Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
handi. Hitz honen azpian handi, anitz, hamar eta aker sarrera-buru nagusiak bildu dira. Handi-ren azpisarrera modura, handitu dago, eta hantu ere azpian du (hanpatu, hanpurus eta hanpurutu azpisarrerekin). Hamar-en azpian, hamabost, hamairu, hamaika, hamalau, hamarratz, hamasei, hamazazpi, hemeretzi eta hemezortzi azpisarreren ondotik, hamabi jarri da (amaina eta amaitu azpisarrerekin). Aker sarrera-buru nagusiaren azpian, berriz, beste zenbait sarrera-buru nagusi bildu dira, arrazoi etimologikoengatik: ahardi, ahari, ahuntz eta aketz dira horiek. Aker-en azpisarrera modura, akelarre eta aketo daude; ahardi-ren azpisarrera modura, aharkela, arditx eta artama; ahari-ren azpisarrera modura, ahalusain eta aharzartz; ahuntz-en azpisarrera modura, ahuñe, antxume eta auma.
Proposaturiko familia honetako sarrera-buruen artean, arazo larririk gabe lotzen dira handi eta anitz, eta baita hamar ere, -m- kontsonantea -nb- taldetik datorrela onartzen den unetik. Aker eta haren barrenekoetan, ordea, lotura formala ez da hain agerikoa, erroaren soiltze eskerga onartu behar baita, eta esanahiari dagozkion xehetasunak ere ez dira erabat argiak.
♦♦ handi (922: CatHuesc [Sancio Garcandi de Ronkali]; handi 1366: PobNav [Echehandia]; ik. akit.). ■ Hitz orokorra. Haundi aldaera aurrenekoz INabig-en agertzen da, eta lap. eta batez ere bnaf. zenbait autorek darabilte; aundi, XVIII. mendeaz geroztik, gip. eta gnaf. ageri da (Larm, ZegDot, Kardab, Lizarg…), usuago den andi-rekin txandakatuz. XIX. mendearen bukaeraz geroz ordea aundi ia aldaera bakarra da aipatutako euskalkietan; bizk. berriz XIX. mendearen bigarren erdian adibide batzuk aurkitzen dira, eta XX.ean haren maiztasuna hazten da.
Aldaera sabaikaridunak ere badaude: bizk., gip., gnaf., lap., bnaf., zub. (h)anddi, bnaf. haunddi, honako adiera hauetan jasoak: “peu, modérément grand” (Harr), “cosa pequeña que quiere aparentar grande” (ErIruk) eta “fier, hautain, froid” (Larrasket). Ekialdean espero zitekeen balizko hanti baterako, ik. Erdi Arokoetan Eslabako adibide bakarra.
Esanahiak handitasuna adierazten du, neurriari, tamainari, garrantziari, gizarte-mailari edo adinari buruz (MLastur gilza porra andiaen jabe zan, Etxep soldata aphur bategatik hartzen pena handia, Leiz hura izanen dun handi, eta eritziren ziaión Subiranoaren Semé, Mikol uren arerio andia, Kardab sazerdote andiak bezala, Mogel badator Euskalerrira erdaldun andi edo azi bat).
‘Asko, luze, ugari’ balioekin ere ageri da (Leiz eta zen belhar handi lekhu hartan, Lazarg arzai orregaz egon nax ni denpora andian, Kardab diru andia ostu zuen); ezezko esaldietan ere ohikoa da (Mburu ondasun andirik ez izanagatik, HiriartU ez iduri behatzale handirik badutela ere).
Diru-kopuru bat edo denbora-tarte baten handitasuna azpimarratzeko ere erabiltzen da (Hbarren zazpi urthe handiz, Soroa bost peseta aundi gastatu ditut).
‘Harrigarri’ esanahia ere badu (Leiz ezta beraz gauza handia baldin haren ministreak-ere iustiziatako ministretara transformatzen badirade, AgirAst gauza guziz andi eta arritzekoa izan zan, Hbarren laneko buruzagiek handi atzeman zuten galdea), edo ‘ohiz kanpoko’ (Kardab arraultza bat jatea gauza andia zeritzan).
Itsasoari buruz, ‘(itsas-) gora’ (INabig nahi baduzu sarthu Seint Lukasen itsaso handiarekin) edo ‘zakar’ da (Mogel itxas andi edo olasta aserratubak).
Adizlagun baten ondoren ager daiteke (Leiz etxetik urrun handi etzela, Añib antxina andi bagarik), baita ere, gorputzaren aldarteei buruz, izenondo baten ondoren (EtxZib izorra handia, Lizarg bére séme héri andiaren óna, Duv ez naiz gose handi).
Adizlagun gisa, ‘asko’ balioarekin, Ax-ek darabil (eztu haragiak tentatzen-handi; cf. FedProp 1881 (erregea) gurekin bathandi zen).
Predikatibo moduan, eta harremanei buruz, ‘hotz’ adiera du (Duv ez naiz harekin samur, bainan handi gare biak).
Partizipio baten ondoren, ‘erdi’, ‘ia’ balioa du (Azk (bizk.) buru buruan jo ta il-andi itxi najoan).
