Hiztegia - EHHE

eho. Honen azpiko sarrera-buru nagusiak bost sarrera-buru nagusitan sailkatu dira, eho, irin, ehun, ero eta eraile. Eho-ren azpisarrera modura, berriz, ehe, ehoki, eihera eta ile daude; ondotik irin dago, irizpide alfabetikoaren gainetik arrazoi etimologikoak jarrita, eta horren azpisarrera modura birrin, birrindu eta birringatu daude; ehun-en azpisarrera modura, ehun₂ dago; ero-ren azpisarrera modura, ero₂, haragi eta aratuste daude; eraile-ren azpisarrera modura, erail dago.

Familia honetako sarrera-buru nagusiak eta azpisarrerak arazo nabarmenik gabe lotzen dira. Eragozpen larrienak ile-rekin eta haragi-rekin ditugu: ile-ren kasuan atzizkiarekin dugu arazoa, egiletasuna adierazten baitu, berez, -le atzizkiak; haragi-ren kasun, berriz, balizko asimilazio bokalikoek iluntzen dute lotura. Besterik da *non erroaren bidetik familia honetara bil litekeen joan-en auzia; kasu honetan, formazko zein esanahizko ziurgabetasunak medio, erabaki dugu sarrera bereizi batean ematea.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

♦ eho (~1527: Zalgiz; ik. ehule, s.v. ehun₂, eta eihera). ■ Hitz orokorra. E(h)o-z gainera, badira ego, igo eta io aldaerak hegoaldean, eta eio Bizkaian eta Erronkarin bederen. E(h)aite aditz-izena Landucci, Leizarraga, Axular, Oihenart, Intxauspe eta J. Etxeparegan aurkitzen da; gainerakoetan e(h)otze, etab.

Bi esanahi nagusi ditu: batetik, ‘xehatu, irindu’ (gehi ‘hautsi, birrindu’ [Haranb bihotza eho, Udarregi ezur guziak ego], ‘digeritu, hausnartu’ [Leiz begiratzen zituen gauza hauk guziak, bere bihotzean ehaiten zituela, Pouv ian nahi duzun guzia eho], ‘jo’ [Oih bihotzak zautan-kal ehaiten]…), eta bestetik, ‘ehundu’ (Leiz iostura gabe… ehoa, Ax ehaiten den ehuna, AgirAst sarea… eotzen).

● ehaile ekialdeko hitza, batez ere lehen adieran erabilia; ‘ehule’: Pouv, Duv; ‘eiherazain’: Pouv (ehoile), Larrasket; cf. ehule, s.v. ehun₂.

● ehoaldu ‘eho(arazi); ehundu’; hapaxa: Oih; ez dago garbi zer den -aldu; agian galdu, bere jatorrizko esanahiarekin? Ik. han.

ehaite (‘digestio’: Intxpe [(gatzak) ehaitia hanitx lagüntzen]), ehoaldi (Larm (eotaldi), Zubiri [ze zigorrada, ze eho-aldia]), ehodura (Pouv, Duv [oihal hunen ehodura tinkoegia da]), ehoera (Larm, Izt [sasi andien… eoera miraritsua]), ehokin (‘ehun’: Duv [beren ehokina ez dute soineko izanen]), ehotarri (‘eihera-harri’: Larm, Izt).

► Aditz zaharretako e- osagaia bereizi behar da. Hitzaren bigarren osagaia *non erroa bide da, bokalarteko -n- > -h- bilakaerarekin (cf. ahate < lat. anate; FHV 300); jatorrizko sudurkariaren alde egiten du zub. ẽ́hün ‘oihal’ eta ẽhü͂́le-ren e- sudurkaria izateak (Larrasket s.v.), nahiz eta eho-n bertan bokal sudurkariaren aztarnarik ez izan.

Mitxelenak ohartarazten du n- hasieradun euskal hitz zaharrak ez direla ugariak (FHV 310), baina hori ez da *non erroa berreraikitzeko eragozpena: maiz agertzen da n- berreraikitako formetan, batez ere monosilaboetan (cf. *o-nol, *a-nal), eta, era berean, ohartarazi behar da hasieran h- lukeen erro bakarra litzatekeela e- aurrizkidun aditzen artean, ez *non, baizik *hon erroaren bidetik joko bagenu (esanahiaren aldetik ere ezagutzen dugun hon ‘on’ ez da inondik ere egokia).

Amaierako -o azaltzeko, cf. igan/igo, erasan/eraso… bikoteak; horiek aintzat hartuta, jatorrizko *e-nan batean pentsa liteke, baina ehun ‘oihal’-ek hitzarekin zerikusia duela onarturik, ez dirudi aukera hori egiantzekoa denik.

Ehun bera aintzat hartuta, galdetu daiteke *nun ote zen jatorrizko erroa, ez *non; baina ehaite aditz-izena honen aurka dago, erroan -u- bokala duten aditzek ez baitute -ai- aditz-izenean (cf. errun, edun, irun). Hortaz, *non erroaren aukerak dirudi egiantzekoena. Ehun orokorra esplikatzeko, ohar bat egin beharra dago: euskara historikoan ez da orokorra, baizik-eta dialektala, sudurkariaren aurreko -o- > -u- bilakaera (cf. zub. gizun; FHV 54-56), alabaina, erro honen kasuan, esanguratsua da aurretik bigarren sudurkari bat izatea, eta horrek erraztu du orokorra izatea aldaketa. Bestalde, jatorrizko -o- bokaldun erroaren alde, cf. Pouv ehondegi; ik. ehun₂.

