Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
*edun. Honen azpian *edun, heuragi eta jaun sarrera-buru nagusiak bildu dira. *Edun-en azpisarrera modura -dun, eduki, eraduki, *eradun, erauki eta ukan daude; heuragi-ren azpisarrera modura, ugari; jaun-en azpisarrera modura, jabe, jaundone, jaungoiko eta jaurri daude.
♦ *edun (dugu adizkia x. m.: DonemGl [jzioqui dugu eta guec ajutuezdugu]; eun 1562: Land). ■ Noizbait orokorra izana. Aditz laguntzaile iragankorraren erroa izateaz gainera (adib. dau/deu/du < *dadu; FHV 98), eta alde batera utzirik aski zabalduak egon diren aginterazko formak (euk, auk, bu… [Leiz, RS, Materra, Ax, Oih, Harizm, Tartas…] eta, jusiboan, jaunac duçue paçientia [NavIntel, 1568]; cf. begira edun), forma jokatugabeak mendebaldean aurkitzen dira XVI.-XVII. mendeetan, eta baita Haranburugan ere: eun partizipioa Landuccigan (mirakuru/bear… eun); edu(i)te aditz-izena Mendieta-n (jaunzat edutea), Haranburugan (amorio garbi bat guk eduitea) eta BertsBizk-en (gizonik ez edutea); eute RS, Betolaza, Kapanaga eta OihArtP-en (mendeb.); itute RS-n (dakianak bildur ituten dakike gizon izaiten). D. Inzak (Euskera 1922) Dorraoko egon baten berri ematen du, “euki” esanahiarekin erabilia; Mitxelenaren arabera (1958b: 44), baliteke eon izatea biltzaileak benetan entzundakoa, eta edun-ekin zer ikusia izatea.
Esan liteke edun galduaren lekua ukan-ek hartzen duela ekialdean (mendebaldean izan iragankorrak eta eduki-k); cf. Etxep amore bat ukhen / bizk. amore eutea.
□ Erdi Aroan, adizki jokatu baten adibide, cf. halaber Onbaçendu (DocLeire 1110), Onbacendu (ColRonces 1259) saroi izena; on bazendu avaria (FuerGNav xiii.-xiv. m.; CORDErako edizioan, on uaçendu auaria) esapidearen laburtzea izan daiteke, Mitxelenaren ustez (1964c: 38).
edutezko (Irigoien Euskera 1978 [genitibo edutezkoa]).
► Aditzetako e- aurrizkia bereizi behar da, eta *dun da erroa; erro hori bera da gaur atzizkitzat jotzen den -dun osagaia (ik. behean). Adizki jokatuetan -n galtzen du, cf. du, dugu, etab. (ez **dun, **dungu). Bilakabide hau orokorra da -n bukaera duten aditzetan: adizki jokatuetan, cf. halaber nago/nagokizu, bedi, noa, ez **nagon/**nagonkizu, **bedin, **noan, egon, *edin eta joan aditzekin. Orobatsu adizki jokatugabeetan, **eduki, **eunten, **ebanki, **janten bezala; ik. eban.
Ituten aditz-izena edun-ekin lotzen da Lafonez geroztik (1952a: 73-74): ahostun/ahoskabe txandakatze berarekin, cf. ebaki/epai, ebatsi/epaskoa, egosi/ekosari, egotzi/ekoizte, *edon/itoiten, etab. Hastapeneko i- bokalari dagokionez, cf. iduki eta ikun; bigarren silabako bokal itxiarengatik gertatu da, cf. eguzki/iguzki (FHV 65).
-dun (~1125: CartSord [Aner ssalduna]). ■ Orokorra da, eta atzizki moduan sailkatzen da egun (ik. -din). Esanahiaren aldetik -dun bat baino gehiago dago: bada bat edukitzezkoa edo edukitzeko zerekin doana (bizardun, dirudun…), eta bada gutxienez beste bat egitezkoa edo egiteko zerekin doana, gehienbat aditz-izenekin agertzen dena (erostun, jatun, jostun…). Beste hainbat adibidetan, batera zein bestera interpreta daiteke atzizkiaren balioa (hiztun, euskaldun, agian zaldun). Atzizki honen balio ezberdinez, ik. halaber Azkue (Morf §5, §214-215), non “persona que lleva, que vende, que trae…” balioa gehitzen duen, ogidun “panadera” eta sastardun “basurero” aipatuz; cf. halaber arraindun.
□ Erdi Aroan, lehenagoko adibidea izan liteke Arçagudũ (GuipAlb 1025), gaurko Arzadun; baina ez dago argi zein den izenaren lehen osagaia, eta artza ‘legartza, harritza’ sarrerapean sailkatzen du Mitxelenak, zalantzarekin (19733: 59). Cf., bestalde, Sanza d’Estaldun eta Ferrando de Estaldun (SJuan xi.-xii. m.), baina baliteke beste zerbait izatea, Orpustanek dioenez (1999: 192, 288). Cf. halaber Orti Evilduna (DocArtaj ~1156), ibili aditzarekin lotu behar bada.
dundu (‘jabetu, izandun bihurtu’: Azk (erronk., zub.: -tu, -t(h)ü)).
