Hiztegia - EHHE

ino. Honen azpian ino, inotsi eta euskara sarrera-buru nagusiak bildu dira. Ino-ren azpisarrera modura oñon eta iño daude, irizpide alfabetikoen gainetik etimologikoak lehenetsita; inotsi-ren azpisarrera gisa eusi eta inarrosi daude, eta jarraian erauntsi dago, azpisarrera modura erausi, erasi, erasia, eresi, erosta eta herots dituela; euskara-ren azpisarrera modura, euskaldun eta Euskal Herri, eta jarraian euzko, azpisarrera modura Euzkadi eta euzkotar dituela.

Familia honetako hitzak aski ongi lot daitezke formaren eta esanahiaren aldetik. Salbuespena da inarrosi, formaren aldetik zenbait gertakari irregular proposatu behar baitira (cf. orobat inardun, inardetsi, etab.), aldaerak ustezko aitzinformatik azaltzeko. Orobat dituzte arazoak eresi, erosta eta herots eratorrientzako emandako azalpenaren xehetasunek.

■ Historia ► Etimologia

♦♦ ino (-io- 1448: ArrasErrek; -in- 1577: NavIntel; -iño- 1653: Mikol). ■ Orokorra da, aditz forma jokatuetan baizik ez da dokumentatzen, beti ‘esan’ esanahiarekin (ik. behean oñon eta iño). Sudurkari agerikorik gabeko formetan agertzen da ekialdean (Etxep nik diotsut egia, NavIntel [Errotz, 1562] cer dio[c], traydorea?, Leiz hauk dirade, diot, hazia enzuten dutenak, Zalgiz zer dio suthundokoak? Zer baitio suthaitzinekoak) zein mendebaldean (ArrasErrek euroen artean dioela, RS ama onak ez dio nazu, ibid. gehiago dio dakiana baño, Lazarg zerren diozu sekretorik / oi andraetan ez dala?, ibid. ene jauna, zer diostazu?, AzpGut Antoniok diona bada, (aita) estuko da); hauetako zenbaitetan litekeena da bokal sudurkariak grafikoki adierazi ez izana. Kontsonante sudurkariarekin ageri da Nafarroako adibide zahar hauetan: çayneço çure echeco andreari nyc diodala onela “decidle a vuestra dueña que digo yo de esta manera” (NavIntel 1577; Lizoainibar) eta çaynço <caynço> çure nagusiari nic erran diayçudala (ArtaxEusk 1607); adizki horien morfologiarako, cf. zarrezo esanahikidea (NavIntel [1626] çar[r]eço “decilde”), zeinetan erran aditzaren erroaren aurretik za- dagoen eta bukaeran -(e)zo, bere baitan hirugarren pertsonako datiboa duela, eta orobat Lazarragaren zarrezt eta (barka) zakezt, besteren artean. Bizk. testuetan, XVII. mendetik aurrera, sudurkariarekin ageri da beti (Mikol zerren diñoe doktoreak goxeti xaigitea dala ona, Mogel guzurra diñozu); XX. mendeko gip. autore batzuek ere (Orixe, Etxaide) -ñ-rekin darabilte.

► Aditz zaharren egituraz dakiguna aintzat hartuta, *i-non berreraiki genezake, edo, hobeki beharbada, *e-i-non. Horrela, aukera dago i- datiboko aurrizki batean pentsatzeko (ik. halaber igorri), eta cf. eho, erro berarekin itxuraz eta e- aurrizkiarekin, *e-non berreraiki baitugu. Aurrizki horien inguruan zer argitu asko geratzen bada ere, badira antzeko adibideak, hala nola *ezan eta izan, izeki, etab. Gogoan hartu behar dira ei diptongoari buruzko Mitxelenaren hitzak: “El diptongo ei ha dado i sin excepción en inicial absoluta” (FHV 105; izan-entzat, adibidez, *e-iza-n aukeraz mintzo da). Gainerakoan, zenbait aditz datiboarekin jokatzeari buruz, ik. Oregi (1974: 276-280).

Bestalde, aurrizkiaren ondoko sudurkarirako, eta *non erroaren alde egiteko, aski aztarna dugu diño eta halakoetan (ik. behean iño); -n bukaerakorako, berriz, cf. igan/igo, ehun/eho, eta, batez ere, oñon (ik. behean).

Bokalarteko sudurkaria galdu da diotsut, diozu eta halakoetan. Bilakaera horretan bokal sudurkariak sortuko ziren, *dĩotsu, *dĩozu, etab., eta sudurkaritasun hori kontsonante sabaikari gisa berrezarri da bizkaieraz; horrela azaltzen dira XVII. mendetik aurrerako hango diñoe eta halakoak, XVI.eko RS-ko dio [diõ]-ren ondotik (FHV 49, 303).

Esanahiari dagokionez, inotsi eta oñon/iño ere kontuan hartuta, badirudi jatorrizko ‘marmar egin’ edo ‘soinu egin’ moduko batean pentsatu behar dela (datiboarekin, ik. jarraian, ‘norbaiti zerbait esan’). Hortik espezializatuko zen ‘esan’ adieran. Hitzaren familian ageri diren esanahiei eta berreraikitako -i- datiboko aurrizkiari begira, ‘zerbaiti ekin, lotu’ esanahi orokorrago batean ere pentsa daiteke.

■ Historia ► Etimologia

oñon (~1496: RS). ■ Bizkaierazko hitza (ik. iño). Aditz partizipio gisa ageri da (RS kantari gextoak oñon “el mal cantor porfía”, ibid. onek oñon ta ni exilik egon “este hablando y yo callando estando”, ibid. idiak oñon bidean, gurdiak “en lugar de gruñir los bueyes, el carro”) eta baita aditz-izen moduan ere, oñoten egon esapidean, batik bat (Añib niri zer deust, esan oi da, jentea oñoten egon arren?, Astar daukat emaste bat ain min luzekua, … ze ezteutz inosbere baketan isten; beti beti dago oñoten). Esanahiz, “marmear, refunfuñar, regañar” itzultzen du Añibarrok, eta “porfiando”, “murmurando” ematen du Azkuek oiñoten-entzat (Azk ezkagoz iñori oiñoten “no estamos murmurando de nadie” (bizk.)).