Erronk. eio aldaeran -i- epentetikoa eta berankorra da, besterik gabe (cf. leiho > erronk. léxo); erronk. hala behar du, bestela **exo izan beharko baikenuke (FHV 175-176); orobat ehe-ren eiatondo eratorrian. Familiakotzat dugun ehun ‘oihal’ hitzean ez dago -i- epentetikorik. Eihe (eta eihera eratorri zaharra) azaltzeko, cf. zeihar < zehar; ik. eihera.

Hitzaren esanahi nagusien arteko lotura argitzeko, aipagarriak dira jatorri germanikoko *brekan ‘apurtu’ hitzaren (FEW 15/1, 265a-270b, *brekan) ondorengo galo- eta ibero-erromantzeek dituzten adiera eta erabilerak: fr. broyer-ek ‘xehatu, apurtu’ du esanahi nagusi moduan, jatorrizko hitz germanikoaren antzera; Borgoinako rebreyer “ruminer” (FEW 15/1, 266b, *brekan, 1) erabil daiteke eusk. ‘hausnartu’-ren paralelo moduan. Ehe-ren esanahia bearn. bregar “frotter le linge sale avant de le rincer” (FEW 15/1, 265b, *brekan, 1) hitzarenaren bete-beteko kidea da; funtsean, ‘marruskatu, igurtzi’ adieratik azal daiteke. Beste adiera nagusiari dagokionez, eusk. ‘ehundu’ adierara hurbil daitezke fr. broyer edo okzit. zah. bargar “briser la tige du chanvre pour détacher la chènevotte de la filasse” (FEW 15/1, 267a, *brekan, 2 a α); oihalgintzarekin estu lotua dagoen ekintza hau kalamuarekin zein lihoarekin egin ohi zen; cf. bereziki bearn. bargà “teiller le lin; avec la bargue (maque)” (Palay s.v.), eta kat. bregar “batre una fibra vegetal” (DECat 2, 211a).

■ Historia ► Etimologia

ehe (~1557: OihAtsot). ■ Ipar-ekialdeko hitza. Luzaiden eihe jaso izan da. ‘Bokata, lixiba’ da esanahi nagusia (OihAtsot Ioanetak… salda ehez, Belap eztaite batheia arrosa hurez, saldaz, ehez).

eheondo (‘lixiba’: Azk (zar., eondo); eiatondo Azk (gnaf., erronk.)).

► Amaierako -e atzeranzko osaeraz azal daiteke (cf. epai- → epe, nekatu → neke agian, etab.), nahiz eta kasu honetan ez dugun **ehatu-rik.

■ Historia ► Etimologia

ehoki. ■ Etxeparegan aurkitzen da: ene arima eta bihotza iosi dira hareki, / haren irudi ederrori begietan ehoki.

► Lafonek egoki-ren aldaeratzat jo zuen, eta Azkuek, aldiz, eduki-ren paretsuko partizipiotzat; egokiago dirudi eho + -ki dela pentsatzea: bigarren osagaia “-ki gerundioa” izan liteke (cf. izaki, etab.), baina ez da baztertzekoa jatorri bereko baina partizipioetako -ki izatea (eduki edo ebaki-k duten berbera: *eho-n eta *eho-ki-ri buruz, ik. ehun₂; zentzuaren aldetik, ‘irudia begietan ehoki da/zait’ litzateke; ustezko ehoki partizipio horren balio zehatza argitzeko dago, baina, nolanahi ere, ez legoke eragozpenik ‘ehundu, taxutu’ izan litekeela uste izateko).

■ Historia □ Protohistoria ► Etimologia

eihera (1150: ColIrach [Erret Ihera Guiuelea]). ■ Erdi Aroaz geroztik aurkitzen diren leku-izenen ondoren, testuetan XVI. mendean hasten da erabiltzen (Zalgiz, OihAtsot; cf. Leiz, EtxZib, Ax, INabig errota). Testuetan, eihera-ren hurrena, eihara eta ihara dira erabilienak. Badirudi ekialdean gorde dela hobekienik (Leizarragak errota-ren Zuberoako baliokidetzat ematen du eihera; mendebalderago errota eta bolu maileguak gailentzen dira balio berarekin). Erdialdeko leku-izen eta deituretako zenbait formak (i(g)era, igara, eiara) hitzaren antzinako hedadura zabalagoaren berri ematen digute; ik. Erdi Arokoak.

Hiztegigile batzuen arabera (Duv, Azk, Larrasket…), urdailaz eta bihotz pilpiradunaz ere esaten da.

