, seynor de Mendinaharsu (CenBNav ~1350); Nafarroa Behereko izen beraren adibide, cf. Mendilaharssu (PobNav 1366) eta Miqueu, seynor de Mendilaharsu (CenBNav 1412).

Adibide zaharrenetarik izan daiteke Lanako Narkue herriaren izena, cf. Sancho Lopiz de Narcue (ColIrach xi. m.); badago Narkuen aldaera ere, cf. Domingo Martin de Narcuen (AGNRealIII 1277). Hitzarekin lotzeko aukeraz mintzo da Orpustan (1999: 255), eta naar + gune moduko osaera bat beharko genuke.

Hitza bere horretan ere badago, artikulu soilarekin: cf. Pero Laarra, Garcia Laarra (PobNav 1330). Beste atzizki eta osagaiekin, Laarçurieta (ColIrach 1312), Iohan de Larçaguren (ArchSegI 1374), çerro de Laharraguy (ArchUrretx 1383), çerro de Laarregui (ArchBergII 1383), Pero Yvánes de Laarrunchitegui (ArchSegI 1384), Pedro de Laharreche (ArchSegIII 1474), etab.

● ardui “zarzal muy espeso” Azk (bizk.); ar aldeaeraren gainean osatua (ik. goian), -doi atzizkiarekin; Arratia eta Orozkon bildua.

● asu ‘sasi, lahar’: Azk (bizk.) (amaika asu erre dut aurten!); cf. asu-arantza “zarza que produce moras”; ar + -zu, cf. Elhossu < elhorri + -zu (Mitxelena 1973³: 59).

● asuar ‘masusta-lahar’: Azk (+ azuar ‘sasi’; bizk.); asu + ar; Lafonen ustez (1952a: 79), landareetako -ar atzizkia dago, sagar, il(h)ar eta bel(h)ar jarriz konparagai. Atzizkiaren ideiaren berresgarri hartzen du hitz hau Mitxelenak (1953b: 141). Alabaina, egokiagoa izan daiteke tautologiko antzeko asu + ar elkartu batean pentsatzea: badirudi horixe dela Azkueren aukera, asuar eta asu-arantza sarrera beraren pean ezartzen dituenean, asu-ar ulertu behar dela iradokiz.

● lahardi Pouv; cf. sel de Verindasastalaardia (ArchAtaun 1409; Astalardia eta Ostalaardia ere agertzen dira), Juan de Lardizabal (ArchAspar 1454), Martín de Laarrdiçabal (ArchLegazp 1483).

● lahartsu -rsu Pouv; ik. goian Fort Aner de mendillaharsu (OnomNord 1249) eta beste.

● lahartza lartza Larm; goiko adibideez gain, cf. Orti Laarça (ColIrach 1218), Lop de Laarça (AGNComp1 1266), dona Maria de Laarça (ColIrach 1285), Sancho Ezquerra de Laharça (LibRub xiv. m.), etab.

! ● larrakitu “irse el pelo de la ropa o de la piel de un animal” Azk (gip.; “bizkaitarrez: maiztu ta marroiztu; gipuzkarrez larrakitu, erderaz ajar”), TxAgir (argala ta larrakitua zegoan, ille banaka batzuek txuritu zitzaizkon); “enrarecerse un árbol, despojándose de ramillas” Azk (gip.); osaeraz, abarrakitu-rekin konpara daiteke, baina baliteke larru egotea.

lahar zuri (‘elorri zuri’: Izt), lahardun (“espinoso” lardun Larm; ñardun Hualde), laharpe (Pouv), laharperatu (Pouv), laharrarte (larrarte Larm), lahartu (Mogel [arantzatu ta lartu jakola lur berez bigun ta samurra zana]), lahartze (“zarzal” ñartze Azk (erronk.)).

