Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
eban. Hitz honen azpian eban/ebaki eta ebatsi sarrera-buru nagusiak bildu dira. Eban-en azpisarrera modura epai-, epe, erabaki eta hebain daude.
Bi sarrera-buru nagusiak formaren aldetik lotzeko, -ts atzizkiaren eztabaidan sartzen gara.
♦ eban / ebaki (1393: TextAlav [mandaba fazer luebanos para calce del agua]; ebagi ~1496: RS, ik. behean Euagui, eta hebain; ebaki 1524: LéxNavII [novillo buztar ebaqui]). ■ Hitz orokorra. Erdi Aroan eta zenbait izen lexikalizatutan aurkitzen da atzizkirik gabeko eban: cf. gareban, ir(a)eban, lu(e)ban (garo, ira, lur + eban).[1]
Testuetan, ebaki da forma zabalduena; ebagi arab. (Land, Lazarg), bizk. eta gip. zati bateko aldaera da (ebai ere bai XIX. mendetik aurrera); epaki Larramendi, Iztueta eta Aranak darabilte. Ebate aditz-izena Landuccigan aurkitzen da eta, eba(g)ite eta ebakitze-rekin batean, bizkaitarrengan eta gipuzkoar batzuengan ere bai; ephaite, Axular eta Oihenartekin hasirik, iparraldeko zenbait autorek erabiltzen dute (eta, hegoaldean, Larramendik; ik. behean epai-). Ebak aditzoina iparraldeko autore bakan batzuetan aurkitzen da (Xurio, Egiat, Duv, Elizanb; Intxauspegan ephait). Aditz-forma trinko bat dago Oihenartengan (ganibet berbatek debaka ogia eta erhia). Izen gisako erabileretan, nabarmentzekoa da bizk. ébaidze ‘mozketa’, azentuz ebái partizipiotik ezberdina baita zenbait hizkeratan.
Aipatzekoak dira, oinarrizkoez gainera, honako adiera hauek: ‘ahoskatu’ (Leiz hitza ebakiten duála), ‘erabaki’ (Mogel ebagiten dau nortzuk… artu biar dabeen eriotzia), ‘txikitu, hondatu’ (Mogel buruba miñez ebaten daukat, frBart proximuaren pama ona… ebagiteko); izen bezala ere aski erabilia da hegoaldean (Iturr ebakientzat, zaurientzat eta golpeentzat).
□ Erdi Aroko agirietan, eban-en adibideak dira ugarienak: Yraevan (ArchElgoi 1452), Sarriburuebana (ArchAspar 1456), Martin de Luebana (ArchHerna 1461), etab. Ez dago argi Iruñerriko Ubani (DocLeire ~1153) hitzaren adibidetzat har daitekeen (hur + bani?): huani da aurkitu dugun izenaren lekukotasun zaharrena (SMig 1140); erreka bat baino gehiago ditu inguruan Ubani herrixkak, nahiz eta gaurko herrigunea ez duen horietako bakar batek zeharkatzen. Ebagi-ren adibide izan liteke Euagui (ColIrach 1397); ebaki-ren adibideen artean, cf. Baztango “novilla llamada ezqui vuztar ebaqui” (NatVasc 1531; ez dakigu zer den ezki hori, baina cf. “vaca […] llamada Esquibal” (NatVasc 1650), Kasedan), billorroci buztan ebaqui (LéxNavII 1536), “un becerro llamado bustarebaqui” (LéxNavII 1539), mendiebaquia (EslabTop 1546), “una novilla cortada la cola, que se llama en vascuence buztar ebaqui” (LéxNavII 1561), eta halaber “una vaca que se llama por renombre adaebaquia” (OnomVasc 7 1574), baina Leiz-ek berak lehenago darabil aldaera (1571).
● ebaki-belar Lakoiz/Izag… (bizk., gip., gnaf.); baltsamo-belar ere deitzen zaio, zaurietarako erabili izan baita.
● ebatune “grietas de las manos” Azk (bizk.); elkartuetako ebat- + une edo aditz-izenarekin, ebate + une? lehenaren alde, cf. handitune.
ebakialdi (Harrt (-kaldi), Duv), ebakiarazi (Larg), ebakidura (Pouv, Duv), ebakimendu (Pouv), ebakiondo (Azk (ebakondo: gnaf., bazt.), Orixe), ebakitzaile (Pouv, MElizanb), ebakitzar (ArreseB [alderik alde eutsalako egin / ebagitzar bat ezpateagaz]), ebakitze (Land (ebate), Leiz [imajina ebakite edo pintatze guzia… defendatzen dela]), ebakuntza (Kkiño). Cf. lubaki, ur-ebaki…
► Aditzaren forma zaharra e-ban zatitu behar da, aditzetako e- aurrizkiarekin eta *ban erroarekin. Formalki, forma zahar horri dagokio Land (gehi bizk., gip.) ebate aditz-izena.