► Proposatu izan da erlatibozko duen zela jatorrian (Mitxelena 1970b: 74, FHV 412; Azkue op. cit.), baina horrela ezin da azaldu nolaz dagoen -dun bazter orotan, eta are, adibidez, eta bizkaieraren adibidea jartzeagatik, erlat. dauan besterik ez dagoen eremuan; erlat. forma jatorrizkoa dela onartuko bagenu, pentsatu beharko genuke duen formaren eremutik zabaldua dela -dun alde guztietara, eta ez da egiantzekoa ez eta beharrezkoa ere, ik. jarraian.
Horrenbestez, aukera egokiagoa da pentsatzea *dun erroa dela osagai honen jatorria (cf. eduki ‘dadukana’ zentzuarekin: JJMogel ondo eukija, EAzk pobre nai eukia),[1] eta elkarketaz osatzen zituela hitzak hastapenean, ez eratorpenez; antzekoa gertatu da gaur atzizki moduan ageri diren -din eta -gin osagaiekin, *edin eta egin aditzen erroak jatorrian (cf. urdin, gordin eta gaiztagin, okin, etab.).
Esanahiari dagokionez, erroaren jatorrizko balio lexikoarena edukitzezko balioa da. Beste balioak, zabalagoak, jatorrizkoaren hedatzez azaldu behar dira; erro honek berak adizki laguntzaileetan izan duen balio lexikoaren galerarekin konpara daiteke hedatze eta bilakaera semantiko hau.
Bestalde, ibilte + -dun azaltzen du Mitxelenak ibiltaun-eko -taun, tarteko *ibiltadun-ekin (1970b: 85, 38. oh.).[2]
eduki (eugi ~1496: RS; eduki 1545: Etxep; euki 1562: Land; iduki 1621: Beriain (+ -kitu)). ■ Hitz orokorra. Euki Landuccigan eta bizkaitarrengan aurkitzen da XVII. mendetik aurrera (eukin testu bakan batzuetan); e(d)ugi RS, Lazarraga, Barrutia eta bizk. testu zaharrenetan ageri da —XVIII. mendean, cf. LangSerm irugi (Sakanan ere jaso izan da forma hori) eta OrorbSerm idugi—; iduki aldaera oso erabilia da gip., gnaf., lap. eta bnaf. testuetan.
Esanahi nagusiak: ‘ukan, eutsi, atxiki, gorde; bere baitan hartu’ (NavIntel o traidorea! cerc aduca or? [1558, Beasoain], nic amorio daucat [1565, Iruñea], Belap hitz gütitan zer dadüka kantore miragarri honek?); ‘-tzat jo, hartu’ (Leiz dadukate… profetatan, Lazarg ditxosatzat edugi); ‘uste izan’ (Leiz guk dadukagu bada ezen…); ‘ukan’ esanahia hego-mendebaldean da ohikoena, eta ‘eutsi, atxiki, gorde’, berriz, iparraldean (cf. adib. Kapan edugi dabenz poluziñorik, ia zentzu kontrajarriak izango bailituzke eremu batean eta bestean). Izenondo moduan ere erabili izan da (EAzk bardin atrapaten dau / pobre nai eukia; cf. JJMogel ondo eukijak izan arren, Azk mutil ondo eukia), eta izen bezala ere bai (OñatEsk euki andia, Mogel bidebagako eukia).
□ Lehen lekukotasunari gagozkiolarik, ez dago argi hitzaren adibide den Juan de Yduquia (ArchOñatIII 1497), cf. idoki; orobat Çalduquia (SClEstell 1376), zaldu + hoki edo izan litekeena.
edukiarazi (MDass [barrukiaren erdian iduk arazten duzuela khe hura]), edukidun (OñatEsk [euki dunak edo euki ustekuak]), eduki eragin (eu- Mogel), edukiez (Mogel [biar ordu ta eukiezetan]), edukigura (frBart [gorde guria, euki guria]), edukile (Leiz [hitz fidelaren edukile]), edukinahi (frBart [andi ustiari, euki naijari]; cf. edukigura), edukitegi (idu- Larm, Izt), edukitsu (eu- ArreseB), edukitzaile (EtxZib [hagoan idukitzaillea]), ezeduki (izond.: GaribAtsot [ez eugia, gorde uts]; iz.: Olaetx [ez eukiak edo nezesidadeak]; cf. JJMogel gitxi-euki edo pobreza). Cf. iguriki, itzeuki…
► *Edun-en gainean osatua da, erro zaharrari -gi/-ki atzizkia gehituz (cf. eban/ebagi, jardun/iharduki…); goian esan bezala, -n galdutako alomorfoaren gainean osatu dira. Edugi eta eduki aldaeren artean, -gi duena da zaharra, nahiz eta bakarrik mendebaldean gorde den batez ere (ik. eban; Trask 1995: 231). Badirudi noizbait aktante bat gehitzen ziola atzizki honek oinarriari.[3]
Iduki aldaeraren e- > i- bilakaerari dagokionez, cf. goian ituten bera, eta ikun. Bizk. eukin-eko -n analogiaz sortutakoa da (cf. XVIII. mendetik aurrerako artun, batun, sartun, etab.; ik. Morf §259); orobat idukitu, -tu partizipio markarekin.
