Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
lats (1013: ArchElor [riguum quod dicittur Itturlax]; ik. behean Pirinioetako adibidea). ■ Erdi Aroko lekukotasunak gogoan harturik hitz orokorra izana da. Larramendik badakar, eta testuetan XIX. mendean hasten da erabiltzen (Duv lats agortu hunen errekan, Ezale 1899 goieneko iturrian iaioten dan latsak legez).
□ Erdi Aroan, lehen lekukotasuntzat jo dugun adibide bizkaitarraz gain, cf. Arabako Lassarte (SMillán 1025), Nafarroan Erroko Legarreta Lassa (ColRonces 1290) eta Lizarra aldeko Pes de Lacxaga (ColIrach 1385), Behe Nafarroan don Remon de Latssaga (LibRediez 1268), Latseta (AGNComp5 1291) eta Laxa, Lastiri, Laxaldea etab. (CenBNav ~1350), Zuberoan Lacxague (CenSoul 1377) etab. Pirinioetako adibideren bat ere egon liteke, cf. Lleidako Lats (TopCatI 129) eta Ribagorza inguruko Lastarre (CartAlaón 851), lehen lekukotasuna aurreratu lezakeena.
Badugu, bestalde, Lascorra etxe-izena (CenBNav ~1350), hitzarekin zerikusia izan lezakeena (cf. erronk. laskorka, laskortu; ik. laster); cf. orobat Johan Lastarro (PobNav 1330).[1]
► Lats da dokumentatzen den forma bakarra; baliteke *dats erroaren ondorengo zuzena izatea, d- > l- bilakaerarekin (cf. betagin > *detagin > letagin, FHV 257); erro horrek ‘goitik behera joan, jaitsi, erori’ esanahia zeukakeen (ik. adats). Hitzari ‘erreka, errekasto’ eta ‘ubide’ esanahiak eman izan zaizkio; esanahi horiek ongi ezkon litezke *dats erroarenarekin, erreka bat, lats bat, funtsean, ‘goitik behera datorrena’ baita. Alabaina, ez da ahantzi behar euskara modernoko l- bat aitzineuskarako l- batetik ere etor daitekeela eta, hartara, *lats batetik ere azal daitekeela lats (ik. orobat lar). Aukera honetan, bistan dena, adats-ekiko lotura galtzen da, eta erroaren aitzinesanahia ere ez litzateke ezinbestean arestiko ‘goitik behera joan…’.
Azkuek landare-izen moduan ere badakar, baina ez dakigu hitzarekin zerikusirik duen: loreak mulkotan zintzilik dituelako, goitik behera? Baina landare-izen horren gaztelaniazko ordaina “agracejo” dakar Azkuek, eta familia horretako landareek erkalatz izena ere jaso izan dute euskaraz; baliteke, beraz, latz-en aldaera izatea, besterik gabe.
laster (xii. m.: SMig [Johan lasterra];[2] laxter 1643: Ax; lauster 1720: Xurio; laixter 1757: Maister; laister 1780: Lizarg). ■ Hitz orokorra. Laster da forma antzinakoena eta zabalduena. La(i)xter Axular eta Maister-engan dago jad., eta laister Lizarraga eta Gerrikogan; geroago la(i)xt-/laist- formak gip. eta gnaf. eremuan erabiltzen dira gehienbat. Lauster Xurio, Haraneder eta Larregik darabilte. Bukaerako -r gabeko formak gipuzkeraz aurkitzen dira XIX. eta XX. mendean (Beobide laste ezagutu zuan, Urruz atoz laste-laste).
Izenondoa (cf. goian J. Lasterra; ArrasErrek ganboar seme lasterra, Leiz muthatze laster harzaz), aditzondoa (Lazarg laster osatu zatezkeala, Ax arintkiago eta lasterrago) eta izena da (ArrasErrek laster baten igaro zan, Leiz proposatu izan zaikun lasterra [Harand karrera], Maister zelüko izarren lasterrak).
□ Erdi Aroan ugaria da izenondo edo goitizen moduan: Aneco Laster (LivOr ~1235), Johan lasterra, Lop Lasterra (ColIrach 1246), Sancha Lasterra (DocArtaj ~1265), Berbintzanako Maria Lasterra (PobNav 1330), Artaxoako Pero Lasterra de Barrenechea eta Johan Lasterra, Izuko Sancho Lasterra, Arizkungo Petri Laster (PobNav 1366); cf., bestalde, Laster (pertsona ala toki izena?) (CenSoul 1377) eta Per Bernat de Laster (ColBNavI 1357, 1367); ekialde zabaleko adibideak dira hauek guztiak.