□ Erdi Aroko lekukotasunen artean ugarienak ekialdekoak dira: cf., besteak beste, laureiereta (SeoPamp 1174) Nafarroan, Eyhera Zaharra (OnomNord 1267) Lapurdin,^[1] Aner d’eyheramendy (OnomNord 1327) Zuberoan eta Eyerartea (CenBNav ~1350) Nafarroa Beherean. Gipuzkoan ere hitzaren lekukoak aurki daitezke: cf. Johan Martin de Hiherateguy (ArchTolI 1349), Johan Martinez d’Ihierategui (PrebSS 1379), Iohan Peres de Yerategui (ArchDebaI 1390) etab. Bizkaian eta Araban, ordea, ez dugu adibide garbi bakar bat ere aurkitu —zalantzazkoa da Ereihehi (SMillán 871)—: esanguratsua izan liteke mendebaldeko datu hau, hain zuzen ere mendebaldekoa baita bolu mailegua, errota ia orokorrarekin batera eihera jatorrizkoaren tokia hartu zuena.

eihera-errota (‘eihera-harri’: Azk (zub.)), eihera-harri (Harrt, Larg; cf. ehotarri), eiheramen (‘eiheran ehotzekoa’: Artxu, GureH 1929), eiherazain (Artxu, Laphitz; eiherazaintsa Harr, Larrasket; jat. errom. -sa atzizkiarekin). Cf. haize-eihera, paper-eihera, ur-eihera…

► Hitza eho ‘xehatu, irindu’ aditzaren eratorria da, eta -era atzizkia duela esan izan da (Uhlenbeck 1932: 1, Mitxelena 1973³: 100), baina ez dago argi atzizkiaren funtzioa zein den: aditzei lotzen zaiela aipatzen du Azkuek (Morf §12, §118, §153; cf. egoera, sarrera, igoera, etab.), eta badirudi, izatekotan, mota honetakoa behar duela eihera-koak ere; horrenbestez, pentsatzekoa da ‘ehotzeko ekintza’ adieraztetik ‘ehotzeko toki’ adieraztera igaro zela, besterik gabe.

Orobat ez dago argi, jatorrizko *eho-era batetik abiatuta, zein liratekeen eihera formara bitarteko urratsen xehetasunak (cf. igo + -era > igoera osaeraren gardentasuna eta modernotasuna). Hasperenaren aurreko -i- bokalerdia azaltzeko, cf. leihor, saihets, zeihar < lehor, sahets, zehar; aipagarria da, hala ere, bere antzinatasuna eta orokortasuna, -i- gabekoa baita haren jatorri den eho aditzaren aldaera zaharra; ik. eho.

Jatorrizko eihera formatik azaldu behar dira eihara, ihara, igara, etab., bigarren silabako bokalaren asimilazioaren (e-a > a-a) bitartez, hastapeneko diptongoaren soiltze eta bokalarteko belarraren gehiketaz.

■ Historia ► Etimologia

! ile (ule ~1496: RS <h->; ile ~1527: Zalgiz). ■ Hitz orokorra (ik. halere bilo). Aldaerak dira il(l)(h)e (arab., gip., gnaf., bazt., lap., bnaf., zar., erronk., zub.), ule (arab., bizk.), ulle (bizk.; Mikol), ula (OñatEsk) eta e(i)lle (gnaf., aezk.). Zub. eta bnaf. hasperena (-lh-) dago. Pertsonarenaz nahiz animalia batzuenaz esana aurkitzen da, besteak beste (RS ule luzea ta zenzun txaburra, Zalgiz ardia ahuntzari ile eske, Leiz eskarlatan tintatu ilerekin, Ax buruan ille duzun baiño bekhatu gehiago).

● ilai EtxZib (lurrera erortzen orraztatu illaia); jatorri erromantzeko -aje egon daiteke atzizkiaren oinarrian, cf. ilaje; bestela, ilain-en aldaera izan liteke, besterik gabe, cf. zugai.

● ilain “cabellera” Azk (lap.); ila- + gain? Cf. uhain; zub. ílhañ azaltzeko ilhe + -añ dakar Larrasketek (s.v.), baina -añ atzizkia ez dago oso dokumentatua, Mitxelenak nabarmendu bezala (1956a: 317).

● ile-barban “bozo” Gorosurreta/Azk (bazt., lap.); jatorri erromantzekoa da barban, baina hizk. horietan ez dugu aurkitu -n duen formarik (FEW 1, 243b-247b, barba).

● ilede “cabellera”Azk (Harand-engandik jaso duela dio); badirudi iledi-ren aldaera dela, iledia mugatutik berranalizatua, edo, agian hobeto, ile + hede.

● iledi “pelamesa, mucho pelo” Larm; -di atzizkiaren erabilera ez tradiziozkorako, ik. anaidi.

● ile-malta “madeja de lana” illamalta Azk (erronk.); “nubarrones lluviosos” Azk (erronk.); cf. erronk. malta ‘pila’, gazt. mata ‘lahar’-etik agian, nahiz ez dagoen argi nola sortu den -l-; irudizko erabileraz ‘euri-laino’, artilearen itxura hartuta hodeiei.

● ile-mamo “madeja de lana” Azk (zar.); “nubarrones lluviosos” Azk (zar.); ez dago argi zein hitz den bigarren osagaiko mamo.

