Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
kristau / giristino (1366: PobNav [Miguel Periz Guiristiona]; kristiau 1562: Land; kristino 1571: Leiz; kristiñau 1596: Betol; giristino 1617: Materra; kristio 1626: Beriain; kristau 1627: EtxZib; kristi 1666: Tartas). ■ Hitz orokorra. Kristau forma gipuzkeraz eta lap.-gnaf.-bnaf. eremuan erabiltzen da (lap. eta bnaf. giristino-rekin batean; gnaf. XVIII. mendetik aurrera bereziki: cf. Beriain, FElizalde eta Lizarg kristio); amaierako sudurkariarekin, OñatEsk kristaun. Bukaeran -ti(n)o duten aldaerak lap.-gnaf.-bnaf. (+ aezk., zar.) eremukoak dira (Leiz, Tartas kristino, lap.-bnaf. giristino, gainerakoek kristio). Ekialdeko ertzean, bukaerako bokala edo diptongoa sudurkaria dutelarik, zub. kristĩ́ eta, XVIII. mendetik aurrera, khiristĩ́ daude (oxitonoak), eta erronk. kristiáĩ (cf. Mendig kristiaingu ‘kristautasun’). Mendebaldean kristi(ñ)au dago (-tiau Landucci eta EgiaKant-en bakarrik). Forma -zt-dunak (girizt-) XVIII. mendeko zenbait testutan ageri dira (Harand, Birjin, Larg…).
Maiz erabili da izen baten aurretik (EtxZib kristau legea, ibid. giristiño herria), eta baita izenondo moduan ere (Leiz doktor kristinoetarik bat, Kapan dotrina kristiñaua [cf. Etxep eta beste askogan doktrina kristiana]). ‘Pertsona, gizaki’ balioarekin ere erabili izan da (DurPlat iru euli jeneruen / persekuziñua / nola dan kristaubentzat / udako plagia, Mendig ez baizaiteken kristiaĩk erkin; cf. behean kristau-lagun, kristau-seinale, kristaunki, kristautza).
□ Orpustanek dioskunez (1999: 119), ona egon daiteke lehen lekukotasunaren osaeran, eta ‘kristau on’ litzateke goitizena. Bestela, *giristion moduko aldaera bat proposatu beharko genuke: *giristianu > *giristiãũ > *giristiaun > *giristion (-anu bukaeren bilakaerarako, cf. lat. granu > garau(n), gazt. escribano > eskribau(n), FHV 152; Orpustanek metatesiz azaltzen du sudurkariaren gorabehera).
● kristaunde “cristiandad, pueblo cristiano”, “cristianismo” Larm (chr-); ohar bedi kristaun forma baten gainean osatua dela, ik. behean kristaunki, eta OñatEsk kristaun.
● kristautasun Leiz (kristinotasunaren merká); baliteke atzizkiaren -tazun aldaera egotea dokumentatua NavIntel cristiotaçunes (Elo, 1598) eta cristianotaçunes (Lizoain, 1599) adibideetan.
● kristautu Leiz (kristinotu); kristautu Larm, Ubill; cf. ibid. kristendu; azken honen oinarria galo-erromantzezko cristien bat dateke, fr. zah. dokumentatzen dena (FEW 2/1, 654a, christianus).
kristaugai (frBart [edo dan gizona edo ez dan, edo dan kristinau geija edo ez dan]), kristaukarazko (Birjin [hildura kristaukarazkoa]), kristauki (Pouv (giristinoki), Lizarg (kristiokí)), kristaukide (Lardiz [Judeako beren kristaukideak]), kristau-lagun (‘lagun hurko’: Materra (giristino-l.), EtxZib), kristaunki (‘pertsona, gizaki’: Garate (gip.) [ez dago kristaunkia baño gauza patalagorik]), kristau-seinale (‘orin’: Garbizu (gnaf.)), kristautza (‘kristautasun’: frBart [kristinautzako erakutsija]; ‘jendetza’: Garate (gip.) [sekula ez det olako kristautzarik ikusi]), kristauzko (Pouv [giristinozko errelijionea], frBart [humildia ta kristinauzkua]). Cf. basakristau.