Adizki trinkoei dagokienez (dauka, nauka…), *edun-en hirugarren pertsonako -o datibo zaharrago batetik aterea da haien -a, hain zuzen mendebaldean dokumentatzen diren dauko, nauko modukoetatik. Adizkien jatorrizko izaera hirupertsonadunaren zantzua galdu eta pertsona edo denbora marka gehitzerakoan gertatzen zen bokal aldaketa hori (cf. Mitxelena 1954d: 27; adizkion jatorri hirupertsonaduna aspaldi ikusi izan da, ik. Lafon 1943: I 177, II 16-17; cf. Schuchardten lanak). Berranalizatutako -a berri honen gainean eraikia da ukan partizipio analogikoa, ik. behean.
Dauki, zaukin moduko aldaera modernoak eduki-ren beraren eragin analogikoari egotz dakizkioke; dauzkit bezalakoetan, -zki- pluralgilea ikus genezake.
eraduki (xviii. m.: RolTrag). ■ Zubereraz agertzen da ‘eduki, edukiarazi’ esanahiarekin: RolTrag (ap. DRA) enezala eraduki batere haiduru, ChantP oi, krüdela, erierazi naizü, / ütsüerazi naizü, / ülhünpian eradükiten naizü!; Harrietek erauki-rekin lotzen du.
► Osaeraz, eduki-ren arazlea: e-ra-duki (> erauki, ik. behean).[4]
*eradun (derau(t)zut <-auçut> 1536: EzkonBeorb). ■ Adizki hirupertsonadunetan bakarrik gorde den aditza. Erdi-ekialdean ageri da (EzkonBeorb ematen derau(t)zut neure fedea, Etxep norkbait ere amorioa niri daraut muthatu, Leiz ungi ihardetsi zerauela, Miser kenduko diraust kulpa guztiak, FPrZub egia Elizari erakatsi baiterio, OArin ofrezitzen dirautzut … trabaju guziak).[5]
Adizkien erroa hainbat itxuratan agertzen da: -rau-, -ro- (EtxZib narotzun), -u- (Harand dautzuegu); zubereraz -ei-dun formak beranduago agertzen dira testuetan (Egiat dereio; cf. FPrZub baiterie, Belap zerion, Maister neien, deio). Ohikoa da autore berarengan formak aldizkatzea: Etxep daraut/deraut, Leiz deraue-, zerauen/draue, etab.
Aditz beregain moduan ere, ‘eman’ esanahiarekin ageri da (EzkonEspar nik draudazut fede, Leiz esker draukat neure Iainkoari, Aldaz jatean drauko bizia). XVIII. mendeaz geroztik erabilera hau zenbait formulatan bakarrik gordetzen da (Goihetxe esker dautzut).
► Osaeraz, *edun-ren arazlea; jatorrizko esanahia ‘edukiarazi’ izango zen, eta hortik azaltzen da aditz nagusi moduan erabilita gorde duen ‘eman’ esanahia. Adiera horretatik gramatikalizatuko zen adizki laguntzaile hirupertsonadunetako erro gisa, Mounoleren arabera (2011: 348-349); autore honen arabera, ‘eman’ esanahi hori dute jatorrian adizki laguntzaile hirupertsonadunetako *edutsi eta -i-k ere (cf. deutso, dio…).
erauki (1627: EtxZib). ■ Etxeberri Ziburukoak eta Axularrek darabilte ‘eman; amore eman’ esanahiarekin (EtxZib zeren erauki diozun osasuna, ibid. esker bada eta ezagutza duzula ontasunaz / kortesia handirekin erauki diozunaz, ibid. nihori alde egin eta deus erauki nahi izatu eztiot, Ax errendatuak iarririk, garaitia emanik, “erauki” erranik).
► Osaeraz, ik. arestiko eraduki. Esanahiari dagokionez, eraduki-ren ‘edukiarazi’-tik abiaturik ulertu behar dira erauki-k dituen adierak; cf. goian *eradun-en ‘edukiarazi’ ← ‘eman’ bilakaera.
ukan (ukhan ~1527: Zalgiz; ukhen 1545: Etxep; uketu ~1596: EspGut; ikun 1617: Etxart; iken xviii. m.: MuruzSerm; ekun 1869: ErronkDot). ■ Ekialdean erabilia, bereziki bnaf. eta zub. testuetan (ik. behean arab. eukaite-z esaten dena); lapurtarren artean ere agertzen da XIX. mendetik aurrera (lehenago Leizarragak eta Haranburuk darabilte, eta azken honek ukhetu forman, eta behar ukhetu (‘behar izan’) eta bizi ukhetu (‘bizi izan’) bezalako egituretan;[6] lapurtar zaharretan ohikoa dena izan iragankorra da: EtxZib seme bat izan, Ax fidantzia izan). Uk(h)en baxenabartar batzuek eta zuberotarrek erabiltzen dute (cf. Etxart ikun, erronk. ekun); lehenago aipatutako uk(h)etu-z gainera, bada iken (+ ikendu) forma bat ere XVIII. mendeko gnaf. testu batzuetan (Muruzabal, Ororbia), iragankor gisa ez ezik (bizi luzea iken zazun), iragangaitz gisa ere erabiltzen dena (estut iken [‘izan’] nai enperadore edo errege); cf. halaber CredCantabr: ukandu baitzen konzebiturik…, il eta orzi ukandu zen.[7]
Partizipioaren ondotik ere erabiltzen da (Leiz enzun ukhan baituzue, Tartas irabazi ukhen balu), eta baita era askotako esapideetan ere (Etxep dolu ukhen, Leiz guphida ukhan…). Izen bezala ere erabili izan da (Leiz ukhanaren arauez; Laphitz karrikaz karrika… ukhanak [‘emaitzak’] hartuz).