Izen moduan erdi-mendebaldean ageri da ‘gauza handi, larri, harrigarri…’ esanahiarekin (TxAgir euk bere andiak esaten ditunan, Lizardi aundia gerta zitekean gure etxean! ArEgut aundiak ikusteko jaioak gaituk).
□ Ezin konta ahala adibide dago Erdi Aroan. Lehen lekukotasuna Gartzia Handi deituraren laburtzea da, eta cf. halaber Sancio Garsandi abba (CatHuesc 933). Adibide zaharrenen artean, cf. Sanso Andia (DocArtaj ~1136), Dota Andia (ColRonces ~1142), Domicu Andia (ColIrach 1203), Garcia Andia (SJuan ~1220), etab. Hasperenarekin, Nafarroa Beherekoa da lehen lekukotasuna, eta agiri berekoa da Lasparren Handia (PobNav 1366); Zuberoan, cf. Lostau de Echehandia (CenSoul 1377; Garaibikoa da, dena den); hatxerekin, cf. Gipuzkoan Pedro de Insaurrhandiaga (ArchTolI 1396) eta lugar llamado Gaztannahandieta (ArchZest 1479; agiri berean Gaztannaandieta dago).
Interesgarria izan daiteke Pascoal yturrantico (PobNav 1366), Eslabakoa: baliteke hitzaren atzizkiaren -ti aldaera ahoskabedunaren berri ematea, cf. Ziraukiko prado de Iturrandia (AGNComp2 1280). Ohar bedi, dena den, zub. eta erronk., ahoskabea espero genezakeen eremuan, ez dagoela **(h)anti gisakorik.
Mitxelenak dioskunez (19733: 144), hitzaren adibide izan daiteke Otxandiano —Otxoa Andia edo Otxo Andia antroponimoan oinarritua—; aski adibide zaharra genuke Ochandiano (FuerMenor ~1180; originala galdua); bestela, cf. 1333ko beste adibide bat (AlavMed) eta 1351ko beste bat (ArchLegut).
Gaveli aurka eginez —aundi du jatorrizkotzat honek (1933: 690)—, akit. andos, andossvs, andoxus, andosten eta beste hitzarekin lotuta egotea ez du ezinezkotzat jotzen Mitxelenak (1954a: 437-438). Bährek (1948: 41[189]), ordea, horietan hasperenik ez dagoela ohartarazten du, eta horrek zaildu egiten duela hitzarekiko lotura; bere lan klasikoan, Gorrotxategik ez du eragozpen erabatekorik ikusten horretan (OnomAquit §37, ik. halaber §28-47), eta, berrikiago, Hagenbacheko xafla batean handos irakurri ahal izan da (Gorrotxategi 2003: 29-30, 32): autore berak dioenez (2015: 298), “[z]aila da jakitea Andos- hasperen gabeko forma akitanieraren beraren bilakaera erregular baten ondorioa den edo galieraren eraginez eta ukimenez sorturiko forma”. Akitanierazko lekukotasun hauetan *han erroa dagoela onarturik, bigarren zatirako -dots ikusi behar da (-os atzizkiaren aukera aztertzen du Gorrotxategik hastapenean): bildots-ekoarekin konpara daiteke, eta *andots oso baten lekuko izan daiteke Errejan ageri den uno andosco (SMillán 1025; “andots ttiki bat” edo) zerga izena, abereren bati dagokion izenetik eratorria; ohar bedi, dena den gaztelaniaz eta valentzieraz ere badela hitz hau, cf. “e llaman en Castiella andoscas por ovejas añales” (xiii. m.; CORDE s.v.), eta Corominasek eta Pascualek (DCECH 1, 262b), jatorri arabiarraren zein latindarraren hipotesiak hobetsiz, euskal analisia baztertzen dutela. Ordots, ordea, urde + orots analizatzen du Mitxelenak (FHV 476).
● haandi Azk (etxe bakoitza gezurrola aaaundi bat da); bokalaren luzapen adierazkorrarekin.
● handiari ‘handiuste’: frBart; ‘handitasun’: frBart, “grandeza” Azk (bizk.). Gure ustez, bestela irakurri behar da MLastur andrarioc ala cumpli jasoric: Guerrak (1924: 277) dakarren kopian aukera dago andiarioc irakurtzeko, eta, horrela, bete-betean egiten du bat Garibairen beraren gaztelaniazko azalpenarekin: bertso-lerro horri “y que con mucha grandeza habia sido ella sustentada” dagokio; “grandeza”-ri dagokio, beraz, andiarioc.
● handientsu “majestuoso” Larm, Izt; ‘handienetako’: Lardiz (erri andientsu batean); handi + -en + -tsu; lehen adieran, ugaritasun balioa du -tsu atzizkiak, cf. errutsu, osasuntsu (Morf §173), eta bigarrenean gutxi-gorabeherako balioa adierazten du, cf. oraintsu, berdintsu, etab. (Morf §272).
● handigaitz “enorme, demasiado grande” andigatx Azk (bizk.); dvandva moduko elkarketa, cf. sugar, sorgor, etab.