● ile-munjaro “couverture de laine” i.-mundjaro Lhande (zub.); mailegua dirudi bigarren parteak, baina ez dugu haren jatorri zehatzik aurkitu, cf. munjau, munjera, munjarro aldaerak.

gezur-ile (“peluca, pelo postizo” guzurrule Azk (bizk.)), ilagende (“ganado vacuno de cerda, cabrío, caballar” Bonap/Azk (zar.; ilagente erronk.); ilhekente Azk (bnaf.)), ilagin (‘artilea lantzen duena’: ilhagin Oih), ilaje (ulaje, uleje Izag (bizk.); ik. ilai), ilari (‘ile-hari’: Land), ilas (‘buru-hutsean’: ilhas Artxu; cf. buruhas), ilasi (‘ile-tiraka borrokatu’: ilhasi Azk/Lhande (zub.)), ilazi (‘artilea kardatu’: OihAtsot), ilauts (‘ilearentzako hauts’: ilhauts Birjin), ilea hazteko (‘zain, tendoi’ illea azitzeko Goik (gip.); ulia azteko TEtxeb (bizk.); azalpen hau ematen du Goikoetxeak “tendón cervical. Se le atribuye dicha propiedad”), ile-adar (“trenza de pelo” ule- Azk (bizk.)), ilea egin (“halagar, adular” ulea e. Azk (bizk.); cf. ilea leundu), ile-alde (Laphitz [eztiki jokhatzen zitzaion, larderia gaxtorik gabe, ile alde ahal bezenbat]; ile-aldera Duv [gizona (hartarik zerbait atheratzekotz) ile aldera ferekatu behar dela]), ilea leundu (“halagar o adular a alguien” Azk (gip., gnaf.; ulea bizk.); cf. ilea egin), ilean igurtzi (“halagar, adular” ulean i. Azk (bizk.)), ile-apaintzaile (Urte), ile-arre (“la oveja de lana gris” ule- Izag (bizk.)), ile berri (“laine menue qui pousse sous la laine longue et plus grossière” ilaberri Harr; cf. ilepe), ileberritu (Azk (lap.)), ile-biko (“la (lana) que se esquila en otoño” Izag (bizk.)), ile-bizar (“bozo” Azk (erronk.)), iledun (‘ilea duena’: Urte; ‘artile-erosle’: uledun Izag (bizk.)), ile-ebakitze (Ubill [ille-bakitzea edo ordendu behar duanari buruan egiten zaion koroa]), ile-edertu (BMogel), ile-erara (“a pelo” Azk (gip.; ule-e. bizk.)), ile-erortze (“alopecia” illerortze Urte), ile-ertz (“raya que se hace con el peine en la cabeza” ulertz Azk/Izag (bizk.; + uleertz)), ilegabe (Ax [motz, soil, garbal, karsoil eta ille gabe]), ilegabetasun (Urte), ilegabetu (Urte), ile-gauza (Izt [bi motxaldietan amairu arroba ille gauza gitxi gora bera kenduko ere diozka]), ile-gorri (“pelirubio” Larm), ile-gurutze (“remolino de pelo” Aspiroz (gnaf.)), ile-hari (“laine filée” Duv; cf. ilari), ile-harilko (“ovillo de lana” ille-ailliko Azk (zar., erronk.)), ile-hori (FedProp 1906), ile-igurtzi (BMogel [txakurtxoari egiten ziozkan palagu ta ille igortziak]), ile-ilean (“cabalmente” ulle-ullean Añib (bizk.)), ile-izar (Duv [idiek eta behiek badute… buztanaren azpiko-aldean ile-izarra deitzen den seinale bat]), ile-izpi (“brin de poil” Pouv), ile izur (ille ixur Urte), ile-izurtzaile (ille ixurtzaille Urte), ile joan (‘soilune’ ulefuan Izag (bizk.)), ile-kapa (ulekapa Izag (bizk.)), ileketa (‘ile eske’: Arbelb), ileki (“cincinalis” (landarea) Urte; ‘artilezko gauza’: Duv), ile-kontra (Larm), ile-kopet (ule- ArreseB), ile-korda (Azk (bazt.)), ile latz (‘iztupa’: Harand [illelatzezko athorrak]), ile-leun (“peliblando” uleleun Larm; “animales domésticos bien criados” ule-legun TEtxeb (bizk.)), ile-luma (“duvet” Hbarren), ile-ments (Artxu), ile-mordoxka (“trenza de pelo” ule-mordoxka Azk (bizk.)), ile-motots (“trenza de pelo” Azk (gnaf.)), ile-mozkin (“barbier” Pouv), ile-mozte (TxAgir), ile-murri (“calvo” Azk (gip.)), ile-ondo (Mburu [ikaraz arrotzen ziran haren buruko ille-ondoak]), ilenabartu (‘ilea erdi-urdindu’: ulenabartu Izag (bizk.)), ile oratu (“pelo postizo” ule o. Azk (bizk.)), ile-orratz (Barbier), ilepe (“laine menue qui pousse sous la laine longue et plus grossière” Harr; cf. ileberri), ile-pitz (“bozo” Azk/Lhande (bnaf.)), ile-plantxa (“couverture de laine” ilhe- Lhande/Larrasket (zub.)), ilera (‘gustura’: Azk (bizk.: neure ulera nagonean)), ile-sapa (‘txima’: ule- Azk/Holmer (bizk.)), ileski (“cuerda o conta para el pelo” uleski Arak), ile-tira (Añib [bizar ta buruko ulle-tiriak]), ile-tiraka (adond. Mogel [negarrez, ille tiraka]; iz. Mogel [orduban dira negarrak… orduban ule tirakak]), ile-tirakada (EAzk), ile-trentza (ule trenza Mogel), iletsu (ulatsu Land), ile-txima (u.-txima TEtxeb (bizk.)), ile-txirikorda (Azk (gip.)), ile-txorro (“cañón de pelo” ule txorru Azk (bizk.)), ile-txorta (ule-tx. Azk (bizk.)), ile-hutsean (‘buru hutsean’: Arana), ilez (‘a gusto’ ulez Azk (bizk.)), ilezale (‘lanero’ Larm), ile-zama (“toison” Artxu), ile-zamar (“chevelures épaisses, incultes” Harr), ilez erara (“a pelo” ulez erara Azk (bizk.)), ilezko (Voltoire), ilez kontra (ulez kontra Azk (bizk.)), ile-zuritu (Hbarren). Cf. artile, betile.