Partizipio atzizkitzat ere jo izan da erroaren -n (Mitxelena 19733: 106), baina erroaren parte da Trasken ustez (1990): partizipio zaharra -i zatekeen (cf. ekarri, ebili, etorri…), baita egun -n amaiera duten aditzetan ere (egon, eman, izan, eban bera…); hauetan *egoni, *emani, *izani, *ebani… moduko partizipioak berreraiki behar direla dio Traskek, eta horregatik, bokalarteko -n- sudurkaria galduta (ik. FHV 299), ditugu egoiten, emaiten, izaiten bezalakoak, -i horren aztarna moduan.[2] Antzeko zerbait gertatuko zen eban-ekin, eta horrexegatik ditugu epai, epaite, etab.; ik. behean epai eta, batez ere, hebain.
Erroaren jatorrizko formaren auzian, bada aipatu beharreko beste kontu bat: erroa *ban baldin bada, ohar bedi ez dagoela **ebanki bezalakorik (egiari zor, ez **janki eta halakorik ere, cf. jaki); pentsa liteke -ki duten eratorriak sortzerako (ik. behean ebagi/ebaki-z), erro amaierako -n atzizki moduan berranalizatua zatekeela, edota elkartu-eratorrietako gertakariak ditugula hor, besterik gabe (cf. gizon/giza-, egun/egu-, etab). Orobat edun/eduki eta besterekin, eta baita egin, egon, izan aditz -n-z bukatzen direnekin, haien egite, egote, izate… aditz-izenen formak kontuan hartzen baditugu.
Ebagi/ebaki formetan, -gi/-ki atzizkia gehitu zaio erro zaharrari (cf. edun/edugi, jardun/iharduki…), -n galdutako alomorfoaren gainean. Ebagi eta ebaki aldaeren artean, -gi duena da zaharra: batez ere mendebaldean gorde da, baina cf. Leizarragaren aurdigi (ik. Lafon 1943: II 15 eta orobat Trask 1995: 231; ik. edun), eta, agian, ekialde xamarrekoa den Euagui leku-izena. Badirudi noizbait aktante bat gehitzen ziola atzizki honek oinarriari.
Badirudi ‘ebaki, kendu’ esanahiaren inguruan bildu behar direla eban/ebaki eta ebatsi aditzak, nahiz eta ez ditugun ongi ezagutzen atzizki bakoitzaren funtzioaren xehetasunak.
epai-. ■ Epaite aditz-izenaz gainera, badira epai-rekin osatutako elkartu eta eratorriak ere (epai soila ahaztu gabe), batzuk tradiziozkoak eta besteak asmatuak.
Bada epai bat ‘zain’ adierarekin: Lhande (bnaf.) “hor ephai egon gitutzu bi oren, nous avons attendu là deux heures”; cf. orobat epaitzan ‘zelatan’ ere (Goihetxe baitzagoen… ephaitzan gure lehoiña). Baina baliteke hitzarekin zerikusi etimologikorik ez izatea.
● epai ‘ebakidura’; hego-mendebaldean erabilia: Larm, Mogel (buruko… epaijak); ‘sententzia, erabaki’: Mogel (batzarraren epaia); ‘ahoskera’: Mogel; atzeranzko osaeraz epaite bezalakoetatik.
● epail ‘martxo’; erdi-mendebaldeko hitza: Larm, Iturr; epai- + hil, eta esanahiaren aldetik gazt. marcear dakar paralelo moduan Gorostiagak (1958: 53): hil horretako lana delako, ‘ardiak moztu’ esan nahi du, eta, aragoieraz, erlezaintzaren lexikoan, ‘gesteratu’; Knörrek zalantzan jartzen du hilabete hau izatea egokiena ardiak mozteko, Euskal Herrian behintzat (2001: 407). Bestela, baliteke urtean zehar egin ohi diren belar-mozteetarik lehendabizikoaren garaia izendatzea.
● epaile ‘ebakitzaile’: Pouv; ‘igitari’: Pouv, Duv; ‘harakin’: Larm, Mogel; ‘juez’: NeolJFlor (1879).