● handi-handilo “grandullón, calzonazos” andi-andillo Otxol; atzizkirako, cf. agian petrikillo eta halakoak; jatorri erromantze batean pentsa daiteke.
● handikeria1 ‘handiuste’: OihAtsot; hedadura zabaleko hitza; atzizkiaren balio peioratiboarekin. / handikeria2 “les grands, les grands familles” Larrasket (handikeriak beste gisaz eaikitzen ditie haurak: komunztadura ad sensum); ugaritasun balioa du atzizkiak hemen, eta badirudi -eria/-teria atzizkiarekin lotu behar dela, Azkueren gogoeta etimologikoak gorabehera, cf. gazteria, gizateri (Morf §101).
● handiki1 erdi-mendebaldeko hitza; Larm (diote beste andiki ergel txoraxka batzuek); materiazko -ki-ren baliotik hurbil dago hemen atzizkia (Morf §148). / handiki2 ekialdeko hitza; ‘gehienetan’: OihAtsot (handiki hor ona otsoen); ‘handiro’: Ax (eskatu zeikan suma handi baten… handiari handiki); -ki adberbialarekin, cf. gaizki, ederki, etab.
● handikote Azk/ErIruk (bizk., gip., gnaf., erronk.), aundikote (bizk., gip., gnaf., bazt.); badirudi jatorri arrotzeko atzizkia dagoela, euskal -ko-rekin gurutzatua, agian; cf. handilote, ik. handiskote.
● handikutun “orgulloso” aundikutun Izeta (bazt.); konpara bedi Azkuek dakarren bazt. zurrukutun “persona de poca capacidad y grandes aspiraciones” hitzarekin.
● handi-mandi erdi-ekialdean erabilia, bigarren adieran izan ezik; Mburu (apez arroak eta gañerako andi mandi gezurtiak); ‘handi-handika’: Erkiaga (orra… andi mandi esan… ertzak eta mugak); errepikapen fonosinbolikoarekin (FHV 273). Baliabide honen balizko jatorri arrotzaz, ik. Igartua (2013); ik. tximista.
● handios bnaf. zub. hitza; Maister (etzitiala arren handius izan jakitez); mailegu erromantzearekin, maluros eta halakoetarik sartua.
● handipot “orgulloso” Moso (zar.); bukaera erromantzearekin, cf. galtxapot, ziripot.
● handiskote Mburu (arri andiskote guziak); -sko atzizkiarekin, eta bukaera itxura erromantzearekin, cf. handixko, ik. handikote.
● handitasun hedatua lehen adieran, bigarrenean Harb, Etxen, Elizanb eta TxAgir-ek darabilte; Leiz (nork… eratxeki ahal diezakeo beso bat bere handitasunari?); ‘harrokeria’ handirasun Isasti (dirugabeko andirasuna, su bagerik berzuna); ahoskagune bereko beste herskari baten hurbiltasunarengatik azaltzen du Mitxelenak handirasun aldaera, esturasun eta gaztarasun aipatuz (FHV 252); baliteke, dena den, atzizkiaren -asun alomorfo zaharra egotea bertan, -r- epentetikoarekin.
● handi-ttipi (-txiki) ‘handi eta txiki’: EtxZib (aserrerik iarraikiren zaie handi ttipiei); ‘tamaina’: frBart (pekatuben andi-txikija ta alkareza juzgetako); dvandva elkarketaz azaltzen da lehen adiera, cf. aita-amak, anaia-arrebak, etab.; bigarren adierarako, berriz, cf. luze-labur.
● handizuren ‘handiki’: RS (dollorrak pere andizurenen ospea); ‘ohore’: RS (emaieta andizuren, arzaitea mingarri); “alcurnia” Azk (bizk.); ez dago argi zer den bigarren zatia, eta -guren-ekin lotzeko aukeraz mintzo bada ere —cf. anderauren—, -z- azaltzeko zailtasuna aitortzen du Mitxelenak (1968a: 16): zur-ekin lot ote liteke? cf., bestalde, de los Avarca-Andiçurenas (AGNComp2 1280).
! ● handurreria ‘harrokeria’: OihAtsot; esanahiaren aldetik, badirudi handi-rekin lotu behar dela, baina andur-ekin gurutzatua; ez da baztertzekoa, dena den, honen eratorria izatea, besterik gabe.