● ukanduru ‘ukandun’; hapaxa: Oih [ukenduru negizu]; atzizkirako, cf. hogenduru, aiduru, eta, forma mugatuetatik ateratako -duri alomorfoarekin (cf. bürüa > buria), cf. obenduri, solasturi (ik. Morf §216-217).
ez-ukan (FedProp 1881 (ap. Duv) [ez ukhanak ere badu bere alderdi ona]), ukaile (JEtxep2 [irri batek… ukailea du aberasten, emailea biluzi gabe]), ukaitza (‘ondasun’: FedProp 1876-77 [nere ukhaitza guziak]; ukantza Laf; ukai- formarako, cf. emaitza), ukanarazi (Maister [konfidantxa handi bat ükhen erazi]), ukandun (Salab), ukangai (Intxpe [haien ükhengeia (Leiz partea)]), ukantsu (Leiz [ian badezagu ere, ez gara ukhansuago]).
► Lafonek (1952a: 73), Schuchardtekin batean (1923: 6), du- erroaren luzapentzat dauka ukan aditza, eduki/edugi bezalaxe. Protoforma *edukan izango litzateke (horren alde, cf. Land eta Lazarg eukaite aditz-izena; FHV 84), eta *eukan > ukan gertatuko zen gero.
Schuchardtek “ukan (mit Dativ)” dakar (1911a: 465), eta, daduka forma hizpide duela, “an ihm” erabilita parafraseatzen du, fr. “tenir à quelque chose”-rekin konparatuz (1919a: 157, 1. oh.). Baina goian ikusi bezala, ezin da jatorrirako -ka- batez mintzatu, Mitxelenak erakutsi baitzuen -o/-ko formetatik heldu direla -a/-ka modernoagoak. Gure ustez, *edukan partizipioa bera ere daduka bezalako forma jokatu berranalizatuetatik azaldu behar da (ik. goian eduki).[8]
Aldaerei dagokienez, ez dago argi nola azal litekeen uk(h)en aldaera uk(h)an-etik; izatekotan, asimilazioz azaldu behar da. Bokalen lekualdatzea gertatu bide da ekun-en (FHV 84, Lafon 1943: II 18); iken aldaera, berriz, *eiken-etik azaldu beharko da (< *e(d)uken; cf. eitzi, itzi, utzi, etab. < eutzi, FHV 100).
Ikun aldaera ekun-etik azaltzen da, lehen bokala itxita, cf. goian iduki, ituten (ez iken). Analogiaz sortuak dira ukandu, ukhetu modukoak, -tu partizipio marka emankorrarekin.
! ♦ heuragi (1571: Leiz). ■ Ekialdeko hitza. Aldaerak dira heuragi (Leiz) eta heuregi (Oih-ek Pouv-i bidalitako gutunean). Testuetan bakan ageri da: XX. mendeko autoreren bat (Mirande) kentzen badugu, Leiz eta Pouv-ek bakarrik badarabilte.
Alde batetik zenbatzaile zehaztugabe moduan ageri da (Leiz lekhu harrizuetara, non ezpaitzuten heuragi lurrik, “guère”); Oihenartek “beaucoup” itzulpenarekin aipatzen du, baita ere izen moduan (heuregia “abondance, foison”). Pouv-ek, bestalde, izenondo moduan dakar hiztegian (“content”) eta hala erabiltzen du liburuetan (orduan heuregiago izanen zare zure ixil egonaz).
Larramendik “verisímil” sarreran dakar, baina huts baten ondorioa izan daiteke.
heuragirik ez ukan (‘aspaldi ez izan’: Leiz [eia bazuenez heuragirik hil zela]).
► Hitzaren bigarren zatian -egi gehiegizkotasun atzizkia ikusten du Mitxelenak (1977b: 246, 2. oh.), zohegi eta zilegi hitzetan bezala (bigarren honetarako, hegi izena ikusi dugu guk, ik. han). Lehen zatiari dagokionez, aukera bat da eradun- proposatzea: *eradunegi > *eraduhegi > *erauhegi > *eurahegi > *heuraegi > heuragi/heuregi. Esanahiaren aldetik, gehiegizko edukitze batetik azaldu beharko genuke hitza. Pouv-en ‘kontent’ adiera ugaritasunak dakarren pozarekin lot daiteke, baina agian ez da baztertzekoa fr. heureux-ekin nahasi izana autoreak.
ugari (~1490: Garibai). ■ Erdi-mendebaldeko hitza (bizk., gip., gnaf.); XX. mendean iparraldeko autore batzuek ere badarabilte (cf., gainera, ügaridantza (Egiategi), ugariki (Harr, Intxpe)). Ugari-z aparte, ugeri (bizk.), ubari (gip., gnaf.) eta ubiri (bizk.) aldaerak ageri dira.
Izenondo moduan, aditzondo moduan, zenbatzaile zehaztugabe moduan edo izen moduan erabiltzen da. Izenondo moduan, esanahiak dira ‘oparo, jori’ (Garibai andrea ugaria ta gorularia, Kardab orra nere pekatuen pagu osoa, ugaria), ‘maizko, arrunt’ (Mogel (lino mueta) a ugarijagua, au obiagua), ‘eskuzabal’ (Añib Jangoikoa beti da frankoa, ugaria, prestua, esku zabalekoa) eta ‘(langile) porrokatu’ (Azk (gip.)).