Oñon egin esapidean ere erabiltzen da (Larm oñon egin “gruñir”, Añib oñon ta oñon egin ‘asko, gehiegi hitz egin’). Izen gisa ere jasotzen du Harr-ek, oñona “grognement, cri du pourceau” (bizk.).

► Bokalaren asimilazioz azaltzen da, jatorrizko *iñon (< *einon) batetik. Forma honetan atxiki da hobekienik jatorrizko partizipioaren itxura, ik. jarraian iño, bukaerako -n galduta, baina bokalaren asimilaziorik gabe. Inotsi eta *-io- aditzekin bilduta, hitzaren jatorrizko esanahia ‘soinu egin’, ‘marmar egin’ moduko zerbaitera hurbildu daiteke; esanahi orokor horretatik azaldu behar da oñon/iño-k dituzten ‘kirrinka’ eta ‘astoaren arrantza’, ‘txerriaren kurrinka’ adierak.

■ Historia ► Etimologia

iño (~1520: Isasti). ■ Isastiren atsotitzean dokumentatzen da: idiak erausi bearrean gurdiak iño, <inno> idatzita. Harr-ek eta Azk-ek “son strident que rend une charrette dont l’essieu tourne d’une pièce avec les roues” eta “gruñir” esanahiak ematen dizkiote, hurrenez hurren; biek aipatzen dute Isastiren adibidea. Bestalde, Harr-ek berak bizk., gip. iñoa “braiment de l’âne” dakar, iñoaz dago astoa adibidearekin.

► Formaren aldetik, partizipioa dela argudia daiteke, *iñon > iño proposatuta, amaierako -n galduta (cf. igan/igo, etab.). Funtsean, beraz, oñon-en aldaera bat baizik ez da, ekialderagokoa; ohar bedi Isastiren atsotitzaren bertsioak ditugula oñon-ekin ere, cf. RS idiak oñon bidean, gurdiak, Bonap idijak oñon biarrian, burdijak oñoten (bizk.).

■ Historia ► Etimologia

♦♦ inotsi (1745: Larm). ■ Larm-ek eta Añ-ek dakarte, eta Azk-ek orokortzat ematen du (baina ez da lehenagoko testuetan agertzen). Aditz moduan adizki trinkoak ditu; esanahia ‘jariatu’, ‘(euria, etab.) ari izan’ da (Añib (gip.) elurrari iñotsi, (bizk.) edurra iñotsi), edo ‘euria ari izan’ (Larm baziñotsan, biñotsan “estaba lloviendo”, Añib biñotso “llueve”).

Izen moduan ere agertzen da, iñutsi aldaeran, ‘erauntsi, ekaitz’ esanahiarekin (Azk (bizk.)).

► Osaeraz, pentsa daiteke *einon aditza dagoela honen oinarrian, -tsi bukaerarekin; atzizki itxurako bukaera honi buruzko xehetasunetarako, ik. eutsi eta ebatsi. Esanahiari dagokionez, pentsatzekoa da oinarrizko ‘marmar egin’, ‘soinu egin’ batetik ulertu behar dela, *-io- eta iño-rekin lotzeko: euriak erortzean egiten duen soinuari lotu behar zaio esanahia, beraz. Bestalde, *-io- eta inotsi aditzen arteko hurbiltasunaren adierazgarri da badinotso adizkia, ‘euria ari du’ zein ‘esaten dio’ adierak izan ditzakeena.

■ Historia

eusi. ■ RS-n ageri da, ‘zaunka’ esanahiarekin (txakur andiak eusi andia). Larm Supl-en jasotzen da, eta aditz moduan ere bertan ematen da (segur aski eusi egin esapidetik aterea; cf. infra).

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

eusi egin (RS [ezin eusi daian orak inziria]).

► Osaeraz, *e-nosi dela proposa daiteke, eta, inotsi-ren aldean, e- aurrizkia baitu eta ez i-, argumentu sarean datiborik gabeko aditza litzateke, eta hortik duke ‘zaunka egin’ (< ‘zarata egin’) esanahi soila. Aski zahartzat jo behar da, ez baitu afrikaturik. Euskara hitzaren oinarrian ikusten du eusi ‘zaunka’ hau Humboldtek (ik. han).

■ Historia ► Etimologia

! inarrosi (inh- 1571: Leiz (+ ih-)). ■ Hitz zabaldua. Aldaerak, dira, alde batetik, kontsonante sudurkaridunak: inharrosi (lap., bnaf.), inarrosi/iñarrosi (gnaf., bazt., bnaf.), inarrotsi (gnaf.), iñarrausi (gnaf.), inhaurretsi (lap., bnaf.), iñarrusi (Larm), iñaurrasi (Larm), iñardausi (Añib), intharrosi (bnaf.) eta inarrostu (Zubiri).

Bokalen artean hasperena dutenak dira iharrosi (lap., bnaf.), iharrausi (lap.; ĩhãrr- zub. (Larrasket)), iharrusi (Hbarren), iharausi (Artxu) eta iharrotsi (Goihetxe); hiatodunak (edo -y- epentetikoa dutenak), aldiz, iarrosi (gnaf.), iardausi (Larm), ierrutsi (Nafgip.), iorrutsi (Nafgip.), iyerrautsi (Nafgip.) eta iyerrotsi (Nafgip.).

Bokalen artean -d- dutenak dira idarrausi (zar., erronk.), idarratsi (zar.), idarrosi (zar.) eta idardausi (bizk.); -l(l)- dutenak il(l)arrosi (Arak (gnaf.), Lizarg), illerrosi (gnaf.) eta illorrosi (gnaf.); -g- dutenak igardausi (bizk.) eta igurdausi (bizk.); -r-rekin irardausi dago (bizk.; Larm). Jardausi (bizk.), irdarausi (bizk.) eta ligurdausi (bizk.) ere ageri dira.

