Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
keru (kh- 1635: Haranb; ik. behean kirats). ■ Hitz zabaldua izana dela dirudi (ez bizk.). ‘Usain/zapore txar’ da nagusiki (Haranb arno gogorraren kherua, Lizarg usaikerubát; ez dago garbi bigarren adibidean elkartuaren bigarren osagaia den ala izenondoa den); bada ‘samin, atsekabe’ ere (Goihetxe agertzen eztu batere kherua).
kerutu (Larm, Althabe (“kharmintzia”)).
► Mitxelenak *ken erro bat ikusten du hitzaren oinarrian, kerats, kino eta besterekin lotuz (FHV 67). Elkartu-eratorrietako ker- dukegu hemen (cf. egun/egur-, oihan/oihar-, etab.; FHV 309), baina ez dago argi zer den -u.
Hitzaren hastapeneko herskari ahoskabea hitzaren balio adierazkorrarengatik azal liteke, beharbada (ik. ke, eztabaidarako; FHV 255, Gavel 1921: 368). Zaila da, bestalde, *ken erro hau kendu aditzarenarekin lotzen (erroaren *gen formaren antzinatasunaren alde mintzatu gara han): ke hitza aditz horrekin lotzen ahalegindu gara, eta bide honetatik baizik ez dugu ikusten aukera keru familia horretara eramateko, agian ke-k eta keru-k izan lezaketen ‘lurrun, hats, jario’ esanahi orokor batetik edo.
Esanahiaren aldetik, onartzen badugu ‘usain txar’ zela jatorrizkoa, esanahiaren zabaltzez azalduko genuke ‘zapore txar’; cf. hats-en ‘arnasa’ ← ‘kirats’ ← ‘higuingarri’ bilakaera. Bestalde, ‘samin, atsekabe’ erabilera metaforikoz ulertu behar da, cf. garratz-en adierak.
kindu (1745: Larm). ■ ‘Usain txar’ moduan aurkitzen da, eta baita ‘samin, atsekabe’ adieran ere (Mihura kindu eta kirestasun ene biziaren gañerat). Partizipio gisa ere badakar Larramendik.
► Badirudi partizipio marka dela hitzaren amaiera, *ken erroaren gainean jarria; izen bilakatuko zen gero jatorrizko partizipioa. Sudurkariaren aurrean itxi egin da bokala (cf. inor < *enor, zub. haríña < harea, etab.; FHV 67).
kino (~1650: Pouv (-u)). ■ Ipar-ekialdeko hitza. Hasperena (kh-) du eskuarki iparraldean. Khiño bnaf.-zub. eremuan aurkitzen da; erronk. kĩo dago; kheino FedProp-en ageri da. ‘Usain/zapore (txar)’ da esanahi nagusia (Duv khino samin kharatsak ahoan, FedProp 1884 lurrak… jendeari ere emaiten diola bere kheinoa).
kino egin (‘usain egin, usnatu’: ErronkDot sudurrez kĩo egitia), kinotsu (‘kirasdun, ustel’: Maister ni, kreatüra khiñozia), kinotu (Harr).
► Mitxelenak *keno aitzinforma ematen du (FHV 255), baina ez dago argi zer izan daitekeen -o, ik. goian keru-ren -u bokalaz, eta ik. behean -no atzizkiaz. Ez dago argi jatorrizko *ken horren aztarna izatea kheino aldaera, eta baliteke hiperzuzenketaz berrezarritako diptongoa izatea hor. Bokalarteko sudurkariaren galera erregularraren salbuespen nagusitzat du Mitxelenak hitz hau (1950a: 457-458), eta hastapeneko herskari hasperendunean bilatzen du horren arrazoia.
Bigarren osagairako -no/-ño hartuko bagenu, berezkoa litzateke sudurkaria ez galtzea, bortitza baikenuke, jatorrizko *ken-no osaera batetik. Orobatsu, -ño balitz bigarren osagaia, lehen silabako bokalaren ixtea ere egoki esplika dezakegu, sabaikariaren aurrekoa izanik (cf. itxe).
kirats (1545: Etxep; khirets 1571: Leiz (khirestu); karats ~1600: Zalgiz). ■ Hitz zabaldua. Hasperena du maiz iparraldean (ez aurreneko lekukotasunean eta beste askotan). K(h)arats zuberotarretan hasten da agertzen, nahiz gero mendebaldera zabaltzen den; k(h)irets lap.-bnaf. eremuko testuetan aurkitzen da aurrenekoz (Leiz, Tartas khirestu); kerats Lizarragaren Urteco-ren gainean Iturriagak egindako moldaeran bakarrik agertzen da.
Izenondoa eta izena da: ‘usain txarreko, higuingarri’ (Etxep satsu eta kirats oro, Kardab lurpeko ar zikin kiratsen janari), ‘mikatz, garratz’ (Pouv belhar xume eta khirats bat, Larg nigarrik kharatsenak); ‘usain txar’ (EtxZib sudurrak ezin… paira khiratsa), ‘garraztasun’ (Urte izpirituko khirats).
kirasdun (Urte [belhar khiratsdunekiñ]), kirasdura (Pouv (-tstura)), kiraski (Birjin (khireski)), kiraspe (Harand [tentazione humiliagarrienen khiratspean]), kirastasun (Pouv [khiratstasun eta tristezia handi hura]), kirastu (Amendux [ustel eta kirasturik]), kiratsu (Tartas [frutiak oro khiretsu… dira]).
► Osaeraz *ken + hats da, itxura guztien arabera, nahiz eta Lafonek aberats-en bukaerarekin konparatzen duen hitzarena (1949: 150). Kerats litzateke formarik arkaikoena, eta horretatik azal daiteke karats, asimilazioz. Pentsatu behar da jatorrizko sudurkariak eragin duela e > i ixtea (ik. goian kindu eta kino). Esanahian, ‘usain txar’ ← ‘zapore txar’ gertatu da, eta ohar bedi hats-ek berak garatu dituen adierak (ik. goian keru).