● epain ‘igitatu’: Gèze; partizipioetako -n bukaerarekin sortutako aditz berria izan liteke, baina halakoak bizk. ditugu batez ere, cf. eukin, artun, etab.; egokiagoa dateke *epaĩ > epain gertatu dela proposatzea, sudurkaritasuna kontsonante gisa berrezarrita.
● epaipide ‘egurra ebakitzeko eskubidea dagoen herri-lurra’: López-Mendizabalek dakar bere hiztegian (1976, 6. edizioa), baina cf. lehenagoko Berastegi-Elduaingo “epaypides y canalbides” (AgarZuzi 1680), burdinolei buruzko testu batean.
● epaite Duv (belhar ephaitea); cf. gip. garopaite, hitzaren antzinako hedadura zabalagoaren lekuko.
epaialdi (Larm, Duv [bi ephai-aldi ditu treflak]), epai-aro (‘inauste-aldi’: Duv), epai-belar (‘ebaki-belar’: Azk (bizk.)), epai-emaile (‘juez’: ArreseB), epaikari (‘juez’: AranaG), epaiki (‘zerra’: ArreseB), epailari (‘juez’: Azk), epaira (Izt [esaera egoki eta epaira zorrotzak]), epaitondo (‘motzondo’: Arak), epaitu (‘ebaki’: Larm; ‘juzgatu’: Bera, Kkiño), epaitza (‘epai, ebakitze’: Oih (-ph-); ‘toki, eremu’: Duv), epaizulo (‘amildegi’: Larm, Ezale 1899).
► Herskariaren b/p txandakatzeari dagokionez (ebaki/epai), cf. ebatsi/epaskoa, egosi/ekosari, egotzi/ekoizte, *edun/ituten, eta are galdu/kalte. Mitxelenak dioskunez, datuen urritasunak ez digu zehazten uzten bilakaera morfonologikoren bati dagokion (1957b: 122, 15. oh., FHV 231-232), baina aditz-izenetako herskarien asimilazioz azal daitezke, besterik gabe.
Amaierako -i bokala partizipioarena litzateke jatorrian, *ebanite > ebaite > epaite moduko bilakaeraren batekin (ik. goian Trasken hipotesia); izen bezala lexikalizatuta, cf. emai/emoi.
Esanahiari dagokionez, lehen begiratuan behintzat epe-k dituen zenbait erabilerarekin konpara litezke ‘zain’ eta ‘zelatan’: cf. Pouv “ene ephean egotu da, il a demeuré à m’attendre”, eta Duv epez “attendre l’évènement”; pentsa liteke ‘epearekin, denborarekin, astiro’ eta ‘zain’ adieren arteko loturaren batean, eta esanguratsua izan liteke, orobat, ebaska ‘isil-gordeka’ (ik. ebatsi). Nolanahi ere, ohartu beharra dago gutxienez Goihetxek bakarrik darabilen epaitzan ‘zelatan’ bestela azal daitekeela, erpai-rekin erkatuta, zeinak ez baituen, itxura guztien arabera, lotura etimologikorik hitzarekin, esanahien hurbiltasuna eta itxurazko antz soila gorabehera; ik. han.
epe (1545: Etxep (-ph-)). ■ Hitz zabaldua. Herskari hasperenduna (-ph-) du eskuarki iparraldean. Adiera nagusiak: ‘denbora-tarte jakin/finkatu, (zerbaitetarako) garai (finkatutako aldi), asti, luzamen’ (Etxep hark ehori eztemaio oren baten ephia, ibid. ez emanen konfesione ephia, EtxZib ephe iakinean / iautsiko da lurrera, ibid. ioan daiteke ephea… orduraño dugu salbatzeko artea, Ax bere hitzean eta ephean pagamenduaren egitera, ibid. ezta ia gehiago… luzamendurik eta ez ephetan ibiltzerik, Argaiñ (pena) epherikan eztutenak, / gaistoen punitzeko,[3] Larm ainbeste urteren epean, Barrutia eperik ezta… kunplitzen eztanik, Goihetxe lotarako den ephea); bada ‘lasaitasun, patxada, egonarri’ ere[4] (Kardab epe galantagaz guztia entzun, HiriartU ez baitzuen eperik… hura egin arte; cf. behean epedun, epero, epetasun, epez). Postposizio gisa ere jasotzen du Azkuek: amabortz egun epe (‘barru, -(r)en buruan’: gnaf., bazt.).