Esanahi nagusia ‘astindu’ da (Leiz iharros albaitzinezate zuen oinetako erhautsa, Maister tentazioniak hanitx gisaz iharrausten dü, Astar erropia irardausi); ‘ihausi, inbuluzka ari izan’ (Egiat), ‘ondotik ebaki’ (Añib), ‘igurtzi, marruskatu’ (Azk (bizk.)) eta ‘eskuz aletu’ (Azk (zar., erronk.)) adierak ere ageri dira.

Izen moduan ere erabiltzen da, ‘inarroste’ (Larm, Const, Aspiroz (gnaf.)) eta ‘kemen’ (Azk (bizk.) irardausi onekoa) esanahiekin.

Izenondo moduan ‘muker, zakar’ (Larm) eta ‘moldegabe (ibilkeran)’ (Irig (gnaf.)) adieretan ageri da.

ezin inarrosizko (inh- Pouv), inarrosaldi (inh- FedProp 1876), inarrosarazi (iha- Duv), inarrosdura (iha- Duv), inarrosgarri (iha- Duv), inarrosigabe (inh- Pouv), inarroska (inh- Etxeb), inarroskatu (‘zakar’: Herria 1960 [alemanaren elhe inharroskatuak, italianoaren edo españolaren musika airosa]), inarroskizun (iha- Harr), inarrosle (iharrosle, iñarrusle Larm; Laf [predikari inharroslea]), inarrosmendu (He [begiratu behar zare zure bihotzari ajitazione eta inharrosmendu handirik ematetik]), inarrostaile (iñharrostzaille Urte), inarrostari (iñarrustari Larm), inarroste (Añib [(Jangoikoak) gure onerako biralduten deuskuzan kastiguak… iñardausteak, astinduteak]).

► Osaeraz, objektu + hau(t)si da, Mitxelenaren ustez (1977b: 264; artikulu berean, *i(h)ar + edun ematen du jardun-entzat), cf. ausi aldaera (FHV 289); au > o diptongoaren bakuntzez azaltzen ditu -osi aldaerak (FHV 96). Gure ustez, ino eta inotsi-ren familiakoa izan daiteke, -da- eta -ra- artizkiekin: *edaranotsi litzateke protoforma, eta *irarrosi genuke ohiko bilakaeraz (*irarrausi berreraikitzen du Mitxelenak, FHV 340-341); egia da, inardun eta inardetsi kideek bezala, badituela zailtasun fonetiko zenbait, harrigarri ez dena aspaldi fosilduriko aditz-sail batean. Sudurkari etimologikoaren aztarnaz uler litezke ina- aldaerak, edo r-rr dardarkari bikotean lehenaren disimilazioz; orobatsu iha- aldaerak, bokalarteko sudurkariak hasperena eman duelakoan. Idarrausi-rako, berriz, cf. zirar/zidar, berar/bedar, etab. (FHV 228, 315). Aukera honetan, hautsi-ren gurutzaketaz edo azaldu behar dira -au- diptongoa duten aldaerak. Bestalde, berrikuntza da -rd- taldea irardausi eta halakoetan; antzeko taldeen sorrerarako, cf. gerra > gerla, lauren > laurden (FHV 340-341).

Esanahiari dagokionez, ino-ren familiako ‘soinu’ edo ‘kirrinka’ moduko adieretatik abiatu beharko da, metonimiaz soinua zerbait astintzen denean egiten delakoan; ildo berean, ‘kirrinka’ bezalakoetatik aski hurbil egon daitezke hitzaren ‘igurtzi, marruskatu’ moduko adierak. Irudizko erabileretatik ulertu behar dira ‘muker, zakar’, ‘moldegabe’, ‘kemen’, etab. Bestalde, hitzak ez du ‘hautsi’-tik hurbileko erabilerarik, eta horrek ere Mitxelenaren proposamenaren kontra egiten du.

■ Historia ► Etimologia

♦ erauntsi (1545: Etxep [diraustazu]; eraunsi 1571: Leiz). ■ Hitz zabaldua. Aldaerak dira, alde batetik, kontsonante sudurkaridunak: eraun(t)si (bizk., gip., gnaf., bazt., lap., bnaf., aezk., zar., erronk., zub.), eauntsi (bnaf., zub.), erauntzi (gip., gnaf., lap., bnaf.), irauntsi (bizk.), irauntse (zub.), eta bestetik sudurkaririk gabekoak: erautsi (bizk., bazt., bnaf.) eta irautsi (bizk.).

Izen moduan erauntsia aldaera ere aurkitzen da (Pouv, MarIlhab; cf., gainera, erauntsiaka).

Aditzak forma trinkoak baditu: baneraunsa (Leiz), deraunsa- (Haranb), darauntsa- (Ax), darontsa- (GasZar), derautsa- (OñatEsk), dirausku (Añib), zirauntsan (JJMogel), etab. Etxeparek dakarren alokutibozko diraustazu ‘jotzen nau’, erautsi partizipioari dagokio segur aski; bazirauntzen (Uriarte) ustezko irauntzi partizio-formari legokioke.