► Mailegua da, eta lat. christianus-etik heldu da azken buruan. Maileguaren antzinatasun erlatibo baten alde mintzo da giristino aldaerako cri- > giri- bilakaera, anaptixiarekin eta herskariaren ahostuntzearekin (cf. lat. crucem > gurutze), baina ohar bedi -o duela bukaeran aldaera horrek, eta -u hartu ohi da antzinatasun adierazle (ik. abendu); -u dutenetan, berriz, kri- dugu hitzaren hasieran. Horretaz gain, ez dago -z- duen aldaera zaharrik (XVIII. mendekoak dira), eta hori ere ezingo litzateke hartu antzinatasun zantzu gisa (herskariaren aurrean, cf. adibidez abuztu eta uzta).
Nolanahi ere, nabarmentzekoa da eliz-hizkuntzari loturiko hitza dela (orobat gurutze), eta agian horrek ere eragin duela giri- orokorra ez izatea, -s- izatea (cf. halere meza, eliza), etab.; hizk. erromantzeetan ere eliz-hizkuntzarekin egon da beti kontaktuan hitza, eta hala azaltzen du Wartburgek bilakaera fonetikoak partez baizik ez betetzea hitz honetan (FEW 2/1, 655b, christianus).
Arestian aipaturiko amaierako bokalaren haritik, bi taldetan banatzen ditu hitzaren aldaerak Mitxelenak (FHV 153), -anu bukaeradun gisa tratatu direnak batetik, eta -ano bukaeradun gisa tratatu direnak bestetik: lehenean daude kristi(ñ)au, kristau(n) eta kristiáĩ (ik. behean zub. kristĩ), bigarrenean giristino, kristio eta kristino; hizkeraren araberako bilakaera ezberdintzat jotzen ditu.
Jatorrizko bokalarteko sudurkaria galdutakoa da kristiau (< cristianu), eta badirudi forma horretatik azaldu behar dela kristau, triptongoaren soiltzearekin; kristiñau aldaeran, sudurkaritasuna bigarren silabara hedatu eta kontsonante gisa berrezarri da, *kristiãũ > *kristĩau > kristiñau (cf. *lukaĩka > lukainka, ik. bedeinkatu, eta FHV 304). Antzeko zerbait gertatu da OñatEsk kristaun aldaeran (cf. Oñatiko eskribaun < gazt. escribano; FHV 509); ik. eratorrietan kristaunki, eta halaber erronk. kristiaingu, kristiáĩ-ren ondoan (cf. erronk. xaĩ eta xaintu ‘xahutu’, s.v. xahu). Erronk. kristiáĩ hori bera kristiau-tik azaltzen da au > ai bilakaera erregularrarekin (cf. gauza > gaiza, etab.; FHV 93); ez dago argi nola azaldu behar den zub. kristĩ́/khiristĩ́ aldaeraren -i bukaera, eta “< istı̃ái?” galdetzen du Mitxelenak.
Bi modutara azal daiteke kristino, giristino eta kristio aldaeretako bukaera: aukera bat da -ia- > -i- bakuntzea ikustea lehen bietan (XV. menderako diptongo gisa dokumentatzen da -ia- gaztelaniaz, DCECH 2, 249b), *kristiano eta *giristiano formetatik, eta cf. agian iu diptongoaren bilakaera, lat. martius > bizk. marti (FHV 135). Baina egokiagoa da kristio-rentzat eman ohi den azalpenera ekartzea bi horiek ere: kristiano > *kristiao > kristio proposatzen da, -i ondoko -ao > -o bilakaerarekin (FHV 153); agian giristino-rentzat (orobatsu kristino) antzeko zerbait proposa liteke, *giristiano > *giristiãõ > *giristĩo > giristino, sudurkaria kontsonante moduan berrezarrita (ik. goian). Baliteke tarteko giristĩo horren lekuko izatea Erdi Aroko Guiristiona.
Berrikuntza da zub. khiri-; aintzat har bedi herskari ahoskabea, eta haren izaera hasperendua; ik. zub. thiti-ren herskari hasperendunaz esan duguna (s.v. titi).
Esanahiari dagokionez, ohar bedi erromantzeetan ere badela ‘pertsona’ esanahia, cf. gazt. cristiano, kat. cristià, fr. chrétien, okzit. crestian (DCECH 2, 249b; DECat 2, 1062b; FEW 2/1, 654b, christianus, I 1 b). Kristok bakarrik erdietsi zuen zinezko existentzia gizatiar bat, eta hortan duke oinarria esanahiaren bilakaerak, Wartburgen arabera (FEW 2/1, 655b). Bestela, egokiagoa izan daiteke pentsatzea pertsona (ia) guztiak kristau izanda gertatu zela ‘kristau’ eta ‘pertsona’ berdintzea.