● hantuste ‘handiuste’: Larm, Mburu; hant- + uste, elkarketan azken bokala galduta, cf. begi/bet- etab, ik. hantu.
handiagogarri (Leiz [non… seguranza handiagogarri… aitzinetik deklaratu izan baitzen]), handi-aurki (Izt [erri andi-aurkietara]), handibegi (“grandecito” Azk (bizk.); begi-ren balioaz, ik. han), handibehar (HiriartU [ez zen ohore gosea… nahiz ez zuten handiek, ez handi beharrek izitzen]; cf. handinahi), handiena (‘gehienez’: aundiena Garate (bazt.); superlatiboarekin), handietsi (EtxZib [Zu zaitugu lauda, adora, / bedinka, handietsten]), handietxe (‘jauregi’: Kardab), handigai (‘hazteko gai’: Azk (gip., lap., zar.), handigei Azk/Larrasket (bizk., lap., bnaf., erronk., zub.), aundigai Goik/Garate (gip.), aundigei Izag (bizk.)), handigo (‘handitasun’: -oa EtxZib; ‘harrokeria’ -oa EtxZib; ‘tamaina’: Larm, Intxpe; ‘hoztasun (harremanetan)’: Dv, Azk (bnaf., zub.), Larrasket (zub.); haundigo Azk (bnaf.); ‘helduaro’: Azk (erronk.)), handigura (“ambición”: Larm, Añib; “ambicioso” Larm, frBart; cf. handinahi), handi-handia (“avec tout son air important” Harr, Laf; handi handia joan “ir sin más ni más, sin motivo” Azk (zub.); artikuluaren balio adberbialarekin, cf. zabal-zabala, zuzen-zuzena, etab.; bigarren adierarako, cf. handi-handirik), handi-handian (Elizanb [besta delakotz egun herrian / aphaindu dire handi-handian]), handi-handika (frBart [andi andika edo salto baten legez esango deutsut]), handi-handirik (“en persona” Azk (bizk.), Zaitegi; “sin más ni más, sin motivo” Azk (bizk., zar., erronk.); bigarren adierarako, ik. handi-handia), handi iritzi (ad. BMogel [burua andiriztea]; izond. “presumida” andi-eretxi Azk (bizk.), aundi-iritzi TomAgir; iz. aundi-iritzi TomAgir; cf. handiuste), handi-iritziko (aundi-iritziko TomAgir), handika (“al por mayor” Azk (bizk., erronk.); cf. Duv moltzo handika), handikara (“qui promet de grandir” Duv), handikari (“qui recherche les grands” Duv, HiriartU), handikigura (‘handiki izan nahi duena’: Mogel), handikitasun (BMogel [nai banu agertu zure andikitasuna jatorriz]), handikitu (Larm [noiz andikitu, noiz jauntxotu zerate?]), handikoi (“fruta que promete crecer” andikoi Azk (bizk., bazt.), aundikoi Azk (bizk.); “altanero” handioi Azk (zub.); lehen adierarako, ik. handikara), handi-leku (‘goieneko maila’: BMogel), handilote (‘handikote’: Azk (erronk.); ik. handikote), handi-mandikeria (Duv), handinahi (izond. EtxZib [ezaizela handi nahi, / ez eta ere bekhaixti]; iz. Larm, Harand; cf. handibehar, handigura), handinahizko (Pouv), handiño (“peu, modérément grand” Harr), handiostasun (Lopez [aizez eta urguluz betherik den handiostarzun bat]), handi-puntu (Xenp [beren burubak aundi puntuan / nai lituzkete ikusi]), handiputz (‘harroputz’: Azk (bizk., gip., gnaf.), Orixe), handiro (GaribAtsot [andiak andiro], “magníficamente” Land; ‘asko’: Lazarg [zidin andiro enojadu]; cf. handiki2), handiroki (EtxZib [handiroki bozten darot neure triste gogoa]), handirozki (EtxSar [gizonak handirozki desiratzen zuela iakitea]), handitan (‘helduaroan’: Añib [Jesusen nekeak anditan]), handitar (“excelente (hablando de personas)” Azk (bizk.); cf. Mburu erri anditarrak ‘herri handietakoak’), handitiar (‘handikizale, handikari’: Duv, Larrasket), handitsu1 (Ax [zauriaren edo handitsuaren lehertzea]), handitsu2 (‘handi’: EgiaKant [errege anditsuen ispillu argia]), handitto (‘handixka’: Harr, ErIruk/Larrasket (aezk., zub.)), handi-txiker (JJMogel [ez dago andi txikarrian arimia eukitia]), handitxo (Urte, AgirAst [gauza txikietan… eta anditxoetan ere]), handitzar (“grandón” Larm, Mogel), handiuste (Larm [nik beeratuko nioke bere andiustea]; cf. handi iritzi), handiusteko (frBart), handixe (‘handiegitxo’: Salab, Azk/Larrasket (gnaf., bnaf., erronk., zub.); handixeago Larm, handixago FedProp 1876), handi-usain (BMogel [aundi-usaiak alde batera largarik]), handixka (Artxu [(idia) handixka zela zaikon iduritzen]), handixko (‘handixka’: Urte; andisko Mburu; cf. handiskote), handiz (gen. ondoren Leiz [hilak bezalakaturen baitirade izialduraren handiz]; ‘handi izateagatik’: Ax [harmak… handiz eta pisuz utzi zituen]; ‘handiarena eginez’: Pouv [ez gaude handiz], Mburu [(atera nai ezpadu danzara) egiten duela diote edo andiz edo dirurik ez eman naiez]; ‘asko’: Azk [biak andiz maite dabelako euren iabetasuna]; ‘tamainari dagokionez’: Orixe), handizale (‘handinahiko’: Duv, Azk (bizk., gip.), TxAgir); ‘handigai’: Azk (zar.)), handizka1 (“por mayor” Larm, Añib [emen piloka, andizka (artzen ditu)]), handizka2 (‘laudorio’: Larm, Añib [onra ta andizkak]), handizkari (“ponderador” Larm, Añib), handizkatu (“ponderar, encarecer” Larm, Kardab), handizkatze (“laudorio” Izt), handizketa (‘laudorio’: Añib), handizki1 (‘asko’: Pouv, Tartas [ezari zian koleran handizki]; ‘handitasunez’: Tartas; ‘bereziki’: Lapeyre [Frantzia guzian, eta handizki Eskual-herrian]), handizki2 (‘handiki’: Izt [jostaldiatzen dira pillotan andizki eta apaizetarañokoak]), handizkirako (Etxag [aurten beti bezela / aundizkirakoak / dira iñaute festa / Donostiakoak]), handizkitu (‘goraipatu’: Iparg; ‘handitu’: Dv, Azk (erronk., zub.); ‘handi-usainak hartu’: Azk (erronk., zub.)), handiztatu (‘goraipatu’: Haranb), handiztu (‘goraipatu’: Astar), handizurri (‘hazikuren’: handixurri Azk (bnaf.); ‘handitsu’: handitzurri JEtxep; cf. hazizurri).