Aditz moduan honako esanahiak ditu: ‘eraso, jo’, hirupertsonadun gisa jokatua (Etxep biotzian diraustazu… zure orduko doloriak, Leiz aireari baneraunsa bezala, Mogel tris traska dirautsagu (linuari) / erruki bagarik); ‘(haizeak) jo’ (Leiz eraunsi ukhan dute haizek); ‘soinu egin’ (EtxZib trunpetak erauntsiren du, OñatEsk begiraturik ete derautsan… kanpaiak); ‘(-rantz) jo’ (EtxZib haren gana darauntsagu nola uhiñak kostara]); ‘(-i) egon’ (EtxSar bi izen… gauza diferentetara daronsatenak); ‘jardun’ (Egiat ofizio hortan erauntsi direnetarik, ArreseB erretxiñolak pozik / kantetan erautsan); ‘(euria, etab.) egin’ (OihAtsot othoi sainduari, deraunsano ekaitzari, Lizarg ala nola elur-lumak erortzen baitire anitz drauntsalarik, Egiat düründa ta ekaitzak… erauntsi ziradian); ‘erorarazi’ (Lizarg Jangoikoak etziote eraunsten jaiean mana gura, Goihetxe zeruak… zigorrada hau duela / erauntsi gure gaiñera); ‘erasi, berriketan ari izan’ (Larg egiak othe ziren Salomonez zarauntsaten guziak); ‘esan’, batez ere bizkaierazko testuetan (Mogel Jesu Kristok fariseo dongai zirautsena, Uriarte dirautsu samurtasunik andijenagaz) eta ‘jario’ (Larm, Harand balsamu gozoa erausten da batzuen bihotzetarik bertzen bihotzetarat).

Izen moduan, esanahiak dira: ‘ekaitz, eraso’, ekialdean (Pouv erauntsia izigarrizko haren erdian, Maister emazü zure mania aizer eta erauntsier, Mburu aize ta eraunsi gaiztoetatik gordetzeko), ‘berriketa’ (Larg erauntsien ixil-araztea, Mogel mundukuen irauntsi ta iraun emote guztijak gaiti), ‘hizketa’ (Mogel irauntsi, jardun ta ekin guztiakaz leena geratuko da, ta igituko ez da ezertara) eta ‘eraso, oldar’ (Larm, Imaz).

● erauntsios ‘agirakari’: Harand (ofizio hori egiñ behar da eztiki eta gozoki; ez erauntsios baten gisa); jatorri erromantzeko -os atzizkiarekin.

erauntsi-adar (“tromba de una borrasca” Azk (zar.)), erauntsiaka (‘erasian’: Duv [oste guzia erauntsiaka haritu zen Moisen eta Aaronen kontra]; ‘gogotik (euria ari izan)’: Duv), erauntsialdi (“castigo” Azk (bnaf.)), erauntsian (‘erasian’: Larg), erauntsiketa (“tempestad” Azk (gnaf.)), erauntsiki (‘ekaitz’: Pouv), erauskunde (‘jario’: Harand [bihotzetik bihotzera… sentimenduen jaidura eta erautskunde batez]).

► *Eranotsi protoformatik azal daitezke aldaerak (*eraunsi-ra iritsi zen Uhlenbeck, ik. behean), eta, *e-ra-nots-i zatituta, inotsi-ren faktitiboa litzateke, besterik gabe. Oinarrizko *eranotsi > *eraõtsi > *eraũtsi > erauntsi bilakaera bat proposa daiteke (ik. erausi afrikatuari buruz), diptongoaren ao > au bilakaerarekin, eta sudurkaritasuna kontsonante gisa berrezarrita (cf. garaun, eskribaun, bilaun, etab.; FHV 152). Bokalarteko dardarkaria galdu da eauntsi-n, berranalisiz azaltzen da zub. irauntse-ren bukaera (cf. orrazi → orraze, FHV 129-130), eta sudurkaria ez da kontsonante gisa berrezarri erautsi eta irautsi aldaeretan; ez dago argi nola azaldu behar den erauntzi-ren lepokaria. Izena den erauntsia-k artikulua bereganatu du.

Batera bildu zituen edasi, erasi, erausi eta iraunsi Uhlenbeckek (1891: 203), proposatuz *eransi edo *eraunsi batetik azal zitezkeela denak; ik. behean erasi eta erausi.

Esanahiari dagokionez, inotsi-ren ‘jariatu’ eta ‘(euria, etab.) ari izan’ adierak hartu behar dira aintzat, abiapuntu gisa: cf. hitzaren ‘(euria, etab.) egin’ eta ‘jario’ bera. Irudizko erabileretatik sortuak dira ‘esan’ eta ‘erasi, berriketan ari izan’ modukoak, eta lotura argitzen du hitz jario esapideak. Bestalde, inotsi-ren oinarrian dagoen ino-ren ‘soinu egin’-ekin lotzen da, ageri denez, erauntsi-ren ‘soinu egin’, eta hortik azaldu behar dira ‘jo’-rekin lotzen diren adiera guztiak (‘(haizeak) jo’, ‘eraso, jo’, ‘erorarazi’, ‘(-rantz) jo’, ‘(-i) egon’, ‘jardun’), soinuaren sorburu gisa ikusten baita jotzearen ekintza.

■ Historia ► Etimologia

erausi (~1520: Isasti). ■ Erdi-ekialdeko hitza (gip., gnaf., bazt., bnaf., zub.). XIX. mendearen bukaeraz geroztik bizkaierazko zenbait testutan ere ageri da (cf., gainera, erauste Astar-engan). Aldaerak dira erausi (gip., gnaf., bazt., bnaf., zub.), erhausi (bnaf.; Lecl, Duv), herausi (bnaf.), ẽhãũsi (zub., Larrasket), eausi (bnaf.) eta ehüsi (bnaf.). Aditzak forma trinkoak baditu: darauskiote (Larm), zerausa- (Mburu), badarauste (AgirAst), etab.

Aditz gisa, esanahiak dira ‘marru egin’ (Isasti idiak erausi bearran, gurdiak ino), ‘hitz egin’ (gehienbat peior.) (Larm zer darauskioten ere eztakitenak), ‘esan, adierazi’ (Mburu erausia gatik zerbait guk orduan) eta ‘zaunka egin’ (Lecl).

Izen gisa, esanahiak honako hauek dira: ‘berriketa’, batez ere gip. (Larm berriketak, txorakeriak eta erausi alperrak, Mburu beren bidebageko erausi arroz), ‘zaunka’, ekialdean (Barbier zakur erausi frango). TxAgir-ek eta Etxanizek ‘erauntsi, ekaitz’ esanahiarekin darabilte. Ik. erauntsi, erasi.