► Disimilazioz azaldu ohi da lahar eta nahar aldaera nagusien arteko harremana, nabarmenduz dardarkaria dagoela hitzean, cf. lapur/napur, neurri/leurri, larru/narru (FHV 324-325). Mendeb. agar, ar aldaeretan kontsonantearen galera ekarri du disimilazioak (familia berekoak direlako proposamenaz, ik. Mitxelena 1958b: 42, 32. oh.). Hastapeneko kontsonante ahularen galera soilez azaltzen ditu Mitxelenak aldaerok (1957b: 150-151, FHV 324), hitz hasierako n-/l-/ø- txandakatzearen eztabaidaren barrenean (cf. napur/lapur, neurri/leurri, narru/larru); erabateko galeraren adibide bakarra da agar, hots, ez dago **apur, **eurri, **arru eta halakorik.

Kasu honetan, zalantza egon daiteke jatorrizkoa zein den erabakitzeko: lahar da zabalduena, eta ia euskal eremu osoan lekukotzen da, baina ez ekialdeko muturrean; aldaera n-dunak, ordea, bi muturretan agertzen dira, bizk. eta zub.-erronk.

Hitza osagaitan zatitzeak, la-har edo na-har, ez dakar argudio berebizikorik auzi horretarako: la- osagaiarekin, lagun, labur eta halakoekin lotzeko aukera izan genezake, baina ez dugu hitzaren esanahiaren nondik norakoa zehazten hor azken buruan *dar erroa ikusita; balizko na- batetik abiatuta, berriz, nar(ra) dator gogora, eta agian ‘behe’ esanahiren batekin egin liteke lotura, laharra lurrari lotua hazten delako edo. Ez dirudi posible denik *nanar erreduplikatu batetik abiatzea —hala egiten du Meyer-Lübkek (1921: 565), disimilazioz azaltzeko lahar—, berau har ‘lurreko zomorro bigun luze’-en aitzinforma dela proposatu baitugu.

Bigarren zatiari dagokionez, har-ek ez du semantikoki aukera handirik ematen. Bokalarteko -n- batean pentsa liteke agian, eta *lanar moduko protoformaren bat berreraikiko genuke: beharbada galdutako sudurkariaren bidez azal liteke hastapeneko n-/l- txandaketa, sudurkaritasunaren aurreratzearekin edo. Kasu honetan, bigarren osagaian izan genezake nar.

Zaila da hitzarekin lotzen larre. Esanahiaren aldetik, agian ez litzateke erabat ezinezko, baina formaren aldetik eragozpen larria da larre-k ez inon izatea bokal bikoitzeko formarik, ez eta n- aldaerarik. Arazo bertsuekin, ik. lar eta larri (lar-ek eta larregi-k badituzte -aa- aldaerak).

■ Historia ► Etimologia

! nahasi (nahas ~1527: Zalgiz; nahasi 1571: Leiz). ■ Hitz orokorra (cf. nahastatu, nahastekatu). Ipar-ekialdean gorde dira hobekienik -i bukaeradun formak (na(h)asi, nasi); mendebaldean na(a)stu aurkitzen da gehienbat (bizkaieraz na(a)sta(d)u da ohikoena). Zalgiz eta Oihenarten esaeretan nahas ageri da izenondo moduan edo partizipioari legokiokeen tokian (Zalgiz salda nahasago, urrina karatsago, OihAtsot nahasago, karatsago); ‘nahasian, nahasirik’ balioarekin ere aurkitzen da iparraldean (ECocin ezar zazu… oro nahas kasolan; cf. Salab “ensemble, synonyme du mot elgarrekin”; ik. orobat nahas-mahas). Era askotako zerez esana agertzen da (Leiz Ierusaleme guzia nahasi zela, EtxZib bista eta ukitzea / gustiz zaizkit nahasten, MDass olio eta gatza elkharrekin nahasirik, Mihura ez zaitezela izi ez nahas, AgirAst adiskidetasun gaiztoetan nastua).

● nahas-mahas Duv (oro nahas-mahas uzten dituzte); elkarketa fonosinbolikoarekin, cf. handi-mandi, inguru-minguru, (FHV 273); ik. tximista.

● nahaspilatu Leiz; nahas + pila + -tu; beste aukera da -bil egotea bigarren osagai gisa, cf. nahaspil(du); hala balitz, -atu genuke bukaeran.