● epatu ‘bukatu’: OihAtsot (luzatzen duenak eztu epatzen); bertatik sortua dateke epe.
epedun (‘eramankor’: Mburu [gure Jangoiko epedun urrikalti maitea]), eperik gabe (‘etengabe’: Pouv), epero (‘astiro’: TxAgir [oso epero igarotzen zaizka… astiune luze luzeak]), epetasun (Añib [epetasun, humiltasun ta soseguz]), epez (“ephez egotea, ne pas se presser, attendre l’évènement, rester dans la spectative” Duv).
► Epaite, epai, epaitza, etab.-etako herskari ahoskabe bera du. Atzeranzko osaeraz azaldu behar da (cf. epatu aditza; ik. ehe). Iparraldean eskuarki herskari hasperenduna du ephe-k, ephaite-k bezala, eta horrek bien arteko lotura etimologikoa sendotzen du, zerbait egitekotan.
Esanahiari dagokionez, ‘denbora jakin/finkatu’ horren oinarrian “denbora ebaki/erabaki, zati” bat egon liteke; cf. bereziki OihAtsot epatu ‘bukatu’ eta hortik gertuen dauden esapideak; cf. halaber ErIruk-ek jasotzen duen gnaf. epatura ‘epai’.
Duv ephez-en ‘zain’ ulertzeko, begiratu dakioke berak ematen dituen “ne pas se presser” eta “attendre”-ren arteko hurbiltasunari. Ik. goian epai-ren antzeko esanahiez.
erabaki (ebaraki 1635: Haranb; erabaki 1745: Larm). ■ Hitz orokorra. Aldaera zabalduena erabaki da (gip., gnaf., lap., zub., erronk.); ebaraki lap. eta gnaf. idazle batzuengan (Haranb, Ax, EtxSar, Mburu) aurkitzen da; bizkaieraz erabagi ageri da. Erabakitu (gnaf., lap.) eta erabagitu (bizk.) partizipioak ere badaude.
Aditz moduan, adiera nagusia ‘deliberatu’ da (Mburu igorri zion Jesus Herodesi, Jesusen egitekotan deus ez ebaraki naiez); ‘asmoa hartu’ (Gerriko bizia kentzeko erabakirik … zeuden), ‘bereizi’ (frBart onan erabagi edo bakartuten dira agindu bi oneek beste zortziretati), ‘azaldu’ (Lizarg erabakis bekatuaren zirkunstanziak), eta ‘moztu’ (Arak, gip.) ere ageri dira; Mogelek ‘ahoskatu’ adieran erabiltzen du.
Izen moduan Larramendiz geroztik aurkitzen da, ‘delibero’ adieran batez ere (frBart (juez) erabagi okerrak emon dituzunok); ‘asmo’ (Iturz borondatearen barreko erabagia) eta ‘epaiketa’ (EAzk nago gomuta barik / Erabagi-eguna) adierak ere agertzen dira.
erabaki-leku (‘auzitegi’: Lardiz), erabakiarazi (Otaegi), erabakiera (‘azalpen’: erabakera Larm; erabakiera Lizarg), erabakile (‘epaile’: erabagilla Iturz), erabakimen (Birjin), erabakimendu (‘asmo’: Mogel), erabakintza (-nz- EConst), erabakiro (“definitivamente” Larm), erabakitasun (erabagitasun Mogel), erabakitzaile (‘epaile’: Lar; ebarakitzalle Mburu), erabakitze (‘azalpen’: Lizarg; ‘erabaki, delibero’: Beobide), erabakizale (‘auzi-konpontzaile’: erabagizale TEtxeb (bizk.)), erabakizun (‘erabaki, delibero’: Iturz).
► Formaz, ebaki-ren kausatiboa da; alabaina, pentsatzekoa da *eraban baten gainean osatu dela, -ki atzizkia gehitzea berriagoa baita -ra- aurrizki kausatiboa gehitzea baino. Metatesiz azaltzen da ebaraki. Esanahiaren aldetik, ‘moztu’ eta ‘bereizi’ adierak daude esanahi etimologikotik hurbilen, eta erabilera metaforikoz azaltzen dira ‘deliberatu’, ‘asmoa hartu’; ohar bedi antzeko adierak aurki daitezkeela ebaki-n eta epai-n ere; ‘ahoskatu’-ri dagokionez, cf. goian Leiz ebaki ‘ahoskatu’, eta, paralelo moduan, bete-betea da gazt. pronunciar ‘ahoskatu’ / pronunciarse ‘erabakiaren berri eman’.
hebain (1571: Leiz; ik. Erdi Arokoak). ■ Erdi-ekialdeko hitza (hebain lap., bnaf., zub. ageri da, baina hebaindu gip. eta gnaf. ere bai). Esanahia ‘elbarri, herbal’ da (Leiz hebainak sendaturik, Ax aniamalia… eriak eta hebaiñak).