● erauskidatu “contar, referir” Larm, Birjin; -kidatu da bigarren osagaia, kide + -tu, cf. Larm-en beraren aitakidatu, gogakidatu, jauzkidatu, etab.; cf. behean erauskide.

erausialdi (Arana [San Inazioren bizitza neurrizko erausialdietan]), erausian (‘berriketan’: AgirAst [ez maisian egiteko, ta erausian]), erausi egin (‘inusturiak hots egin’: Zaitegi), erausi eta erausi (‘zaunkaka’: Barbier), erausika (Eskuald 1908 [xakurrak gau guzia ehausiaka etxearen barnetik]), erausiz (‘zaunkaz’: ehausiz Larrasket (zub.)), erauskide (‘adierazpen’: Birjin [non munduko hantustekerien erauskideak ezpaitzautzun bihotza batere hunkituko]), erausle (“parlador”, “replicón” Larm; Mburu), erauste (Astar [erauste edo erreplikak]; cf. erausle Larm).

► Funtsean, erauntsi-ren aldaera da; baliteke sudurkaria kontsonante gisa ez berrezartzeagatik garatu ez izana afrikatua, *eraõsi > *eraũsi > erausi; honek ondorioak lituzke balizko -tsi/-tzi atzizkiaren berreraiketarako. Jatorrizko *eranotsi protoformaren -n- sudurkariaren alde mintzo dira zub. ẽhãũsi, baina baita herausi eta erhausi ere, hauetan *eranosi > *erahosi > *heraosi > herausi bilakaera ikusita, sudurkariaren ondorengo gisa azaleratzen baita hasperen lekualdatua (ik. euskara); *ehausi baten aldaera da ehüsi.

Esanahiari dagokionez, cf. ino, eta irauntsi bera.

■ Historia ► Etimologia

erasi (~1557: OihAtsot; edaste ~1557: OihAtsot). ■ Gehienbat ekialdeko hitza; Larm, Lardiz eta XX. mendeko hegoaldeko zenbait autorerengan ere ageri da.

Aldaerak dira erasi (bizk., gnaf., lap., bnaf., aezk., zub.) eta edasi (OihAtsot, Leiz). Adizki trinkoak ditu: dadasate- (Leiz), derasate- (Haranb), bailedask’ (Oih), zarasan (Argaiñ), badarasate (Larm), etab.

Esanahiak dira ‘hitz egin’ (gehienbat peior.) (Leiz eztezazuela anhitz edas paganoék bezala, GasZar zeri darasat hunenbertze?), ‘esan, adierazi’ (OihAtsot haurrak athean duena erasi, sukaldean zuen ikasi), ‘agiraka egin’ (Ax) eta ‘hots egin’ (Ax gurdi kargatuak badarasa). Hitzaren adibidetzat jo izan da BizkOlerk-eko nizaz eras daizu gura dozuna (ik. behean). Ik. erausi; cf. erasia.

● eraskitz “verbo” Larm; Kardab; eras- + hitz, neologismoa, baina badirudi txistukari ondoko hasperena herskari bilakatzen delako araua gogoan harturik sortua dela, cf. bazkari, askari.

erasaldi (Aierbe EuskEsn 1915), eraskail (Hbarren [erro guziak ez eraskailekin]), eraskeria (‘berriketa’: Urte), erasketa (“eloquentia” Orixe), eraskin (“comentario” Azk (gip., gnaf.)), eraskindu (Azk [jai ederra eraskintzen ari ziran]), eraskunde (FedProp 1908 [nola… onhets ere detzaketen holako eraskundeak]), eraskuntza (FedProp 1907 [bere eraskuntza eder eta sarkhorra eginik]), eraslari (‘berritsu’: Urt), erasle (Leiz [eztituk solament alfer egoile, baina edasle ere]), erasmen (‘iragarpen’: FedProp 1911), eraste (edasle OihAtsot [edasle handia ezta bethi minzo egia]; Ax [barren hartan dioenaz egin kontu, eta ez iendearen erasteaz]; ‘(gurdiaren) hots’: Ax).

► Badirudi erausi-ren aldaera gisa hartu behar dela, besterik gabe, diptongoaren bakuntzearekin; au > a bakuntzea aditz zaharrekin maiztasun handiarekin gertatzen dela nabarmentzen du Mitxelenak (cf. jaulki/jalki, FHV 90). Bestalde, edasi aldaerarako, -r- > -d- bilakaeraren antzinatasunaz ohartarazten du (cf. ireki/ideki, FHV 299).

Esanahiari dagokionez, cf. erausi-ren ‘hitz egin’, ‘esan’, etab. BizkOlerk-eko <eras>-ek erraz adierazten du, eta ez da hitzaren adibide: egin laguntzailea duten perifrasietan ez da aditzoinik erabiltzen, are gutxiako -i partizipiodun aditzekin (Mounole 2007: 84-85).

■ Historia ► Etimologia

erasia (1635: Haranb). ■ Ekialdeko hitza (bazt., lap., bnaf., aezk.); Azkuek bizk. aipatzen du, eta XX. mendeko bizk. eta gip. zenbait autorek ere badarabilte. Erasia aldaeraz gain, erasi (Salab-ez geroztik) eta erasa (Azk (bizk.)) ere badaude.

Esanahiak dira ‘hizketa, berriketa’ (gehienbat peior.) (Haranb Iaunak enzun du ene nigarren erasia, Xurio iendeen erasia gaixtoen kontra), ‘agiraka’ (Birjin ezpadut orai merezi erasia hauen aditzea), ‘esaera zahar’ (Duh munduko masimez eta erasiez, Azk (bizk.) antxiñako erasak), ‘zurrumurru’ (Azk (bnaf.), Ox ogi buruek diote baltsan erasirik gozoena).

erasia-egile (‘agirakari’: Duv), erasiaka (Duv [erasiaka zauden bada juduak haren kontra]), erasian (Larg [farisauak erasian zauden bere artean]), erasiaño (JEtxep), erasiatsu (‘agirakari’: Duv), erasiatu (Lhande, Leon [erasiatu zituen, phizturik ikusia zutenak etzituztelakotz bihotz-gogorrez sinetsi]), erasiatzaile (Herria 1956), erasiaz (Birjin [ber-ama mengoarik gabe erasiaz abiatzen zitzaioenean]), erasietan (StPierre [gaitzeko erasietan ari ziren]).