● nahaste iz.: NavIntel (Echaguiçon, ylumbe naste orretan çurea eguiten yrudi ciaydac duala; Etsain, 1599), EtxZib; ‘nahasian, nahasirik’: Harizm.

● nahaste-borraste Añib; errepikapen adierazkorrarekin, jat. errom. borr- batekin?

● nahasteka ‘nahasirik’: Leiz (onekin nahasteka); iz.: Ax (anhitz kalte eta nahasteka); cf. eraiteka, jauzteka, eta badirudi nahaste + -ka dela osaera, jatorrian behintzat, gerora -teka atzizki gisa berranalizatu bada ere; azalpen honen alde, cf. hiltzeka, aditz-izenetako -tze alomorfoarekin.

! ● nahastela ‘nahasi’: cf. nayere baniquec suen esurroc gurequin nastela leybesen (EuskVald2 1610). Baliteke gaizki transkribaturiko nahasteka bat izatea, eta nasteca leytesen irakurri behar izatea.

nahasgarri (Pouv), nahaskeria (Pouv [hauziek eta bertze halako nahaskeriek]), nahasketa (Mburu [naigabenzak, tristurak eta nasketak]), nahasle (Mogel [itxi atiak diabru naasliari]; cf. nahastaile), nahasmen (Larm, Lardiz), nahasmendu (EtxZib), nahastaile (Leiz [populuaren nahatsale]), nahastapen (EtxZib [nahastapen eta konfusione]), nahastari (Pouv), nahastatu (Leiz), nahastekamendu (Leiz), nahastekari (Ax), nahastekatu (Leiz [iuduén jentilekin nahastekatzea]), nahastura (EtxSar).

► Aukera bat da nahar-en eratorritzat jotzea eta, osaeraz berezi eta ehortzi modukoekin konparatuta, *nahar-z-i proposatzea, *naharzi > *naharsi > nahasi bilakaerarekin (cf. mesede < merzede, ik. han). Honek nahar aldaeraren lehentasuna berretsi lezake, ez lahar-ena.

Hipotesi honetan, nahiz eta aski izaera autonomo eta beregaina duen (cf. Zalgiz, OihAtsot nahasago, ECocin oro nahas), sekundarioa behar du nahas-ek, nahasi-tik atzerantz sortua.

Esanahi etimologikoa ‘laharra edo sasia gailendu’ edo ‘lahar edo sasiaren parte bihurtu’ moduko zerbait izan liteke, hots, nahasia, nahaspilatua, katramilatua, aztoratua… Gisa hortako erabilera metaforikoarekin, cf. Mogelen arantzatu ta lartu jakola lur berez bigun ta samurra zana. Halako esanahien bidetik, agian aukera egon liteke naharo ‘ugari, sarri’ ere nahas edo nahar-ekin lotzeko.

[1] Ptolomeok Τάρραγα dakar (II, 6, 67); Pliniok Tarracenses-ak izendatzen ditu bertako biztanleak (III, 4, 24).

Bilaketa

Atalak

Hiztegia - EHHE

KOMUNIKAZIOA

ERAKUNDEA

EUSKALTZAINAK

ANTOLAKUNTZA

EGITASMOAK, BATZORDEAK ETA LANTALDEAK

HIZTEGI OROKORRAK

HIZTEGI ESPEZIALIZATUAK

HIZTEGI HISTORIKOAK

ZALANTZEN TXOKOA

ONOMASTIKA

TOKIKO ONOMASTIKA BILDUMAK

ARAUAK

GRAMATIKA

CORPUSAK

HEZKUNTZA-BALIABIDEAK

DIALEKTOLOGIA

MORFOLOGIA

SUSTAPENA

EUSKARAREN HISTORIA SOZIALA

AZKUE BIBLIOTEKA ETA ARTXIBOA

ERAKUSKETA BIRTUALAK

FUNTS BEREZI BATZUK

BBK-Euskaltzaindia Literatura Ataria

ZER BERRI

KATALOGOA

GAIAK

EUSKERA IKERKETA ALDIZKARIA

EUSKALTZAINDIAREN BULETINA

Bilaketa

Atalak

Hiztegia - EHHE