□ Erdi Aroan, hitzaren adibide izan daiteke Otra bustaliza que’ll dizen Ola eueyna (LibRub xiii. m.). Honela azaltzen du Mitxelenak (1971b: 252, 28. oh.): “donde ebein puede muy bien ser algo así como ‘agotado, extenuado’”, eta Jassu Yll (ColRonces 1284) modukoekin konparatzen du.
hebaindu (‘elbarritu’: EtxZib [gehiago atsegiñak eztire higunduren, / ezta gozatzeaz ere puxantzak hebainduren]; ‘jo, astindu’: Azk (gip.)), hebaindura (Pouv), hebainduria (“paralyse” Pouv), hebaingarri (Duv), hebain-hebain egin (‘jo, astindu’: Alzaga [merezi luke ebañ-ebañ egitia]), hebainki (“comme un perclus” Harr), hebaintasun (Pouv).
► Formaren aldetik, ez dago arazorik *ebani-ren ondorengo zuzena izan dadin, bilakaera erregularrarekin: *ebani> *ebah̃ĩ > *hebaĩ > hebain; hasperenaren aurreratzerako, cf. hibai < *ibah̃i (ik. han Sagibahia), eta sudurkaritasunaren berrezarketarako, cf. arraĩ > arrain edo ibai > ibain bera (Ibaineta haren adibide gisa onarturik). Xehetasunik eman gabe bada ere, AgudTov-ek ere ebagi-rekin lotzen dute hebain (s.v.).
Esanahiaren aldetik, eratorrietan ageri den ‘jo, astindu’ eta halakoek geroztikoak behar dute, ‘elbarri’-tik abiatuta, adiera etimologikoak ez baitu ‘kolpatu’-rekin lotura zuzen-zuzenik.
! ♦ ebatsi (1545: Etxep). ■ Erdi-ekialdeko hitza da historikoki; zenbait gip. autoretan ere aurkitzen da (OArin, Kardab, Iturr…). OArin-engan ebetsi forma ere ageri da. Ebaiste aditz-izena Leizarragak darabil (cf. Oih epais-), eta epaste Tartasek (cf. orobat behean -p-rekin epaiskaz, epaskoa, epasle). ‘Ostu’ da esanahi nagusia (Etxep bihotza deraut ebatsi, NavIntel napur charror[r]eq, gueyago ebasten draucotec [Iruñea, 1562], Beriain ebasteko laureko bat, OihAtsot ohoinari ebastea); Axularrengan izen bezala erabilia aurkitzen da (bertzeren ebatsietan ere parte duena).
ebasgo (Ax [epaskoa, ohoinkeria]), ebaska (‘isil-gordeka’: Oih [gauaz, epaiskaz]), ebasketa (Larm, Mburu), ebasle (epas- OihAtsot, Tartas; ebats- Leiz [giza ebatsleak]).
► Trasken proposamenaren arabera (1995: 227-231), -ts atzizkia dugu hemen, eta eban ‘ebaki’-ren gainean osaturikoa da, haren argumentu sareari aktante bat gehituta. Pentsatu beharko da -n galdutako eba- oinarriaren gainean osatua dela, -ts atzizkiarekin eta -i partizipioarekin.
Atzizki honen alde, cf. inotsi (ik. ino). Hipotesi honetan, eban/ebaki-ren ‘moztu, kendu’-tik ulertu beharko genuke ebatsi-ren ‘ostu, lapurtu’, zerbaiti (-ts atzizkiak gehituriko aktante berriari) zerbait ebakitzea lapurtze gisa ulertuta.
Atzizki horren jatorria ez da oso argia (ik. hala ere eutsi-n egindako azalpen saioa), baina Trasken ustea lehenetsi dugu hemen, batez ere *eranotsi bezalakoen paraleloengatik. Bestela, ez litzateke ezinezko -ts atzizkirik gabeko *bas (> *bats) erroa egotea bertan, eban-ekin zerikusirik ez lukeena.
Erroan herskari ahoskabea duten epaste, epaiska, epaskoa, epasle formetarako, cf. egosi/ekosari, ebaki/epaile, egotzi/ekoizte, besteren artean (FHV 231-232). Ebaiste eta epaiska-ren diptongorako, ik. irabaizte, eta cf. azken/aizken, ebatsi/ebaisten, egotzi/ekoizte, berezi/bereizten… FHV 159).