Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
inguru (ingiru 1562: Land; inguru 1571: Leiz). ■ Hitz orokorra. Ingiru Landuccigan aurkitzen da eta, XX. mendean, Azkueren testu batean (cf. ingiratu Land, Lazarg eta zenbait bizkaitarrengan). Ung- dago ekialdean (erronk., zub. (üng-)), Tartasengandik hasita (Oih, Larrasket ing-).
Erabilera: ‘iri, alde, itzuli(an), bazter…’ (Leiz gure inguruan, EtxZib ifernuko ingurutan, ibid. ingurura beha, ibid. zeruaren… inguruak); ‘itzulika, bira’ (Leiz handik inguru eginik, Mburu eman bear diote inguru bat erriari); ‘gutxi gorabehera’ (Leiz hamekatan ehun liberaren ingurua, Volt zorzi egun inguruan, Soroa amalau legua inguru); ‘inguruan’ balioarekin (Leiz zuen inguru dabila, Añib garrien inguru eun bat ipini; cf. halaber Leiz inguru behatu, inguru estali, Tartas inguru inguru… hedaturik, etab.).
□ Erdi Aroan, cf. agian Çibrian Inguro (RegOlitII 1264), -o erromantzearekin, eta Cibrian Enguro (RegOlitII 1264), e- erromantzearekin. Agiri sorta berean, cf. Pero Enguro (RegOlitII 1264) eta G. Inguro (RegOlitII xiii. m.). Inguru leku-izena dago jasoa Arabako Aretxabaletan (TopAlav).
● ingurina ‘inguru, ingurune’: Bordel; ez dago argi zein den atzizkia, baina Duvoisinek ingurin du, -a gabe, baliteke *ingirun > ingurin moduko zerbait gertatu izana, -un(e)-rekin.
● ingurumari erdi-mendebaldeko hitza; Land “ingirumaria etzin, rodar”; ‘itzulinguru’ Azk (ingurumaria bizk.); badirudi -a itsatsia duela jatorrian, baina ez dago argi zer den hitzaren bukaera, cf. agian urmariatu.
● inguru-minguru Azk (lap., gnaf., bnaf., zar.); elkarketa fonosinbolikoarekin, ik. behean Lizarragaren inguru-mingura, etab., lehenago dokumentatuak izanagatik berantiarragoak diratekeenak.
● ingurune ekialdeko hitza; Leiz (munduko ingurune eta korner guzietan; hogei eta hamazazpi urtheren ingurunea); inguru + une.
ingurebaki (‘erdaindu’: Duv), inguruka (Ax [inguruka, probetxu gabe, bethiere lekhu berera bihurtzen direla]; ‘(iz.) itzuli’: Mburu [beren ingurukak egin ta]), ingurumen (TBLap), ingurutsu (Pouv, Duv [hazil ingurutsuan]), ingurutu (Larm, Mburu; ik. behean inguratu), ingurutxo (dantza baten izena: Mokoroa). Cf. elizinguru, itzulinguru.
► Latinezko ingȳrō lokuzio adberbialaren ondorengo zuzena da (Schuchardt 1903: 405, 1922a: 77, FHV 80-81); gogoan har bedi ‘inguruan’ balioa. Jatorrizko osaeran, in preposizioa dago, eta grezieratik mailegaturiko lat. gȳrus ‘borobil’ hitza (ik. ErnMeill s.v.).[1] Biziki erabilia zen lokuzio hori latin berantiarrean, Wartburgek dioskunez (FEW 4, 359b, gyrus).
Aldaerei dagokienez, ingiru itxuraz arkaikotik azaldu behar da inguru orokorragoa; i-i- > i-u- segidaren disimilazioz azal liteke, edo, hobeki, -i-u > -u-u segidaren asimilazioz, nahiz eta maila berean ematen dituen Traskek bi aukerak (1996: 55). Itxuraz berantiarragoak badira ere, bigarren aukeraren alde mintzo dira Leiz zigulu < zigilu, baina zigilatu, eta luluratu < liluratu; ondotik -u dagoenean baizik ez da gertatu aurreko -i- > -u- bilakaera (FHV 79-80). Ik. behean ekialdeko i-u > u-u ezaguna.
Badirudi Mitxelenak “desasimilaziotzat” dituela mendebaldeko ingiru eta ingiratu; hala balitz, lat. ingiro > inguru > ingiru gertatu da horietan, eta ez dira arkaismo. Kasu horretan, pentsatu beharko litzateke azken ingiru horretatik dugula ingiratu, zailagoa baitirudi ustezko inguratu > ingiratu “desasimilazio” bat.
Bestalde, zub.-erronk. üngürü/unguru ditugu, asimilazioz (cf. ülhün/ulun < ilun, üthǘrri/uturri < iturri; FHV 79).
inguratu (~1557: OihAtsot; ingiratu 1562: Land). ■ Hitz orokorra. Ingiratu Landucci, Lazarraga eta zenbait bizk. autoregan aurkitzen da (Urkizu, Mogel, Astar…). Laguntzaile iragankor eta iragangaitzarekin erabiltzen da (Leiz etsaiéz ardura inguratuak, Lazarg odei zuri bat, / zagitaz ingiraturik; Ax iguzkiak duenean inguratu mundua; Zabala laster inguratu zituan artillezko galtzerdi eta alpargata batzuek; Leiz bere iupház ingura zedin; Arana inguratu zitzaizkan lau lagunak; Munibe ezin ingura leike / goizean goiz bearrera).
Erabilerari dagokionez, ‘kurritu’ esanahia ere badu (OihAtsot anhitz daki on eta gaitzen berri, inguratu dituenak anhitz herri).
► Lat. *ingyratum bat dakar Schuchardtek (1903: 405), eta baita *ingyrare ere (1922a: 77), baina euskararen barrenean azaldu behar da aditza, inguru- + -tu. Aditzetan ugaritu zen -atu bukaera gailendu da hemen, itxuraz. Haplologiaren aukera ere ezin bazter genezake: adlatibodun inguru-ra-tu batetik, -ur- segida galduta, ingur[ur]atu (cf. aurten, aitzurkulu, etab.). Esanahiaren zabaltzez dugu ‘kurritu’.
ingura. ■ Tartas (zure memorioan ungura bat egin ezazu) eta Barrutiagan (artu daigun ingura) aurkitzen da.
● ingiraun Izag AranOñ (“Ingéraun txaárra, el mal gobierno. Eztaukat ingíraunik, no tengo manera de prepararme”); osaeraz, ingira + un(e) da, itxuraz, eta, esanahiarako, cf. Izag AranOñ beraren “ingíratu naiz, prepararse, llegar para hacer una cosa”, eta OñatEsk nekazari batek, gauza askotara eta bizkor ingiratu bear dau, Mogel neskatilla, ingira zaite.
● ingura-mingura ‘itzulinguru’: Lizarg (+ inguru mingura); elkarketa fonosinbolikoarekin, ik. goian hedaduraz zabalagoa den inguru-minguru.
inguragia (‘bihurgune’: Larrasket (zub.)), inguraka (Lizarg [lóiean inguráka]), inguramen (Arana),
► Badirudi atzeranzko osaeraz azaldu behar dela, inguratu-tik.