laster ari (Oih [bethiere laster / ari naiz zure hatzean]), lasterbide (Duv, TxAgir), laster egin (MSiculo [laster egitendót]), lasterka (OihAtsot, Land; -kan Maister), lasterkari (Oih [zein eder lasterkari / den zuri erakuts-gogoan], Larm, Salab, Gèze, Azk/Lhande/Larrasket (gip., gnaf., lap., bnaf., zub.); lasterkalari Urte, Lhande (lap., bnaf., zub.); laisterkari Azk (gip.); ohar bedi hitzaren hedadura zabala), lasterkatu (Maister), lasterketa (Azk [katu bi ikusi nebazan… ariñeketa edo lasterketak egiten]; cf. lasterketan), lasterketa (Argaiñ [banoala / hobira lasterketan]), lasterlari (EtxZib [orkhatz lasterlaria]; cf. lasterkari biziagoa), lasterrean/-on (ArrasErrek [lasterreon sar gaitezan], Harizm [lasterrean ekharri]), lasterreria (‘beherako, kakeria’: BelaHizt), lasterretan (Lazarg [konfesorea / bakardae lasterretan]), lasterrez (EtxZib), lasterrik (Land), lastersko (Hbarren), laster-su (OihAtsot [lasto-su, laster-su]), lastertasun (Urkizu), lastertu (BonapOnd [testigu lastertua o kexatua: bazt.]), lastertxo (Añib). Cf. asto-laster, bide-laster, esku-laster, haize-laster, punpa-laster, soka-laster, ur-laster…
► Hitzaren lehen osagaia lats ‘errekasto, ur-laster’ da (laster/korronte ia antonomasiazkoa ur-lasterra da). Bigarren osagaiari dagokionez, bazter hitzean azterturiko aukerak ekar daitezke gogora: han bezala, *der ‘eder’ errotik abiatuz gero, ‘eder’ ← ‘handi’ bilakaera onartu beharko genuke.
Beste aukera bat da lats-be(he)ra zegoela pentsatzea, azken bokalaren galerarekin; -sb- > -st- bilakaerareko, cf. aztarren (< hatz + barren), eta honen alde bi gauza nabarmendu behar dira: (1) izan zitekeela joera bat sistema fonologikotik kanpoko /p/ saihesteko, eta (2) -t- beraren ugaritasuna elkarketan (Lakarra 2018: 475). Dena den, aukera honek ez du alde zub. láster azentuera.
Esanahiaren aldetik, lats-etik abiatuta, eta bigarren osagaiarekin izan genitzakeen arazoak gorabehera, ‘ur-lasterraren eran/erakoa’ moduko zerbait pentsa genezake; cf. Azkuek dakartzan erronk. laskorka “hablando y corriendo” eta laskortu “hablar corriendo”.
Arakatutako bibliografian ez dugu paralelo bete-beterik aurkitu (hots, ‘arin, fite’ esateko ‘erreka-erako/eran’ moduko hitz eratorri bat darabilenik), baina cf. gazt. rápido, kat. rabeig, etab., alderantzizko bilakaera semantikoa erakusten dutenak (‘laster’ ← ‘ur-laster’).[3]
Laister aldaera laxter-en despalatalizazioz azal daiteke (FHV 103, 159); lauster-en diptongoa ere ez da jatorrizkoa, eta andi/aundi edo anitz/hainitz/aunitz-ekin konpara daiteke (ik. FHV 488). Izaera adierazkorra dukete gip. laste-ren erabilerek (cf. motel-en mote aldaera).
latsa (~1557: OihAtsot). ■ Ipar-ekialdeko hitza. ‘Arropa-garbitze, bokata’ da esanahi nagusia, nahiz badirudien garbitokia ere izenda dezakeela (OihAtsot eztoela latsara gatzez duena oinzolara).
□ Erdi Aroan senior Garseas Daitiz de Lacharri (DocLeire 1072) aipa liteke, baina latsarri eratorriaren adibide izan gabe Lakarri herri-izena da ziur asko.
● latsarri Oih (ik. latsari); cf. Bidarraiko Latsarri leku-izena (Vign xvii. m.); lats(a) + harri.
● latsatu latza- Pouv, Egiat; latsa- Hbarren; jatorrian lats + -atu, beharbada.
latsagia (Xaho), latsaleku (Eskuald 1910), latsan (“latsan aritzea, laver le linge au ruisseau, au lavoir” Duv), latsari (OihAtsot [latsari onari eztakidio falta latsarri] [< lats + -hari]), latsatoki (Duv).
► Lats-ekin lotu behar da, itxura guztien arabera, urarekin/uretan garbitzea adierazten baitu latsa-k. Berezko -a azaltzeko lats-atu ‘uretan/erreka pasatu’-tik abia gintezke, hitzak -a beretuko zuelarik.