► Osaeraz, han-di zatitu daiteke. Erroa *han da, itxuraz ‘handi’ esanahia lukeena, besterik gabe; atzizkia *din erro gramatikalizatua dateke, xehetasunetarako ik. *edin.
Sekundarioa da aundi aldaera: ohar bedi ez dagoela haren adibiderik Erdi Aroan, eta testuetan ere xvii. mendearen azken herenean baizik ez da agertzen hasten. Hitzaren aldaera enfatikoren batetik sortua izan daiteke, bokala luzatuta eta ondotik disimilatuta (ik. goian haandi), Mitxelenaren ustez (FHV 96). Paralelo garbirik ez duen bilakaera horren ondoan, agian egokiagoa da pentsatzea erregela bihurketaz sortua dela haundi, aski zabaldua den -au- > -a- bakuntzea gogoan harturik, cf. aulki > alki, aurkitu > arkitu, etab. (FHV 95).
Esanahiari dagokionez, irudizko erabilera da ‘harrigarri’-rena, eta orobatsu itsasoari dagozkionak. Adizlagunen ondoan agertzen denean mailakatzaile funtzioa hartu du. Balio ironiko edo peioratiboko ‘serio, garrantzidun’-etik azaltzen da ‘(harremanetan) hotz’ adiera (cf. hi handi, ni handi esapidea). Ez dugu argi nola azaldu behar den bizk. ‘erdi’, ‘ia’ balioa, baina ezin da zalantzan jarri hitz bera denik, AgudTov-ek iradokitzen dutenaren aurka (s.v. andi).
handitu (1571: Leiz). ■ Hitz orokorra. (H)anditu zabalduenaz gain, badago (h)aunditu ere (bizk., gip., gnaf., bazt., lap., bnaf.).
Aditz moduan eta izen moduan ageri da. Aditz moduan, esanahi nagusiak dira ‘handiago egin, hazi’ (Leiz nola landako floreak handitzen diren, OArin pekatua… anditzen edo azitzen debean (zirkunstanzia) aek), eta, bereziki hegoaldean, ‘puztu, hantu’ (KuartPhel malkoz anditurik, Mburu ur geiegi edanez anditzen asi den eriak); beste esanahiak dira ‘goraipatu’ (EtxZib ene arima, handi zazu / laudorioz Iainkoa), ‘(itsasoa, urak) zakartu’ (Ax itsasoa handitzen eta haserretzen hasi zenean), eta ‘harrotu’ (Maister ezta adixkiden hanitxtarzünaz handitzen).
Izen moduan hegoaldean aurkitzen da, ‘handitsu’ esanahiarekin (Lazarg donzelleoni egin jakak / izta-ondoan anditua, BMogel barruan andituarekin egin ziran ur ustelak).
handiarazi (haundiarazi Urte; andirazi Mburu), handidura (‘hantura’: haundidura Urte), handigarri (“aggravans” haundigarri Urte; ‘ohorezko’: Kardab; ‘ohore’: Izt; atzizkiaren balio aktiboarekin), handikor (‘harro’: Hbarren [Konfuzius handikorra zen]; “qui est de nature à devenir grand” Duv), handimin (‘hazi-min’: aundimin Azk (bazt., lap.)), handitune (‘handitsu’: aunditune TEtxeb (bizk.); elkarketako -t-rekin, ik. sukalde), handitzaile (Haranb), handitze (Leiz). Cf. hatsanditu, eztulanditu, suhanditu.
► Osaera erregularrekoa, izenondoari -tu partizipio marka gehituta sortua. Esanahiak izenondoan aurki daitezkeenekin lot daitezke; ‘handitsu’-n, izen gisa lexikalizatu da partizipioa.
