Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
errege (1125: SMig [Erretzubi, “illos pontes Regales”]; forma osoan, cf. APicaud (~1160) “regem [uocant] ereguia”). ■ Hitz orokorra. Leizarragak darabilen rege kultismoa da. Elkartuetako erret- forma Erdi Aroko dokumentuetan agertzen da gehienbat (cf. behean errepide, erretatu eta erretate).
Oso ohikoa da artikulurik gabeko erabilera (Etxep erregeri… faltatu, Leiz rege ohora ezazue, Lazarg errege baleu enojadu, Beriain errege espantatu zen), baina ez bakarra (Leiz regea enzunik, Beriain erregeak manatu).
Erleez esana ere aurkitzen da (Ax (erleek) nola duten bere erregea eta obeditzen duten, Pouv Erleen Erregea); XVIII. mendean, Harand, eta Azkuek jasotzen du (bizk., gip., lap.).
□ Erdi Aroan, erret- formarekin, cf. halaber Erret Ihera Guiuelea (ColIrach 1150), erressoro (SMig xii. m.), cabayna de erretelia (OnomNord 1364; eli ‘talde’-rekin), Johan Periz d’Erreparaçe (PobNav 1366; erret- + baratze), Herretolaça (ColCenar 1398; erret- + ola + -tza). Hitzaren adibide izan liteke francadges et erreterray (ColBNavI 1379); zerga baten izena? Pertsona batez “reçoit des rentes sur les erreteray d’Ostabaret et de Soule” oharra egiten du Goihenetxek (1366).
Deitura moduan ere erabili zen: cf. don Sancho Erregue (SJuan xiii. m.), Pedro Erregue (SJuan 1230), Orti Erregue (ColRonces 1245), Domingo Eregue (AGNCartII 1249), etab.
● errege-bide Pouv; cf. FuerGNav: “en la cayll, que dize el bascongado erret bide” (xiii.-xiv. m.),[1] eta Garibai: “Erreguevide… y agora corrompiendo el nombre… llaman Errepide”.
● erregetxo “irrintzirin txória, erregetxoa” Urte; cf. lehenago “zapatero llamado Erreguecho […] el Reyezuelo” (NatVasc 1552), “Diego de Garisoain, que por otro nombre le llaman Erreguecho” (NatVasc 1592). Itxuraz, emakume baten ezizena ere izan zen: “María de Ordériz o Erreguecho” (NatVasc 1623).
● erregetxopit Artxu; badirudi ‘txiki’ esanahi duela bigarren osagaiak, baina ez dugu haren jatorri zehatza aurkitu; amaieragatik, hitz gaskoia behar du.
● erregexka FedProp 1884; cf., -xe ttikigarriarekin, GSalazar Regexe de Gamboa (xv. m.), mirabe baten izena, ironikoa agian.
● erretate ‘erregetza’: OihAtsot (gauza sorta da erretate, hura gaberik eninzate); erret- + -tate atzizk.
● erretatu Etxep; Leizarragak retatuia dakar erresuma-ren Zuberoako baliokidetzat; ez dago beste lekukotasunik; erret- + -atu atzizk., itxuraz; agian ez da baztertzekoa -tatu, nahiz eta aditzak sortzen dituen, cf. itsastatu, sutatu…
● erretegi2 ‘errege-toki’? Testuetan ez da erretegi-rik ageri esanahi honekin (ik. erretegi1, s.v. erre), baina deituretakoa errege-ren eratorritzat du Mitxelenak (19733: 85-86); cf. Martin de Retegui (ArchRentI 1384).
errege-alaba (Xarlem), errege-aulki (Lardiz), erregegai (Pouv, Gerriko), errege-gizon (Kardab [erregegizon, kapitan aberats bat]), errege-grana (“pourpre royale” Oih), erregenahi (Atheka), errege-opil (ECocin), errege-ordain (Mburu), erregepeko (Ubill), erregepittitta (Goihetxe (-pe-)), errege-sagar (Munibe), errege-seme (Lardiz), erregetasun (‘erregetza’: Ax), erregetiar (HiriartU), erregetu (Leiz), errege-txakur (“oruga procesionaria” Munita), errege txiki (AgirAst [prinzipe edo errege txiki bat]), erregetza (Lardiz), erregezko (Argaiñ [erregezko zure markak]).
► Lat. rex, akus. regem du jatorri, itxura guztien arabera. Hastapeneko e- bokal protetikoa da, euskararen lege fonotaktikoek ez baitzuten baimentzen dardarkaririk hitz hasieran (cf. arropa, arratoi; FHV 155, 332); hitz barreneko herskaria gorde da, cf. lege (< lat. lex, akus. legem), eta maileguaren antzinatasuna salatuko luke honek (FHV 226).[2]
Elkartuetako erret- forman amaierako -e galdu da, eta amaieran suertatu den -g belarra -t izatera igaro (cf. begi/bet-, ogi/ot-; hiru silabako hitzetako azken bokalaren galerarako, ahakoa < ahaide/ahait-; FHV 127).
Esanahiari dagokionez, 1791ko roi des abeilles “reine des abeilles” dakar Kuhnek (FEW 10, 369a, rex, I 1 g), ohar honekin: “L’antiquité a cru que la reine des abeilles était de sexe mâle et l’appelait donc rex. Cette croyance a duré jusqu’au 17e s.” (FEW 10, 371b, 30. oh.); uste honi buruz ik. Billiard (1900: 29). Kronologia esanguratsua dugu euskal testuetan: erleez ari direla, errege darabilte XVII. mendeko Axularrek eta Pouvreauk (geroago, Haranederrek), baina XVIII. mendean erregina darabil Egiategik; ik. erregina.