Aditzondo moduan esanahia da ‘erruz’ (Barrutia orrelako orazinoak zure aoan ugari, Kardab garia ugari bota, OñatEsk etxeko lan geiak… ainbat ugarien eta onduen egitea); askotan izen sintagma mugatu baten ondo-ondoan ageri da (Gerriko erremedioak ugari emanik, Uriarte karia ugari daguan lekuban); cf. behean izen sintagma mugagabearekiko egiturak.
Zenbatzaile zehaztugabe moduan ere ageri da (Etxag zer nai gauzatik lore ta belar / ugari dauka jardiñak, Beobide ikuste utsak eragiten zion negar ugari), batzuetan izenak partitibo atzizkia duelarik (JJMogel euki eban gogorazinoe edo pensamenturik ugari).
Izen moduan ere inoiz erabili izan da, genitiboaren ondoan beti (Larm gauza guzien ugaria dezu, TxAgir illearen ugaria!).
● ugaldu Arrue; elkartu-eratorrietako ugal- formarekin cf. bazkari/bazkal-, euskara/euskal-, etab.; ugal- formak ez dira zaharrak, ik. jarraian ugaritu, eta honek ugari-ren izaera bigarrenkaria berresten du, hots, heuragi-tik datorrelako ideia indartzen; eredu zaharren analogiaz sortuak bide dira ugal- formak. / ugaritu Larm (ala euskera bide batez edertzen ta ugaritzen da).
● ugaride “esplendidez”, “fecundidad” Larm; atzizki berarekin, cf. Larramendiren beraren irioide.
● ugariez “infecundidad” Larm; “infecundo” Larm; cf. orobat Larm zuhurrezta (zur-) “imprudencia”, eta ezeztapenaren erabilera honen tradiziozko adibideetarako, cf. Lazarg ederrez, ik. gauzaez.
● ugarizta “facundia” Larm; atzizki berarekin itxuraz, cf. Larm bikezta “pega de pez”, bidumezta “propagación”, senezta “simbolización”, salgaizta “impostura”, garaizta “debelación” etab.; interesgarriak dira azken biak, salgaitza eta garaitza aldaeran ageri direlako geroago, cf. ugaritza; alabaina, zaila da -tza atzizkiaren aldaera izatea, eta agian -z-ta (cf. elezta, sarizta…) bukaeraren espezializazio bat dugu bertan.
ugalka (Elizdo), ugalketa (Ibiñ), ugalmen (“fecundidad” Azk (gip.)), ugariagotu (Eguzk), ugariarazi (ugaltarazi Lizardi; ugaldu-arazi Lizardi; ugaritu-erazi EAEg), ugaridantza (‘ugaritasun’: Egiategi), ugaridun (Zaitegi [bekaitz ugaridun bizitza]), ugarigabe (ugaribage “infecundo” Larm; “infecundidad” Larm), ugarigarri (Harr [sakramentua graziaren emole edo ugarigarria da]), ugariki (Harr [gizon aberats baten alhorrak ekharri zuen ugariki]), ugarikor (Uriarte [ez da izango zure lurrean andre ugarikor ez danik]; ugalkor Azk (bizk.), Lizardi), ugariro (Larm, Munibe), ugaritasun (“abundancia” Larm, Mogel; “fecundidad” Larm, Iturz; ‘ugalketa’: ErleGob), ugaritsu (Larm, Izt), ugaritxo (Etxeita), ugaritza (“facundia” Añib; cf. ugarizta), ugaritze (Lizardi), ugarixeago (AgirAst [gauz oek berak ugarixeago azaltzea]).
► Heuragi-ren metatesiz azal daiteke, -eu- > -u- diptongoaren bakuntzearekin (FHV 99): heuragi > *huragi > ugari. Esanahietan, ‘oparo, jori’ dago jatorrizkotik hurbilen, eta oinarrizko horren zabaltzez ditugu ‘maizko, arrunt’ batetik eta ‘eskuzabal’ eta ‘(langile) porrokatu’ bestetik.
! ♦ jaun (956: CartValp [Iaunso];[9] jain 1569: NafAgir (erronk.), baina ik. behean Jainteyn). ■ Hitz orokorra. Jaun da forma zabalduena; jain erronkarieraz aurkitzen da jad. XVI. mendean (euskalki horretan badira jein eta jin ere); xaun Pirinioetako euskalkietan agertzen da.[10] Elkartu-eratorrietako jau- eta jaur- formez, ik. Erdi Arokoak.
Esanahi orokorraz gainera (RS jaunak asko daude, geiago bear daude, Etxep Ieinkoa iaun den gauza ororen zu zirade andere, Beriain beren buruen iaun [‘jabe’]), oso maiz ageri da trataera gisa izen baten aurretik edo ondoren: cf., jad. Erdi Aroan, Iaun Azari, Abendaño Jaun Peru Abendañokok esala, etab.; kondestable jauna (NafKondest), iaun errege (Etxep). Jainkoaz esana ere oso ohikoa da (ZalbGut Jaunatizula egun hon, EtxZib Iaunaren beldurrean; cf. jaungoiko); inoiz senarra ere adierazten du (Lazarg amaeka ilabete / neure jauna goza nezan; cf. OihAtsot senar duenak iaun du).