► Aldaera guztiak azal ditzake *eule protoformak, eutzi-tik azaltzen diren bezala utzi, etzi, itzi, eitzi ‘laga’ aldaerak (< *edutzi), edo *eurten-etik azaldu ditugun bezala irten, urten, erten aldaerak (< *egorten). Protoforma horretan, -le atzizkia bereiz daiteke, eta, *eu-le zatituta, lehen partean eho ‘ehundu’ (< *ehon < *enon) aditza dagoela proposa daiteke; bokalismoari dagokionez, gogoratu beharra da *enon > ehun proposatua dugula (ik. goian), hain zuzen bokala bi sudurkariren artean geratzen zelako. Egile atzizkia izan ohi da -le (edale, emaile, egile, etab.), baina hemen beste balio bat behar du izan, hitzaren esanahi etimologikoa ezin baita izan ‘ehotzen duena’ (cf. ehaile eta ehule); ‘ehotzeko erabiltzen dena’ moduko esanahi etimologikoa bilatzen baitugu, beste balioren bat beharko zuen -le honek, eta, egiletasunaz bestelako balioetarako, cf. agian bele. Bokalarteko -l- > -r- ez gertatua (hots, ehule > **eure) errazago ulertzen da *eũle > *eunle > *eule moduko bilakaera batetik, zeinetan -nl- taldea dugun (ik. bele).

Mitxelenak nabarmentzen du ez dela VlV > VrV gertatu (FHV 320), eta honek jatorrizko kontsonante bortitz batean pentsarazten du; ohar bedi, dena den, gure hipotesian atzizkiaren parte dela albokaria, eta morfema muga egoteak azaldu dezakeela hori. Bestalde, ilhe-ren gisako aldaeretan, albokariaren ondotik sortua izan daiteke hasperena (cf. sorho, solhas, Mitxelena 1951a: 548, 1957b: 144, 48. oh.), baina ez da baztertu behar ehule-ren hasperen lekualdatua izatea, *ehuLe > *heule > *eulhe > *eule / *eilhe > ilhe/elle.

Aldaeretan, elle-tik azaltzen du Mitxelenak aezk. eile, despalatalizazioz (FHV 70, 196, 200); nolanahi ere, elle aldaerak *eile jatorrizko bat eskatzen du, diptongoaren *eule > *eile bilakaerarekin azaltzen dena. Baliteke ulle-ren sabaikaria ille-ren eraginarengatik azaldu behar izatea; ula-ren bokalerako, cf. labe/laba, lore/lora (FHV 128).

■ Historia □ Protohistoria ► Etimologia

♦ irin (urun 1484: DecrVit [renta del Urudiru]; irun 1484: DecrVit [Yrundiru]; irin ~1557: OihAtsot). ■ Hitz orokorra. Aldaerak dira irin (arab., bizk., gip., gnaf., lap., bnaf., aezk., zar., erronk., zub.), in (zub.) eta urun (arab., bizk.). Land-ek irin eta urun dakartza.

Esanahi ohikoaz gainera (RS hurunik eztan etsea, ezin lizate asea, OihAtsot amak irin balu, opil balaidi, Leiz (altxagarria) hirur neurri irinen barnean gorde ukhan baitu, Isasti gure zaiok iriñ eske), baditu honako hauek ere: ‘apaintzeko hauts’ (Pouv; Barbier (neskatxak) beren irin eta mirailak eskuan), ‘lore hauts’ (Iturr lorearen gañean dagoan iriña), ‘zerrauts’ (Harr), ‘larru azalean egiten den hautsa’ (Harr), ‘fruituen azaleko hautsa’ (Harr).

□ Lehen lekukotasuneko Urudiru Gasteiz inguruetako zerga baten izena da, eta urundiru zuzendu behar da: forma honetan ageri da etengabe (1507tik aurrera), irundiru aldaerarekin batera. XV. mendetik XVIII. mendera arterainoko adibideen zerrenda luzerako, ik. Martín Latorre (1997: 350-355); urrundiru, dirundiru eta oro-diru aldaera desitxuratuak ere jasotzen dira. Zergaren izenaren nondik norakoa azaltzen du Díaz de Duranak (1998), 1513ko epai bateko testu zatiak gogora ekarrita: “vocablo de urundiru que queryan desir dinero de harina”, “…que la palabra urundiru es vascuençe e que en castellano quiere dezir dinero de arina porque urun quiere dezir arina e diru quiere dezir dinero e que todo junto quiere dezir dinero de arina e que lo sabe porque este testigo es vascongado e sabe tambien romançe castellano e porque asy es publico e notorio entre vascongados…”. Behartuak ziren laborariak irina Gasteizera pisatzera eramatera, eta horren ordezko gisa sortu zen zerga: “los labradores eran obligados a llevar la harina a pesar a la dicha çibdad de Bitoria […] e que por que los dichos labradores non quisieran yr a pesar la dicha harina que por este respeto les avian puesto e hechado la dicha imposiçion e tributo”.