► Erasi bera da, izen gisa erabilia eta artikulua beretuta (ik. goian erauntsia izena); funtsean, beraz, erausi izenaren aldaeratzat jo daiteke, diptongoa bakunduta.

■ Historia ► Etimologia

! eresi (1571: Leiz). ■ Hitz zabaldua. Aldaera hedatuena eresi da; berezko -a-rekin darabilte zenbait autorek (EtxZib, Harizm). IbargC-ez geroztik -z-dun aldaera ere ageri da batzuetan.

Testuetan aurrenekoz lekukotzen den esanahia ‘hil-kantu’ da (Leiz eresiz kantatu drauzuegu eta eztuzue nigarrik egin); esanahi honekin aipatzen dute Garibaik (“endechas”) eta IbargC-ek (“cantaban… los hechos heroicos de los difuntos”). Heriotzari lotua ez den kantuaz ere esaten da EtxZib-z geroztik (zuhaitzetan kontenplatzak xori bele guztiak, / bere kreatzailleari formatzen eresiak).

Añibarrok ‘istorio, gertakari’ esanahiarekin darabil (iñoren bizitzako gauzaak yakin ezinik edo bazterretako ereziak ta errondoak batu ezinik ibili zareanez).

XIX. mendearen azken urteetatik ‘musika’ esanahiarekin darabilte zenbait autorek, batzuetan Arana Goirik sortutako eres aldaeran (AranaG eres au, Mokoroa eresi gozoari asea eman gabe, Lauax eresa baiton eder); eres forma, bestalde, musikari lotutako hainbat eratorritan ere ageri da (ik. behean).

Aditz moduan ere ageri da, aurrenekoz Lazarragaren bi adibidetan, ‘deitoratu’ esanahiarekin (aide baga bakotx nago / desditxadeau eresketan; bertati jasartenax eresketan). XIX. mendearen bukaeraz geroztik, ‘kantatu’ esanahiarekin erabiltzen da, batzuetan -tu partizipio formaz (TxAgir ze neurritan erestu eban, Etxeita erezi edo kanta ebazan… koplak). Erestu-ren beste adierak dira ‘musika bihurtu’ (AranaG) eta ‘musika sortu’ (Garit).

eres-aldaketa (‘fuga’: Garit), eresaldi (Azk [guztiz ederra izan zan (kantarien) erestaldi guztia]), eresaldu (‘musika sortu’: Arriaga), eres-antzerki (‘opera’: Garit), eresarazi (ereserazi EuskEsn 1911), eresatu (-au AranaG), eresbatza (-batz BeraLzM, Euskera 1919-1920), eres-egile (Bera, Garit), ereserki (‘himno’: AranaG [Euzko-Abendaren Ereserkija]), ereserti (‘musika (artea)’: AranaG, Garit), eresertitza (‘musika-sortze’: Garit), eresgile (AranaG [Arriagatar Jon Kixostoma eresegille andija]), eres-hots (Enbeita [santzoka dabiz eresotsian]; ‘hil-kantu’: erestots Arriand), eresian (Azk (zub.: hori beti bere eresian “ése siempre en su estribillo”; erasian-en aldaera ere izan liteke); erezian asi TxAgir; eresietan asi TxAgir), eresidun (Lekuona [eresidun antzerkia]), eresi egin (‘musika sortu’: eres e. AranaG; ‘eresiak kantatu’: Olab), eresiketa (‘kantu’: TxAgir), eresi-lelo (‘kantu-doinu’: Orixe), eresintsu (‘armoniatsu’: AranaG), eresitxo (Azk), eresi-soinu (Enbeita), eresi-soinuan (eres-s. Enbeita), eresi-tresna (Kkiño), eresi-zale (Azk [gure adiskide eresi-zale batek]), eres-jole (Kkiño), eres-jole-talde (EuskEsn 1913), ereskai (‘olerki’: erezkai Azk; ‘doinu, musika-lan’: eresi-gai EuskEsn 1913), ereskaitz (“no armonioso” eresgaitz Lizardi), ereskera (EuskEsn 1913), ereski (‘musika-lan’: AranaG), ereskida (‘orfeoi’: erez- Azk), ereskide (‘harmonia’: AranaG, Garit), ereskidetu (Garit), ereskidetza (Garit), ereskin (‘musika-tresna’: AranaG, Garit), ereskintza (‘orkestra’: Garit), ereskitasun (Lizardi [esanaren ereskitasunari… zor zaio berea]), ereskitsu (‘harmoniatsu’: -kitxu AranaG), ereskizun (‘kontzertu’: EAEg; ‘kantuz goratzeko gai’: Olab), ereslari (‘olerkari’: eresilari Arana; ‘musika-sortzaile’: AranaG; ‘kantari’: erez- Ezale 1897), eresle (‘kantari’: Azk; erezla Azk), eres-maila (‘musika-eskala’: Gaztelu), eres-neurki (‘konpas’: Garit), eres-neurri (‘konpas’: EuskEsn 1912), erestailu (‘musika-tresna’: Olab), erestelkin (‘gramofono’: Garit), eresti (AranaG [Gernikako Arbolaren erestija egin eban]), erestitza (‘musika-lan’: Garit), erestoki (‘elizako koru’: TxAgir).

► Mailegutzat jotzen du Azkuek (1990 [1922]: 17), grezierazko elegeia-tik hartua dela dio, eta frantsesezko eledxia ahoskamoduaren bitartekaritzaz euskarara iritsia. Honek azaldu lezake zergatik ageri den -a berezkoarekin zenbait autorerengan.