□ Erdi Aroan ugari agertzen da pertsona izenen lehen osagai moduan (cf. halaber and(e)re): Iaun Azari (DocArtaj ~1103), Jaun Tellu de Forniellu (DocLeire ~1108), Iaun Sanz, et Iaun Lope (SMillán 1147), Jaun Errande (CenBNav ~1412), Jaun Lope Asteri Arangainna (ArchSalvatIII 1454), etab.
Dokumentu batzuetan jau ageri da: Iau Azari, Iau Orti (~1110 DocArtaj),[11] Jau Dommicu (ColIrach 1247), jausoroa (SMig 1359). Elkartu eta eratorri batzuetan jaur- forma ere agertzen da: cf. jad. Iaureguiaga (DocLeire 1071), Jaurbaracea (ColIrach 1258), (bustaliza) Jaurmendi Aurdequia (ColRonces 1300).
Elkartuetako bigarren osagai gisa, cf. Domingo Echayuna (LibRub xiii. m.), el echaiaun (FuerGNav xiii.-xiv. m.), etab. Aipagarria da Olajahunliçardia (ArchZest 1479; hiru aldiz), baina ez dago argi <h>-k hasperena adieraz lezakeen ala hiatoa gehienez ere.
Zuberoako Jaunceinh, Jaunceynh, Jaunteynh… (CenSoul 1377) jaun-ekin lotu izan dira; -ai- duen aldaera ere badago Urdiñarben, Salle de Jainteyn (OnomNord 1382; jaucteyn ere ageri da), -au-rekin lehenago, cf. Bergonium Lupum de Jaunte (CartDax ~1058), editorearen arabera gaizki kopiatua bada ere.
Hitzaren adibidetzat jo izan da XI.-XII. mendeko Abadiñoko idazkun bat, iavninco irakurri izan dena; baina bestelako irakurketa bat egiten du Azkaratek (1985), eta nuninco irakurtzen.
Iberierazko m. iunius iaurbeles (Florejacs, Lleida) hitzaren lekukotzat hartu izan da —‘jaun beltz’ litzateke—, baina laur- irakur daitekeela ohartarazten du Gorrotxategik (1993: 634).
◊ Bearnora joaten ziren zerbitzari euskaldunek maiz erabiltzen omen zuten hitza, eta bearnesak yauna hitza mailegatu zuen euskaldunak izendatzeko (LespyR s.v.; FEW 14, 655a); cf. Arabako erd. mótil ‘(Bizkaiko edo Gipuzkoako) mutil euskaldun’.
● jaun eta jabe hedadura handiko esapidea: Etxep (bere iaun eta iabe Bernard Leheteri); XV. mendetik hasita, badira gaztelaniaz ere dueño e señor eta señor e dueño kolokazioen adibideak, CORDE datu-basearen arabera.
● jauntxo ‘handiki’; hego-mendebaldean erabilia: Larm (ta andik ona egiña nago Jauntxo guziak adiña); hastapenetik ageri da lexikalizatua, cf. Larramendiren beraren “déjenme ahora zumbarme algo con nuestros andikis y jauntxos de Guipúzcoa”, haren Corografía-n.
● jaunzor zerga baten izena; cf. “pecha que llaman jaunzorra” (LéxNavI 1659).
● jauregi hitz orokorra: Zalgiz; jaun + -(t)egi, cf. goian Iaureguiaga.
● jauretsi Oih (Iainkotan bat huts iauretsak); jaun + etsi.
jaun-and(e)re (ez sing.: Leiz), jaundu (‘jaun bihurtu’: OihAtsot [bilauna jaunturik]; ‘gain hartu, nagusitu’: EtxZib [egidazu grazia / ez iauntzeko tristezia]), jauneria (Jntegi), jaunkeria (Duv), jaunskil(a) (Hbarren; atzizkirako, cf. andereskila, haurskila, etab.-etako -skila, mespretxuzko balioarekin, ik. Morf §309), jauntasun (EtxZib [eman ziñoen Adami iauntasuna / lar abrea manatzeko]), jauntto (Goihetxe), jauntza (Mburu), jaur-gehien (Oih), jaurgoa (‘jauntasun, nagusitasun’: Leiz [herioaren iaurgoá]; ondoko lekukotasunak Leizarragaren zordun dira). Cf. aitajaun, apetxaun, artxaun, basajaun, etxejaun, ibarjaun, olajaun…
► Aditzetan agertu ohi denarekin (jakin, joan…) konparatzen du Mitxelenak hitzaren hastapeneko j-, eta iradokitzen horietako e- aurrizki bera egon zitekeela (cf. e-gon, e-gin… FHV 168); honek *eaun protoforma suposatuko luke. Jatorrian partizipioa dela uste du Traskek (s.v.), eta “exalted” moduko adiera ikusten du jatorrian, baina ez dago argi zergatik.