Beste aukera zenbait ere aztertu izan dira zergaren izenaren esanahia argitzeko, hala nola ‘udal-zerga’, pentsatuz hiri-ren aldaera zela irun (Apraiz 1929),^[2] eta horri eusten dio Arestik (Otazu 1974: 248, 4. oh.), irun, hiru eta irin hitzen aukerak baztertuta.

● irinbonba ‘gariz ereina’: Const; metonimiaz dugu hemen irin ‘gari’, ik. orobatsu ogi ‘gari’; bigarren osagairako, bearn. embobe ‘erein, ereite lanak egin’ aipatzen du Lhandek (s.v. irinbonba), eta badirudi lehen silabakoaren oihartzunez sorturiko sudurkari batean pentsatu behar dela, *embomba edo, -bonba azaltzeko.

● irin-onedeki “soma, harina segunda” -onideki Larm; ‘kalitate apaleko irin’, onena kendua duena.

irin-aska (Harr; urun- Izag (bizk.)), irin-bahe (-bai Izag (gip.)), irin bereko (‘antzeko’: Mirande), irinbonbatu (“emblaver” Lhande (zub.)), irindatu (‘hautseztatu’: Harrt), irindegi (irintegi Larm, Azk (zub.); irindegi Duv; uruntegi Añib (bizk.); irintei Salab; irindei CEEN/Izeta/Garate (bazt., aezk.)), irindu (‘xehatu, eho’: Arak (gip.), AgirAst; ‘irineztatu, hautseztatu’: Arak (gip.), TxAgir [illeak beltzitzen, arpegiak irintzen]; ‘apurtu’: urundu JJMogel; ‘lirindu’: JEtxep [oraino irintzeko dagon edozoin udare pherderi]), irindun (EAEL (lap.)), irineralki (“varillas de cerner” Larm, Añ, Azk (gip.); urun-eralgi Añ, Azk (bizk.); irinalki Azk (gip.)), irin-errauts (Azk (bnaf., zar., erronk.)), irineztatu (Larm, Duv, Azk (lap.)), iringela (Larm, Azk (gip.); urungela Azk (bizk.)), iringile (Izt [lau errota iringille]), irin-hondaki (-ondoki Larm), irinkara (‘irin antzeko’: Duv), irinkari (“porteur de farine” Hbarren), irinki (JEtxep [esneaz bertzalde irinki zerbait har dezake]), irin-kondar (“soma, harina segunda” Larm, Añib (gip.); urun- Añib (bizk.)), irin larri (Urte), irin-lili (Intxpe), irin-lore (-flore Leiz; -lore Harand), irin-hondar (Añib), irin-pasatzeko (‘irineralki’: Hbarren), irin-tornu (CEEN 1970 (aezk.)), irintsu (Duv, Harr, Larrasket/EAEL (gnaf., bnaf., zub.)), irintto (Duv), irintxa (“(fruta) manida, pasada de madura” Azk (bnaf.)), irintxatu (Azk (bnaf.)), irin-xelo (‘irina ateratzen den hodia’: inxelúa Giese (zub.)), irin-zaku (urun- Mogel), irin-zapi (“cernedero” Larm), irin-zorro (urun- Mogel). Ik. arto-irin, betirin, erresirin, ertirin, garagar-irin, gari-irin, olo-irin, zuhirin…

► Irin eta urun aldaera nagusiak azaltzeko, eu- duen protoforma batetik abiatzea da aukerarik behinena (cf. ile/ule, irten/urten, etab.). Ehun-en forma arazle batetik abia gintezke, cf. *eranon (ik. ero₁); *eurun-era iristeko, *eranon > *eranun > *enarun > *eharun > *ehurun > *eurun moduko bilakaera bat proposa liteke, edo, agian, *eranoni partizipiodunetik abia gintezke (> … > *euruin), bokalismoa hobeki azaltzeko (cf. zahi, partizipioa berau ere). Lehen urratserako, -non > -nun, cf. ehun; metatesia gertatu da bigarren urratsean; hirugarrenean bokalarteko sudurkariak hasperena eman du, gerora batere aztarnarik utzi gabe (beharbada, elkartuetan maiz agertzen delako, cf. betirin, arto-irin, galirin, etab.); bokalen asimilazioz dugu *eurun. Forma honetatik, *eirun > irun > irin bilakaerarekin azaltzen da irin, bokalen asimilazioz, eta diptongoaren bakuntzez urun. Mitxelenak ere, xehetasunik argitu gabe, silaba batetik edo bestetik abiaturiko asimilazioa proposatzen du aldaerak azaltzeko (FHV 80-81); horrela *urin edo *irun formalizatzen du Traskek (s.v. irin). Alabaina, guk ere *irun-etik asimilazioz irin azaltzen badugu ere, ez dugu asimilazioa ikusten urun aldaerarako, diptongoaren bakuntzea baizik.