Alabaina, zaila dirudi frantsesetik harturiko mailegua bizkaierara eta Arabako euskarara iritsi izana: hitz honek ez zuen bizitasun handirik izan hizkuntza galo-erromantzeetan, eta frantses zaharrean 1500etik aurrera dokumentatzen da (FEW 3, 212b, elegia); gaskoiz ere ez dugu aurkitu hitz honen bizitasun zantzurik.

Ez du maileguaren azalpenaren alde egiten euskarararen barreneko hitzaren zabalkundeak ez eta, besteak beste, Lazarragaren aditz erabilerak. Gure ustez, ordea, egokiagoa da erausi/erasi-rekin lotzea, asimilazioz eta izen bilakatua erasi > eresi. Esanahiaren aldetik, aditz horietako ‘hitz egin’, ‘hots egin’, ‘esan’ adieretik abiatu beharko genuke, eta ‘istorio, gertakari’ ← ‘hil-kantu’ ← ‘kantu’ bilakaera batean pentsatu, eta esanahia are gehiago zabalduta, ‘musika’. Lazarragaren ‘deitoratu’ ongi lot daiteke ‘hil-kantu’-rekin (ik. deitoratu), baina baita ino-ren familian aurki daitezkeen ‘marmar egin’ modukoekin. Bereziki hurbil geratzen da erasi-tik Azkuek zubereraz jasotako hori beti bere eresian “ése siempre en su estribillo”.

■ Historia ◊ Substratua ► Etimologia

! erosta (~1580: IbargC <he->). ■ Bizk. hitza, jada IbargC-en aipatua; Larramendik ere jasotzen du, eta XIX. mendearen hasieraz geroztik zenbait testutan (batez ere bizk.) ageri da. ‘Eresi, hil-kantu’ da, baita ‘auhen, deitore’ ere (IbargC los lloraban… cantándoles sus herostas en versos y coplas, Zabala orren erostak / azal utsak, Uriarte ots egingo die… progua egitera erostak egiten dakitenai).

◊ Bearnesezko aurost “chant funèbre” (LespyR s.v.) hitzak euskal jatorria duela pentsatu izan da: Rohlfsen (LeGasc §86) azalpena jasotzen du Chauveauk (FEW 25, 281b, auri), zeinaren arabera auri “gémissement, complainte” eta osti “cri” hitzen elkarketaz osatua den auròst. Egiari zor, Azkuek badakar auri-rentzat “endecha” esanahia ere (frantsesez “complainte” itzulia), aski ongi doakiona aurost-en ‘eresi’ esanahiari. Baina osti “cri” horrentzat adibide bakarra baizik ez dugu, Daskonagerreren Atheka-gaitzeko oihartzunak obrakoa —xix. mendekoa, beraz—, eta ezaguna da euskal testu hori berez frantsesezko jatorrizkoaren halamoduzko itzulpena izan zela; baliteke itzultzaileek Larramendiren osti “sonoro” (hots + -ti, noski) adjektiboa izen moduan erabili izana, edo osti ‘trumoi’-ren erabilera zabaldua edo metaforikoa egin izana.

Nolanahi ere den, Rohlfsen auri + osti osaera ez da egiantzekoa bearn. aurost-entzat. Egokiagoa da erosta-rekin lotzea; honela, hitz bearnesaren bokalismoa geratzen da azaltzeko. Bearnesaren barrenean e- > au- ezin azal badaiteke —erromanistek dute hitza horretan—, aukera bat da au- horren jatorria euskal hitzaren aitzinformaren batean bilatzea. Auzia ebazteko asmorik gabe, gogoan har genezake erausi-n badugula -au- diptongoa (etimologikoki erosta-rekin lotu dugu aditz hori, ik. behean); azalbide honetan, honen antzeko bilakaeraren batean pentsatuko genuke: eusk. *erausta > bearn. *aurest metatesiz, eta *aurest > aurost bilakaera azaldu beharko genuke bearnesaren barrenean.

erosta batean (Enbeita [burdiñazko kaiolan dago / erosta baten]), erosta egin (‘deitoratu’: Bilbao), erosta eragin (Zaitegi), erosta jo (Erkiaga [gau osoan erosta joten txinoderreme isilari]), erostaka (Azk Ezale 1897), erostan (Etxeita), erostari (“endechera”, “plañidera” Larm; Zabala), erostatu (Larm).

► Aukera bat izan zitekeen bearnesezko aurost “chant funèbre” izatea euskal hitzaren jatorria. Baina bearnesez ez dute ondare zaharreko hitz moduan aztertzen (are, euskaratik mailegatua dela uste dute erromanistek, ik. goian) eta gainera euskal hitza soilik mendebaldekoa izateak ez du bat egiten gaskoitiko maileguek euskararen barrenean izan ohi duten distribuzio geografikoarekin.

Horrenbestez, euskal ondareko hitza dela argudia daiteke, eta pentsatu erausi-ren eratorria dela, -ta atzizkiarekin (< -da, ik. han). Herots-en gainean osatua izateak aurka du bi hitzen banaketa dialektala: ekialdekoa da herots eta mendebaldekoa erosta.

Ez dirudi hitzekoarekin lot daitekeenik ‘-tara’ esanahidun -ta: ekialdekoa da berau, eta ahota-rentzat, esaterako, lap., bnaf. eta zub. markak dakartza Azkuek (Morf §105). Bada, bestalde, bizk. -ta bat (cf. giberrita, gixonta, gogorta, Morf §317), baina ez dirudi balio ttikigarri hori ere hitz honetakoa denik.

Aukera egokiagoa dirudi sorta, hazta eta halakoekin lotzeak. Bestela, esanahiaren aldetik, aditz-izenetako -te dagoela pentsa liteke, baina -te → -ta aldaketa gertatu dela onartu beharko genuke, balizko *eroste baten aztarnarik utzi gabe (cf. lora, andra… FHV 128).