Mitxelenak eta Traskek iradokitzen duten aditz izaera aitortuta, eta bokalarteko -d- gal daitekeela aintzat hartuta, *e-da-dun berreraikitzeko aukera azter daiteke (Lakarra 2006a: 577): *edun-eko *dun erroa genuke horrela, CVC egiturakoa, eta aditz jokatuetako aspektu burutugabearen markarekin lot daiteke -da- artizkia (xehetasunetarako, ik. han, s.v. adar). Esanahiaren aldetik, ‘daukana’ edo litzateke, jaun izatea edukitzearekin edo aberastasunarekin lotuta. Hipotesi honetan, onartu beharko dugu erabat lexikalizatu dela aditza, jatorrizko kategoria galduta.
Ohartzekoa da zub. jaun izatea (baina ik. behean Jainteyn), ez erronkarieraz dugun jain; -au- > -ai- ez gertatzea hastapeneko j-ri egotzi izan zaio: cf. zub. gai, gaiza baina jaunts, jauz (FHV 94, 490). Baina orobat pentsa liteke aski berriki arte -au- ez zela diptongo, eta tarteko kontsonanteren bat egon zitekeela (ik. halaber FHV 417, 19. oh.); kontsonante hau -d- litzateke arestiko hipotesiaren arabera, baina -d-ren galera hain orokorra izatea bitxia da; -h- izatea ez da baztertzekoa (cf. agian Erdi Aroko Olajahunliçardia), eta hirugarren silaban modu erregularrean galduko zen (FHV 215); hala balitz ere, ez legoke argi ehun2 partizipioarekin loturarik leukakeen.
Elkartu-eratorrietako jaun/jaur- txandakatzerako, cf. oihan/oiharbide, egun/eguraldi etab. (FHV 309). Mitxelenari iruditzen zaio jau aldaera ondoko hitza bokalez hasten denean gertatzen dela (1969b: 50, 49. oh.), baina cf. Erdi Aroko Jau Dommicu.
jabe (1454 b.l.: MLastur; jaube ~1496: RS; iaba 1656: Kapan). ■ Hitz orokorra. Jaube forma bizk. testuetan ageri da, baina ez guztietan (adib., Kapanagak ez darabil eta Añibarrok ere ez beti); Arabarako, cf. Land, Lazarg jabe. Aezkoa eta Zaraitzuko testuetan xabe dago.
Esanahi historiko nagusiaz gainera (MLastur gilza porra andiaen jabe zan), ‘ahaide’ moduan aurki liteke Etxahunengan (adib. jabek fraudaz bost etxalte ditazie ebatsi); cf. agian Lazarg neure aide jabe prenzipal bat, eta ik. behean jabego eta jabetu eta agian EtxSar jabegabe. Bestalde, Xarlem-en ‘libre, bere buruaren jabe’ adierarekin agertzen da (egizü plazer düzüna, / jabe zirate zihaur); posesiboarekin, buru gabe ere, ohikoagoa da (Kapan zerren direan eureen iaba, Kardab batzuek beren jabe dira). Oharmenarekin lotutako adieretarako, ik. behean jabe egin eta jabetu.
● jabeandre “dueña, señora” Land; hiztegigile berarengan, cf. apaezandrea “manceba o amiga”, danzadoreandrea “danzadora”, juduandrea “judía”.
● jabetu ‘lagundu, defendatu’: Leiz (iabetu izan zaikun Iauna); ‘ohartu, konturatu’: Ax (enzunez gero eta entzunari iabeturik); ‘jabe egin’: Pouv, Xurio (adiera honetan orokorra da); ‘ahaidetu’: Azk (zub.); esanahiez denaz bezainbatean, ‘lagundu, defendatu’ adierarako pentsatu beharra dago zerbaiten jaun edo jabeak bere jabetzarekiko duen betebeharrean; ‘ohartu, konturatu’ adierarako, berriz, zentzu metaforikoan ulertu behar da ‘zerbaiten jabe egin’ ← ‘zerbait barneratu’ bilakaera, eta paralelo egokia da gazt. hacerse cargo, zeinak ‘zerbaiten ardura hartu’ eta ‘ohartu’ esanahiak dituen.
jabe egin (Leiz [hura egiten zuelarik gauza guzién iabe]; ‘kasu egin, arreta jarri’: frBart [ez aren berbai jaube egin]), jabegabe (EtxSar [zurtz triste jabegabeak]), jabegai (BurgDot [zeruaren jabegai, primo edo heredero]), jabego (Duv, Oxobi; “parentesco de afinidad” Azk), jabekuntza (FedProp 1901 [lekhu hartaz… egin zuen jabekuntza]), jabetasun (Pouv, Xurio [iabetasuna eta posesionea]; Larm, Mogel [egieban gizona, ta oni emoeutsan jaubetasun ta esku osoa]), jabetza (Izt). Cf. ardi-jabe, burujabe, etxejabe, jaun eta jabe, lur-jabe, ontzi-jabe…
► Itxura guztien arabera, jaun da hitzaren lehen osagaia, mendeb. jaube-k salatzen duen bezala. Bigarren osagaia -be izan liteke (cf. seme [< *sen-be], eta agian ume), baina ez dago argi zein den bere esanahia. Formari dagokionez, pentsatu beharko genuke jau- formaren gainean egin dela eratorpena, cf. Erdi Aroko Iau Azari, Iau Orti, Jau Dommicu, etab.; eguberri-n bezalaxe, cf. orobat Jaubide (Mitxelena 19733: 27); -au- diptongoaren soiltzerako, berriz, cf. aulki/alki (FHV 95).