♦ hantu (~1557: OihAtsot). ■ Ekialdeko hitza; cf. Azk (bizk.) andu. Aldaera zabalduena (h)antu da (lap., bnaf., erronk., zub.; cf., gainera, zar. ankura, antura); badago bestalde (h)auntu (bazt., lap., bnaf.), XVIII. mendearen hasieraz geroztik. Aditzoin hedatuena hant da (cf. erronk an).
Esanahiak dira ‘puztu, handitu’ (Leiz (Paul biperak eskutik lothua) noiz hant leiten edo subitoki hilik eror leiten, MDass idiak barrabillak hantuak dituenean), ‘harrotu’ (OihAtsot hant eztakia alegia hura andregeia, Leiz bere haragiaren adimenduz erhoki hanturik), ‘bete’ (Gaszar (eternitatea) urthe gustiez hanturik, Duv ene kontra hantu dute “on l’a rempli contre moi de préventions”), eta ‘(itsasoa) zakartu’ (EtxZib itsas hantua). Ik. handitu; cf. hantuste.
hankor (“vain, arrogant” hantkor Pouv), hankortasun (‘harrokeria’: OihAtsot [gasturekiko hankortarzunak, oinezko egiten ditu zaldunak]), hankura (‘handitsu’: Gèze, Intxpe [gohenüzürrak, txoriak eta holako beste hankürak]; ‘harrokeria’: Intxpe; ik. hantura), hankuragabetu (“négliger” BelaHizt), hantarazi (‘harroarazi’: Harand [ongien ezagutzak hant-araz gaitzan]; ‘hantu’: Maister [orhiaren hant eta mingatz erazitekua]), hantetsi (‘harrokeria’: EskLAlm 1883 [hantetsia, erran nahi da, urguluan erorikoaren bezpera]), hantura (‘handitsu’: Pouv [hantura hark erakusten du naturaleza iadanik bortitztuak iraitsten dituela soberazko urak]; ‘harrokeria’: Xurio [haunturarik eta buruperik gabe]; ik. hankura), hantureria (‘harrokeria’: Pouv [hantureriara naraman kontenplazioneaz]). Cf. hatsantu, hutsantu.
► Mitxelenak dioenez (FHV 423), zenbait aditz sintagmatan hitz elkarketan ezagunak diren bilakaera morfonologikoak gertatu dira, aditz nagusia izenondo edo izen batetik eratorria zenean; kasu honetan, handi-tik hant aditzoina izango genuke, azken bokala galdu eta herskaria ahoskabetuta (aditzetan, cf. zilegi/zilet bikotea, begi/bet- bikotearen kide-kidea); hant honen gainean osatuko zen gero hantu partizipioa, -tu gehituta. Nolanahi ere, aditzoinetan -t orokortzearekin lotu behar da auzi hau (cf. xurit, urt, etab.).
Esanahiak jatorrizko izenondoan aurkitzen direnekin lot daitezke, ik. handitu.
! hanpatu (1712: EtxSar; henpatu, honpatu ~1665: Oih). Ekialdeko hitza (gnaf., bazt., lap., zar., bnaf., zar.); XX. mendean bizk. eta gip. autore batzuetan aurkitzen da. Aldaerak dira (h)anpatu (gnaf., lap., bnaf.), aunpatu, aunpetu (bazt.) eta anpotu (bnaf., zar.). Oihenartek henpatzea eta honpatzea aipatzen ditu, lehenengoa EtxZib-en hiztegitik hartua; bigarrena hutsa izan liteke, hanp-en ordez.
Esanahiak dira ‘hantu, puztu’ (Goihetxe (karga) urez haiñ zen hanpatu) eta ‘harrotu’ (EtxSar zeina bere gorphutz itsusia bertzeren… plumai ederrez beztiturik… hanpatzen baita).
● hanpa “faste” Birjin (orotan bere nahiaren bilhatzea, frankia eta hanpa maithatzea); “celsus” Urte (superbioa, urguillutsua, henpoa, ponposa); Urteren aldaerarako, pentsa daiteke atzeranzko osaeraz sortua dela, henpatu → henpo, cf. asmatu → asmo; ez da ahaztu behar badela gnaf. e(u)npo/enpor egin ‘asebete’, itxuraz fonosinbolikoa baina, era berean, hitz honi lot dakiokeena.
hanpadura (“gonflement” Duv; ‘harrokeria’: Arbelb), hanpagarri (SMitx), hanpagune (Harand [zeiñak bihotzeko hanpagunea bakharrik ikhus eta senda baitdezake]), hanparazi (SoEgil Herria 1961), hanpatasun (Lekuona), hanpatsu (Etxaide).
► Hitzaren osaera zehatza ez da argia, baina, familia honetan sartzekotan, badirudi egokiagoa dela hantu-rekin lotzea, handi-rekin zuzenean lotzea baino. Bigarren zatirako, hant- + batu proposa genezake, baina honek ez du azaltzen hitzaren esanahia. Disimilazioz azaldu behar ditugu henpatu/honpatu, a-a > e-a/o-a (cf. berdantza < bardantza); au- aldaeretan, berriz, hitzaren erabilera adierazkorrengatik azal liteke diptongoa (ik. hanpa). Bokalismo kontuei begiratuta, baliteke handi-rekin aski ez izatea azalpen bete baterako.
hanpurus (1852: Goihetxe; hanpuruskeria 1809: Duh; cf. hanposki 1783: Birjin). ■ Lap. autore batzuek (Duh, Goihetxe, Duv…) darabilten hitza. Goihetxek hasierako hasperenik gabe dakar. Hitz honekin lotua dago beharbada Birjin-eko hanposki “avec solemnité”. Esanahia ‘harro’ da (Goihetxe gisa hartan aphaindurik, / anpurus eta haidorrik, Duv ala aphalgura ala hanpurus naizen). Cf. hanpurutu.
hanpuruskeria (Duh [nire… aphainduretako ta bertze gisetako airoskeriak ta hanpuruskeriak]), hanpurustasun (Duv), hanpurustu (“enorgueillir, s’enorgueillir” Duv).
► Badirudi hanpurutu aditzarekin lotu behar dela, atzizki erromantzearekin (cf. malerus, etab.); ez da baztertzekoa hanpurutsu-tik aterea izatea, atzizki erromantzearen gurutzaketarekin, betiere.
hanpurutu (1745: Larm). ■ Larramendiz gain, ekialdeko zenbait autorek darabilte (baita XX. mendeko gip. zenbaitek ere). Hantp- Harand-gan eta Lecl-en hiztegian ageri da. Esanahia ‘harrotu’ da (Harand bere buruaz hantpurutzen… ez diren arima onei, Zubiri gizon haundia etzen dremendenik urguluntzitu, hanpurutu).
hanpurutasun (hantp- Harand), hanpuruti (Larm), hanpurutsu (hantp- Harand; hanp- Duv [jakintsun hanpurutsu bat]), hanpurutsuki (Duv [hanpurutsuki jazarri ziotenetik Israelgo semeei]).
► Osaeraz, hant + burutu dela proposa daiteke. Zaila dirudi Larramendik sorturikoa izatea.
♦♦ anitz (anhitz 1545: Etxep; anitz ~1557: OihAtsot; anetx ~1580: Lazarg; hanitz ~1597: EspGut; añhitz 1617: Materra (+ ainhitz); hañitz ~1620: Volt [Haranb hain-]; aunitz 1621: Beriain; hanitx 1696: Belap). ■ Hitz orokorra izana. Historikoki gehienbat ekialdean erabili bada ere, badira antzinako lekukoak mendebaldean ere (Lazarg, KantabKant, BretKant, OArin, besteak beste).
An(h)itz (+ hanitz) da antzinako lekukotasunetan forma zabalduena (KantabKant, gip., lap., bnaf., OihAtsot + Oih, Tartas); hainitz (+ añhitz, ainhitz, hañitz) lap.-bnaf. eremuan erabiltzen da XVII. mendeaz geroztik; aunitz gnaf. eta bazt. testu batzuetan ageri da Beriainez geroztik (aunhitz LanDot-en); (h)anitx zub.-erronk. eremuan aurkitzen da, eta anetx Lazarragagan; aunditz gnaf. eta bazt. puntu batzuetan jaso izan da.
‘Asko’ balioa du maizenik (Etxep anhitz bekhatu, Leiz hilén hezur anhitz, Beriain aunitz aldis, OArin anitz inportatzen deban gauzaren bat); mugatuan ere erabili izan da (Leiz bere bekhatu anhitzak, EtxZib esker hanitza); ‘askoz, hagitzez’ moduan era aurki daiteke, konparatiboetan (EtxSar hainitz gehiago diratezke, Maister zü beno jakitusagorik hanitx; cf. behean anitzez). ‘Oso, hagitz’ adieran ere oso erabilia izan da (BretKant nobleza guztiaren anitz estimatua, Volt hañitz nezesarioa).
anitzegi (‘gehiegi’: Urte, JesBih [baldin hainitzegi badire]), anitzetan (‘maiz’: Etxep [nihaur ere ebili niz anhitzetan erhorik]), anitzez (‘askoz, hagitzez’: Leiz [anhitzez gehiagok sinhets zezaten]), anixko (BelaHizt (hanisko), Lizarg), anizki (JesBih [hainizki hedatua da]), aniztasun (‘ugaritasun’: Leiz [bekhatuen anhitztasuna]), aniztu (‘gehitu, ugaldu’: Haranb [berretu eta hainitztu dira]).
► Lehen osagaia *han da, itxuraz, baina ez dago argi nola azaldu behar den hitzaren bukaera: badirudi -Citz edo berreraiki behar dela, eta -hitz segida dutenetan lehen osagaiko hasperena lekualdatu da sudurkari ondora. Horrela, *hanCitz edo proposatuta, pentsatuko genuke -nC- segida erabateko asimilazioz bakundu dela, eta horretarako d edo n bat behar genuke erro horretan, *handitz edo *hannitz berreraikita. Lehen aukerak, ageri denez, *handi-tz osaeraren aukera dakar gogora (cf. jad. Schuchardt 1906a: 40), eta handi izenondoaren eratorria litzateke hitza horrela; baina ez dago argi nolaz sortu duen zenbatzaile zehaztugabe bat -tz atzizkiak (cf. beltz, hortz, etab.). Ik. orobat Lafon (1999: 289-290).
Lazarg anetx berreraiketarako aintzat hartuz gero, ordea (zaila baita azaltzen anitz > anetx bokal irekitzea, cf. ixtearen adibide hariña, balizta), bestelako aukerak aztertu beharra suertatzen da: haitz-en berreraikitako -e- berarekin, agian *han-e-di-tz bat proposa liteke, -di eta -tz atzizkiekin; tarteko *haneitz formaren diptongotik azal daitezke aldaerak, eta batez ere anitx/anetx-en sabaikaria.
Mitxelenak jatorrizkotzat du hau- diptongoa (1954e: 135), eta bakuntzez azaltzen du anitz; diptongoaren bilakaeraz izan beharko genuke ainitz, etab. Gure aukeran, sekundario behar dute horiek guztiek: añhitz forma adierazkortzat jota, bertatik azal liteke ainhitz, despalataltzez; handi-ren haundi aldaeraren eraginez azal liteke aunitz.
♦♦ hamar (1110: DocLeire [Ama Jaureguiaga Barrena Auriçchoa]).[1] ■ Hitz orokorra. Zenbatzaile moduan erabiltzen da (Etxep hamar manamenduiak, Mikol amar serbilleta, Mburu bederatz aldiz joan zen Alemanira, amarrez Flandesa), batzuetan ‘asko’ balio zehaztugabeaz (Iturr ezagutzen ditut nik / onelako amar). Hilaren hamargarren egunaz (INabig aphirillaren hamarrean), eguneko orduaz (DurPlat beti da orraztuten… amarrak baño len), eta mendeko urteaz ere esaten da (Hbarren mende hau zitekela bere hamarrean). Beste esanahiak dira ‘hamarreko’ (Haranb (arrosarioaren) lehenbiziko hamarra erreaitean), ‘hamargarren zati’ (Pouv), eta ‘hamar zenbakia’ (Gaztelu amarra zenbaki betea zalako).
Zenbatzaile elkartuetan hama- forma du (ik. hamabi, hamalau, etab.; baina cf. Mburu amarlau, Mihura hogoita hamar hirur); ik. gainera Erdi Aroko lehen lekukotasuna.
□ Hamabi hitzak bezala (ik. behean), izana du hamar-ek ere ‘aguazil’ itxurako erabilera; aguazil haien funtzioaz eta izenaz, cf. “son cargo tuvientes en dicho lugar de Ituren de pesar y repesar los panes […] y también poner precios en las carnes […] y guardar los montes y panificados y manzanales […] como lo tuvieron los otros sus predecesores […] a los cuales, los llaman en el dicho lugar la decena, dichos en vascuence amarrac” (LéxNavI 1536).
◊ Mus karta jokoan erabiltzen den gazt. amarraco ‘bost puntu’ euskaratik hartua da (DCECH 1, 236a); hamarreko-tik eratorria, cf. Arabako erd. amarreco. Jatorrian hamar puntuko zenbaketa adieraziko zuen karta jokoan, eta gero bostekora igaro, erraztasunagatik edo (Mitxelena 1972b: 79-80).
● hamarra ‘karramarro’: Larm (amarra); amorro dakar Harr-ek; artikulua beretua duke, aldaeretako bokalen gorabeheretarako, ik. hamarratz, zeinak amorrotx aldaera baitu.
● hamarren “diezmo” Land, Leiz (populuaganik hamarrenaren hartzeko); ‘hamargarren zati’: AgirAst; ‘arrosarioaren hamarreko’: Harand; hamarren-primiziak Materra. Lehen adierarako, cf. “la comida que llaman en lengua vascongada amarrensate” (LéxNavI 1748), -xate (-jate) duela bigarren osagaia. Honela azaltzen du Maiorak, “comida del diezmo” glosatuta: “el arrendador cumplía con los contribuyentes anualmente con un refrigerio, comida o amarrensate por llevar estos la exacción hasta el lugar, conocido popularmente en castellano como “casa del diezmo”, “corral del diezmo”, en euskera Amarrendegia, Amarrengorteak”; jarraian pieza en Amaren Corteac eta término clamado Amaren Gorteach (LéxNavI 1395, 1508) dakartza. Argia da xvii. mendeko azalpena, “las diezmas se recogian en el palacio y en la casa llamada Amarrendeguia” (ValdCas 1654; Soltxaga). Araban, cf. agian Amarrendi (TopAlav).
● hamartsu ‘hamar bat’: Pouv, Garate (bnaf.); atzizkiaren gutxi gorabeherako balioarekin, cf. oraintsu, berdintsu, etab. (ik. Morf §272).
● hamartzuk “diez parejas” Azk (bizk.); -tzu ugaritasun atzizkiarekin, cf. toponimian Zumeltzu eta beste, izenaren flexioan plural gisa gramatikalizatu dena, cf. batzuk.
hamar bat (Ax [zeren ezpaitira hamar bat hitz edo baizen