Esanahiaren aldetik, erausi eta erasi-n dugun esatearen ekintza orokorraren barrenean kokatu behar dira ‘eresi’ eta ‘auhen’.

AgudTov-en ustez, batez ere zub. den erots ‘soinu, zalaparta’ ekarri behar da gogora hitz honen etimologiaz ari garenean; eresi hitzarekin erkatzeko aukeraz ere mintzo dira.

■ Historia ► Etimologia

! herots (1657: Oih). ■ Ekialdeko hitza (gnaf., bnaf., zub.). Aldaerak dira herots, herotx, heotx, herrots, hiots eta ehots (zub.), heots (bnaf., zub.) eta erots (gnaf.).

Esanahi nagusia ‘hots’ da (Belap herots handi Zelütik jiten zen bat, Maister Jinkuaren hitzaren herots txipia); gnaf. ‘kazkabar aurreko hotsa’ adiera du (Azk/Izag, Lizarg goibel ilun disimulatu bat egon ta egon erots ixil bateki sor sorra). ‘Ospe’ esanahiarekin ere ageri da Oihenarten hiztegitxoaz geroztik, non zub. markarekin ageri baita (Belap egiazko saintütarzüna eztela herots handitako gaizen egitia).

herosdun (‘ospetsu’: Oih [oin, tipiz, herotsduna]), heroska (Azk (zub.)), herosti (Intxpe [jentetze herotsti handi bat]), herostioi (“bullanguero” Azk (zub.)), herots egin (Maister [kanpuan herots egiten dian botzari]), herotsetan (Eskuald).

► Esanahiaren aldetik hots-ekin lot badaiteke ere (cf. hots-en ‘ospe’ adiera), formaren aldetik hastapeneko er- zer litzatekeen ez legoke argi. Bestelako aukerak aztertzekotan, agian *eranots proposa daiteke, erauntsi-ren familiari lotuz, esanahiaren aldetik arazorik gabe (familia honetan badira euriaren hotsari loturiko adierak, hitzaren ‘kazkabar aurreko hotsa’-rekin lot litezkeenak). Bilakaera zehatzari dagokionez, badirudi *eranots > *erahots > *heraots > herots moduko zerbait proposatu beharko genukeela.

Proposamen honentzako eragozpena da, ordea, erauntsi bera izatea *eranotsi aitzinformaren ondorengoa. Horretaz gain, aldaera zenbaiten xehetasunak ez leudeke argi: *erhots batetik azaltzen dira hobekien herrots eta ehots —lehenerako, cf. orhoit/orrhoit (FHV 329, 5. oh.); bigarrenerako, cf. hitz horren beraren ohitu aldaera—, eta badirudi *erhots horretara iristeko urrats gehigarri bat beharko genukeela, herots > erhots. Ez dago argi zenbateraino litzatekeen egokia proposamen hau kronologiaren aldetik, onarturik gerora sorturikoak beharko luketela errots eta ehots.

■ Historia □ Protohistoria ► Etimologia

♦♦ euskara (1545: Etxep (h-); eskera 1562: Land; ẽũskera 1571: Garibai; eskara 1627: EtxZib; uskara 1674: BeraGut; eskuara 1692: MDass; ik. Erdi Arokoak). ■ Hitz orokorra (erdara-ri kontrajartzen zaio). Oro har, forma -era-dunak mendebaldekoak dira (arab., bizk. eta gip. gehiena), eta -ara-dunak, berriz, ekialdekoak. Forma hasperenduna (heuskara, heskuara) Leizarraga, Etxart (cf. Egiat hüskaldun) eta, Etxeparegandik hasita, hainbat baxenabartarrengan aurkitzen da (Lopez, Salab, Bordel; cf. Laphitz heskualdun). Hasierako diptongoa euskera forman gorde da gehienbat; lap. eta bnaf. (gehi bazt.) eremuan esk(u)ara gailentzen da euskara-ren kaltean (MDass, Goihetxe eskoara); erronk. eta gnaf. zati batean uskara dago eta zubereraz üskara (Oih, Tartas euskara); mendebaldean, euskera-z gainera, eskera dago Landuccigan (eskuera ere jaso izan da zenbait puntutan), eta euskeera bizkaitar batzuengan (JJMogel, frBart). Mendebaldean, leku askotan bederen, azentu markatua du: euskerà (galderà bezala, adibidez, eta galerá ez bezala).

XX. mendean euzkera erabiltzen dute zenbait bizkaitarrek, Arana Goiriri jarraikiz: euskera darabil 1897 arte hark, eta orduz geroztik euzkera, bere ustez e(g)uzki-rekin lotua dagoelako jatorriz (Pagola 2005: 156-161); ik. behean euzko.

Elkartuetako lehenbiziko osagai moduan erabili izan da, nahiz eta euskal baino askoz gutxiago (

Bilaketa

Atalak

Hiztegia - EHHE

KOMUNIKAZIOA

ERAKUNDEA

EUSKALTZAINAK

ANTOLAKUNTZA

EGITASMOAK, BATZORDEAK ETA LANTALDEAK

HIZTEGI OROKORRAK

HIZTEGI ESPEZIALIZATUAK

HIZTEGI HISTORIKOAK

ZALANTZEN TXOKOA

ONOMASTIKA

TOKIKO ONOMASTIKA BILDUMAK

ARAUAK

GRAMATIKA

CORPUSAK

HEZKUNTZA-BALIABIDEAK

DIALEKTOLOGIA

MORFOLOGIA

SUSTAPENA

EUSKARAREN HISTORIA SOZIALA

AZKUE BIBLIOTEKA ETA ARTXIBOA

ERAKUSKETA BIRTUALAK

FUNTS BEREZI BATZUK

BBK-Euskaltzaindia Literatura Ataria

ZER BERRI

KATALOGOA

GAIAK

EUSKERA IKERKETA ALDIZKARIA

EUSKALTZAINDIAREN BULETINA

Bilaketa

Atalak

Hiztegia - EHHE