Esanahiaren aldetik, hipotesi honek aukera ematen du hobeki ulertzeko hitzaren ‘ahaide’ adiera, seme eta ume-rekin konparatzen baita. Xehetasunak ez daude argi, baina pentsa daiteke, zenbait kasutan bederen, ‘ahaide’ eta ‘(elkarren) jabe’ adierak ez daudela elkarrengandik oso urruti: gurasoen eta seme-alaben harremanarena izan daiteke aipagarriena.[12]
Erabat bestelako hipotesia da, jaun-en superlatibo zahar bat ikustea, -e genitibo arkaikoarekin: *jaune > *jau.e > ja(u)be moduko zerbait litzateke bilakaera, atzeko bokala kontsonantizatuta eta, era berean, gordeta; honen paralelo formal betea litzateke hon/hobe bikotea, zeinetan egiantzekoa den bata bestearen superlatibo gisa hartzea. Esanahiaren aldetik, ‘(jaunetan) jaunena’ moduko zerbaitetan pentsatuko genuke. Hipotesi honetan, bistan denez, ezin da -be osagaiaren bidetik jo ‘ahaide’ adiera azaltzeko, eta bestelako bideetan pentsatu beharko da (ik. goian ‘ahaide’ eta ‘(elkarren) jabe’ adierez esandakoa).
Mendeb. jaba-k azalpen ezaguna du (cf. labe/laba, erle/erla; FHV 128); orobat ekialdeko xabe-k (cf. xakin, xin; FHV 170).
jaundone (Jaun done ~1490: GaribAtsot; jandone ~1580: Lazarg). ■ Santu batzuen —eskuarki, tradizio handiena dutenen— izenari aurretik jartzen zaion titulua: GaribAtsot Jaun done Martinen zaldiari, oloa emon ez, Lazarg Jandoneanez Bautistea, ibid. Jandone Peria, Materra Iondone Paulo, Beriain Iaun done Mikel, EtxZib Iaun doni Ioanes, Belap Jondane Johane batista, Maister Jundane Phaule… Aldaera ugari ditu; iparraldean -doni formak nagusitzen dira XVIII. mendetik aurrera.
Jaundone Jakueko maskor (‘erromes maskor’: INabig [Iondoni Iakuako maskorrak bezalakoak]), Jaundone Joane lili (“Ion-dane Iuane lilia, lis” Harr; cf. Andredena Mari lili), Jaundone Salbatore (‘Igokunde egun’: EtxZib).
► Jaun + done (< errom. dom’ne < domine ‘jaun’) dira osagaiak; cf. APicaud “sanctum Iacobum [uocant] Iaona domne Iacue”.
jaungoiko (jangoiko xiv. m.: PNoster; iaungoiko ~1496: RS; jaingoiko ~1500: FrantzOrd; iengoiko 1545: Etxep (+ ian-); jangeiko 1569: NafAgir (erronk. [+ jangoi-]); ja(i)ngoko 1576: NavIntel; iongoiko 1627: EtxZib). ■ Hitz zabaldua (ik. jainko). Zuberoan ia ez dago hitzaren aztarnarik (Leizarragak ere ez darabil); badirudi, jainko zahar eta orokorra izanari lehia eginez, hego-mendebaldetik zabaldua dela (hor da historikoki gehienbat erabiltzen), hizkuntzaren eremu osoa harrapatzera sekula iritsi gabe.
Jaungoiko da forma zabalduena, eta, ondoren, jangoiko (jad. PNoster xiv. m.); jaingoiko dago goian aipatutako FrantzOrd-eko adibidean eta Urdanozko XVII. mendeko testu batean; jaingoko eta jangoko Azpirotzen 1576an; jongoiko Etxeberri Ziburukoak eta Gasteluzarrek darabilte; -geiko-dun formak Erronkariko testuetan aurkitzen dira batik bat (jad. XVI. mendean).
Jaungoiko eta jainko-ren baterako erabileraz eta erronk. xinko/jangeiko-k dakarkigun argitasunaz, ik. jainko; bestalde, izen arruntaren izaeraz han esanak orobat balio du jaungoiko-rentzat.
Berezko esanahiaz gainera, odolki mota batzuk izendatzeko ere erabili izan da bizk.-gip. eremuan.
◊ Euskal eremutik kanpo, Ourenseko zorrotzaileen arteko hizketa-moduan (San)queicoa erabili izan da (Mitxelena 1953a: 474).
● jaungoikoarrengo ‘eskale’: Añib (honen hiztegian bakarrik ageri da); “Jaungoikoarren” (eskean) dabilena, cf. gazt. pordiosero.
● jaungoikoilo ‘tximeleta’: Bonap/Azk (aezk., zar.); cf., esanahi berarekin, sorgin-oilo.
jaungoikoaren atzamar (‘ahuntz-hosto’: Elexp (bizk.)), jaungoikoaren deiko (‘eskale’: Mogel), jaungoikoaren gerriko/paxa/zubi (‘ortzadar’: Bonap/Azk/Bähr/Ondarra… (gip., gnaf., zar.)), jaungoikoaren izeneko (‘eskale’: Beobide), jaungoikoaren mandatari (‘tximeleta’: Azk… (bizk., gip., gnaf.); cf., esanahi berarekin, sorgin-mandatari), jaungoikoaren oilo (‘tximeleta’: