Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
gose (~1496: RS). ■ Hitz orokorra. Lehenbiziko testuetatik agertzen da era desberdinetan: izenondo edo predikatiboa (RS otso gosea, Etxep eri, gose, egarria eta buluzkorria), izena (RS loa edo gosea, OihAtsot gosea, bera iaki) edo gose izan esapidean (Leiz haren diszipuluak ziraden gose, Ax bethi dira plazer gose). Garibaik gosaldu-ren azalpenean dakar: “gosaldu ‘armorzar’, que es deribado de gosea, que es ‘hambre’”.
Badu ‘gogo bizi, gutizia’ adiera ere (Leiz graziaren gosea, Kapan justiziaren egarria eta gosea; Lazarg mutil gose ongurarik / mundu guztian ez ete da?); bada halaber ‘zeken, askonahi’ (Gaszar aberats gaxto gosea); lurrari buruz esana ere aurkitzen da (‘elkor, lehor, ongarria behar duena’: Pouv mendi goseak, Munita lur gose ta legor-xamarra).
□ Erdi Aroan, hitzaren adibidetzat jo izan da Johan Gosse (PobNav 1366), baina baliteke -ko eta -xe atzizki ttikigarrien adibide bat baizik ez izatea: batetik, baliteke <ss> grafiak sabaikaria adieraztea; bestetik, agiri bilduma berean Johango izenekoak ugariak dira, eta Johan Gosse bera Johan Gaztea baten azpian idatzita egonik, baliteke horrek eragin izana Gosse bereiz idaztea. Beste agiri-bilduma batzuetako lekukotasunek zalantza honen funtsa sendotzen dute: cf. Jongose de Yarrça (ArchDebaI ~1436) eta Jonet de Yarrça (ArchDebaI 1453), pertsona beraren izenaren aldaerak; orobat Johangose de Oyarçabal eta Johangoxe de Oyarçabal (ArchOiarI 1499).
Bestalde, cf. Domenge de Gossamendi (LivOr 1256), A. P. de Gossemendi (LivOr 1349), Gossamendi (CenBNav ~1350), etab. Otsamendi izenaren adibide dira, Orpustanen arabera (1999: 100).
● gosaia mug.; “hambriento, gosaia” Land; hapaxa da, ez dago argi zein den bigarren osagaia, baina aukera bat da gosa(r)ia analizatzea, bere zentu etimologikoan: *gose haria ‘gose hartua’ ← ‘gosetua’.
● gosailu ‘goseti; askonahi’: Azk/Aspiroz (gnaf., zar., erronk.); gosaildu (bnaf.), gosailo (erronk.) eta gosaio (zub.) ere jasoak izan dira; ez da argi zein den bigarren osagaia: gosailu-n -(g)ailu dago, Azkueren ustez, tresnaz bestelako esanahiarekin (Morf §130; cf. erronk. aizkora gozailua), baina gosaildu-rentzat cf. agian hildu; gosailo-rentzat cf. agian tzokorro, etab.; gosaio-rentzat cf. agian soraio.
● goseak ‘gosez’: NafSerm (goseak eta trabajus bizi adila), BonapOnd/Azk/Garate (bizk., gip., gnaf., bnaf.); ergatibo mugatuarekin, aditzondo gisa lexikalizatua, erabilera predikatiboetan.
● gosekil goseak- Larm, Añib, gosek- TxAgir; cf. jad. Lazarg goseak ilik.
gosagogor (RS [atso asea, gosa gogor; “contra la hambre rezia”]), gosean (Belap [gosian eta egarriaz]), gose-belar (“gosebelhar, faim canine” Duv), gosebera (Mogel; cf. egarbera), gosedun (frBart), gose-egarri (Mburu [egunoroko gos-egarria]; cf. Leiz gose eta egarri diradenak), gosegarri (OihAtsot [elhurra, bere aroan, asegarri, hanti kanpoan gosegarri]), gose-jankin (Harr), gose-mindu (Ax [lehoin gose-mindua]), goserik (Leiz), gosete (Leiz; cf. elurte, urte), gosetu (gosa- Land, gose- Leiz), gosez (OihAtsot), gosezto (-sto Mogel, -zto TxAgir; cf. zorrizto). Cf. diru-gose, ohore-gose…
► Ezin dugu gose-tik haragoko formarik berreraiki; ez dago argi nola azaldu behar den Land gosaia. Hitza izen zein izenondo izan daitezkeen euskarazko hitz zaharrekin batera sailkatu ohi da: cf. gaitz, hotz, itzal… (Mitxelena 1950c: 478, FHV 512).
Partizipioa izan liteke jatorrian: cf. ase, erre, bete… eta, bestalde, egarri. Hala balitz, izenondo erabilera zaharragoa litzateke izenarena baino: ‘jatekoa… behar duena’ ← ‘jatekoaren… beharra’.
Ase-rekin konparatzeak ez dakar argi askorik, ez baitago -se atzizkirik euskaraz, eta ase bera bestela analiza daiteke (ik. han). Hala balitz ere, go- zer den argitu beharko genuke.
Beste aukera bat da egosi aditzean bakarturiko *gos erroarekin lotzea. Amaierako -e berranalisiz azaltzeko aukera legoke: cf. atze ← hatz, heze ← *hez, edo ase bera, hats-ekin lotzen badugu. Dena den, *egor-z-i moduko osaera bat ere aztertu dugu egosi aditzerako; hori gogoan, gose bera *gor-z-e-ko bezalakoetatik azaldu beharko genuke, -e berranalizatuarekin, baina ez dago argi zeri dagokion zehazki osaera hori. Ik. egosi.
Esanahiari dagokionez, egostearen eta gosearen arteko harremana honela azal liteke: egosi ‘zerbait jateko, gosea kentzeko moduan jarri’ litzateke. Ik. egosi hipotesi honen aldaera baterako.
gosari (gosaari xvi. m.: Garibai; gosari ~1650: Pouv, baina gosal- jad. RS). ■ Hitz zabaldua, batez ere erdi-mendebaldean; cf. askari ekialdean, eta almortzu mendebaldean. Gosaari Garibai eta Mogelengan aurkitzen da; goxari ere badago Mogelengan eta bestetan.[1] Mendebaldeko leku askotan azentu markatua du: gosa(r)ià (bazkari-k bezala eta afari-k ez bezala). Elkartu-eratorrietan oso zabaldua dago gosal- forma (ik. behean). Ohartzekoa da han-hemenka jasoak izan direla arratsalde-gosari (Lardizabalek darabil) eta arratsaldeko gosari; hor badirudi gosari-k ‘otordu arin’ esanahi orokorra hartzen duela (ik. askari).
● gosaldu RS (gosaldu, barazkaldu, askaldu ta afaldu ta ogasuna galdu); Garibaik iruzkin batean dakar gosaldu ‘armorzar’.
● gosari txiki Elizanb (ginak zituela gosari ttiki eta handiak); cf. fr. petit-déjeuner.
gosalaitzin (Azk/Izeta (bazt., lap.)), gosalketa (Ax [elheketan, presentketan, gosalketan eta bisitaketan]), gosalondo (Pouv), gosarita- (-ra TolosBerts; -tan, -tako Urte).
► Osaeraz gose + -hari da, itxura guztien arabera, elkartu-eratorrietako gosa- formarekin (cf. gosaari aldaera zaharra); mendeb. azentu markatuak lau silabako forma luzearen antzinatasunaren alde egiten du (cf. bazkari). Bigarren osagairako, cf. afari, askari, bazkari, bidari, janari, etab. Elkartu-eratorrietako gosal- erregularra da, eta ez dirudi jatorrizko -l- batetik abiatzeko aukerarik dagoenik; ik. afari, eta abere eztabaidaren xehetasunetarako.
Esanahiari dagokionez, eta -hari osagaiaren jatorria gogoan hartuta, ‘gosearentzat hartzen dena’ izan daiteke, besterik gabe (ik. hartu). Bestela, atzizkiaren balioa modu zabalagoan hartuta, ‘gosearekin zerbait egiten duena’ litzateke berez, eta, otordu bat denez gero, ‘gosea kentzen duena’. Cf. ing. breakfast, gazt. desayuno, esanahiz ‘baraua eten, hautsi’.
Beste aukera bat da, eguneko otordu nagusia goizekoa ez, baina eguerdikoa baldin bazen, gerora espezializatzea goizeko otordua izendatzeko; antzeko espezializazioetarako, cf. gazt. almuerzo-ren ‘gosari’ ← ‘bazkari’ bilakaera (DCECH 1, 204b), edo lat. prandium-en ‘gosari’ eta ‘bazkari’ adierak (ErnMeill s.v. prandeō). Otordu izenen espezializazioaz, ik. halaber afari.