Esanahiaren aldetik, ehun-ekin lotu dugun eho eta haren ‘irindu’ adiera kontuan hartuta, ‘ehoarazia’ edo litzateke etimologikoki, eta hedaduraz hartu du beste adiera guztien oinarrian dagoen ‘hauts’.

Ez da onargarria jatorri lat.-erromantzea proposatzen duen hipotesia, lat. farina-tik (bibliografiarako, ik. AgudTov s.v. irin): ez ditu euskal aldaerak azaltzen, mailegu zinez zaharra balitz **baria edo espero zitekeen, -a itsatsiaren aztarnaren bat izan beharko genuke, mailegu modernoagoa balitz agian aldaera hasperendunen bat espero zitekeen (*barina > *ariha > **haria edo, cf. harea), etab. (ik. FHV, ibid.).

■ Historia ► Etimologia

birrin (~1800: Mogel (birrindu)). ■ Erdi-mendebaldeko hitza (bizk., gip.). Aldaerak dira birrin (bizk.) eta mirrin (bizk., gip.). Esanahiak dira ‘zahi’ (Azk/TEtxeb), ‘irin xehe’ (SMartin (bizk.)), ‘ogi-apur’ (Azk (bizk., gip.) mirrin; EuskEsn 1928 ogi birrin bat egiten eban lurrera) eta ‘xehatutako gauza’ (Olab (txekor errea) birrin biurtzeraño txetu, Elexp (bizk.) arta-birriñ puxkat, baba-birriña).

birrintsu (Azk (bizk.)).

► Osaeraz, bir- + *eurun. Azkuek bir- + irin proposatzen du (s.v.; “reharina, segunda harina” itzultzen du), eta bat egiten du azalpen honekin Mitxelenak (1966c: 136, 1967c: 607). Alabaina, egokiagoa da irin-en aitzinformatik abiatzea, aintzat harturik birrin dagoela urun erabiltzen duten hizkeretan ere; hots, ez dugu **birrun (< bir- + urun), eta hizkera horietarako ezinbestean behar dugu *birreurun > *birreirun > *birrirun > *birririn > birrin moduko bilakaeraren bat, *eurun > urun bilakaeraren ondoan.

Esanahiari dagokionez, ‘berriro irindutako’ esanahi etimologikoa ongi lot daiteke ‘zahi’-rekin, eta erabat egokia da ‘irin xehe’-rako. Euskararen barreneko paralelo egokia da birzahi ‘zahi mota, arrunta baino finagoa’, osaeraz bir- + zahi; cf. orobatsu bi(r)belar. Inguruko erromantzeetan, cf. kat. segó ‘zahi’, etimologikoki ‘bigarren’ (DECat 7, 749a-751a, seguir), orobatsu asturierazko segondu ‘zahi’, ‘irin’ (DGLA s.v.) eta, re- aurrizkiarekin, cf. Ribagorzako Benáseko rebrenillo (breno-ren txikigarria, ik. behean), kat. recernut, etab.

Jatorri arrotzekoa dela proposatu izan da: gazt. bren ‘zahi’ aipatzen dute Corominasek eta Pascualek (DCECH 1, 659b);^[3] cf. orobat kat. breny, bren eta port. zah. bren. Gure ustez, zerikusirik ez duten bi erro ezberdin dira. Erromantze iberiarretako hitzak hizk. galo-erromantzeetan du jatorria, eta jatorri okzitaniar horren aldeko argudioak biltzen ditu Wartburgek (FEW 1, 516ab, *brenno-); azken buruan hitz zelta ote den eztabaidatu izan da. Frantziako lat. arruntean brinna forma agertzen da, IX. mendean, eta badirudi halako forma batetik eratorri nahi dutela Corominasek eta Pascualek euskal hitza. Nolanahi ere, euskal hitza antzinatean galieratik edo hartua izan balitz, biri- moduko anaptixia esperoko genukeen, dardarkari ahularekin (Mitxelena 1967c: 607), eta, bestela ere, berantiarragoa balitz ere, ez du maileguaren hipotesiaren alde egiten erdi-mendebaldekoa izateak.

■ Historia ► Etimologia

birrindu (~1800: Mogel). ■ Erdi-mendebaldeko hitza; batez ere bizk. erabilia. Aldaerak dira birrindu (bizk.), birribindu (bizk.) eta mirrindu (bizk., gip.). Esanahia da ‘xehatu, apurtu’ (Añib (mana) usteldu, urdindu, birrindu ta arrez betetan zan, Astar ejerzituba zatitu, birrindu eta gitxiturik); Arana Goirik ‘bitan zatitu’ adiera ematen dio, eta Azkuek ‘xeheki aztertu’ esanahiarekin ere aipatzen du (mirrindu, euskalki-markarik gabe).

birrin-birrin egin (TxAgir).

► Badirudi lehen silabaren errepikapen adierazkorren bat dugula birribindu aldaeran. Bestalde, uste etimologiko ustela dagoke Arana Goirik dakarren ‘bitan zatitu’ adieran: hitzean bi ‘2’ dagoela pentsatu zukeen.

■ Historia ► Etimologia

birringatu. ■ Kkiñok dakar, ‘birrindu’ esanahiarekin ((ontzia) karrakada andi bat eginda birringatzen asi zala).

► Baliteke -katu egotea (< -ka + -tu), besterik gabe, herskariaren ahostuntzearekin; ahostuntze horretarako, cf. zurrunga, laurdengatu, gaingatu, etab., bizkaieraren eremutik kanpokoak baldin badira ere.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

♦ ehun₁ (eun ~1496: RS; ehun ~1527: Zalgiz; cf. bosteun ~1468: ErrodZar). ■ (Zenbakia.) Hitz orokorra. Erronkariko forma ein da. Hasperenik ez dagoen eremu askotan (gehienetan?) ere bisilabaduna da (e.un). Oihenartengan izenaren ondoren agertzen da batzuetan (urthe ehunez gudukan); bat ondotik duela ere bai (ahaide ehun bat).

□ Erdi Aroan, Muruzabalgo Eunate elizaren izena ez da forma horrekin dokumentatzen: cf. Onat (SJuan 1219), Petri Xemeni d’Unat (LibRub 1315), villa de Unat (LibOliv 1349), pieça de Onat (MonTudI 1353), besteren artean; horrek zaildu egiten du hitzaren adibidetzat hartzea. Oin + ate osaera baztertzen du Jimeno Juríok (1995: 88-90), <ñ> duten aldaerak berriak direla argudiatuta; nahiago du On pertsona-izena ikusi lehen osagai gisa, Onaren atea edo. Autore honek dioenez, Iturralde y Suit izan zen lehena ‘ehun ate’ esanahia eman ziona elizaren izenari, eta hortik sortua dateke nahasmendua.^[4] Bestalde, Miguel Euna (PobNav 1330) hitzaren adibidetzat du Orpustanek (1999: 188); ik. ehun₂.

● ehuna ‘ehunka, ehunazka’: Leiz; ‘ehun bana’: Bonap (gnaf.), Lizardi; ehun + -na.

● ehunen neol.; ‘xentimo’: Ezale 1897; osaeraz, genitibo mugagabearekin.

● ehun-hosto landarea: Althabe; cf. fr. rosier cent-feuilles.

ehunazka (Harand), ehun bana (Larm, Bonap (gnaf.)), ehundaka (‘ehunka’: ArreseB; -taka-rekin, cf. hogeitaka), ehuneko (Pouv [ehuneko hamar], Volt [ehuneko laurden bat]), ehunerleko (‘100 errealeko’: ArreseB), ehunetan (‘ehun bider’: Leiz), ehungarren (Pouv, Urte), ehunka (Pouv, Larm; ‘ehunazka’: Duv), ehunkada (‘mende’: Izt), ehunki (‘mende’: Larm, Bilintx), ehunkida (‘mende’: Iztueta), ehuntari (‘zenturioi’: Larm, Mogel; Larramendik sortutakoa), ehuntze (‘mende’: Egiat), ehunzango (Duv; cf. Larm eunsankar). Cf. alehun, berrehun, hamaika ehun, hamar ehun, hirurehun…

► Eho ‘birrindu’, ‘ehundu’, ehun ‘oihal’ eta bestez osaturiko hitz familiarekin lotu behar da; ik. eho eta ehun₂, osaerazko xehetasun morfologiko eta fonetikoetarako.

Eho ‘xehatu, irindu’-rekin lotuz, Vinsonek (1908: 797) dio “ehun «cent» serait apparenté à eho «moudre» et serait par conséquent «poussière, nombre infini»”; hizk. dravidiarretako nūṟu hitzak ‘hauts egin, xehatu’ eta ‘100’ adierak dituela gogorarazten du halaber (Vinson 1867: 87; ik. BurrEmen s.v., 3728-3729). Hipotesi honen barrenean, proposa daiteke eho-ren ‘xehatu, irindu’ eta ‘ehundu’ adiera nagusien araberako zatiketa lexikoa gertatu dela: ‘xehatu, irindu’ adieraren ondorengoa da ehun ‘100’, eta ‘ehundu’-rekin lotzen da ehun ‘oihal’. Badirudi goian aipatutako Oihenarten adibideek iradoki lezaketela hitza inoiz beste kategoriaren batekoa izan zela, zenbatzaile bihurtu baino lehen.

Zabala-Aranaren arabera (1928: 589),

Bilaketa

Atalak

Hiztegia - EHHE

KOMUNIKAZIOA

ERAKUNDEA

EUSKALTZAINAK

ANTOLAKUNTZA

EGITASMOAK, BATZORDEAK ETA LANTALDEAK

HIZTEGI OROKORRAK

HIZTEGI ESPEZIALIZATUAK

HIZTEGI HISTORIKOAK

ZALANTZEN TXOKOA

ONOMASTIKA

TOKIKO ONOMASTIKA BILDUMAK

ARAUAK

GRAMATIKA

CORPUSAK

HEZKUNTZA-BALIABIDEAK

DIALEKTOLOGIA

MORFOLOGIA

SUSTAPENA

EUSKARAREN HISTORIA SOZIALA

AZKUE BIBLIOTEKA ETA ARTXIBOA

ERAKUSKETA BIRTUALAK

FUNTS BEREZI BATZUK

BBK-Euskaltzaindia Literatura Ataria

ZER BERRI

KATALOGOA

GAIAK

EUSKERA IKERKETA ALDIZKARIA

EUSKALTZAINDIAREN BULETINA

Bilaketa

Atalak

Hiztegia - EHHE