Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
eliza (~970: DocLeire [Lisabe]; eleiza xi. m.: ColIrach [Eleicauehea]; elexa 1381: ArchLeintz [Juan Ybannes de Elexalde]). ■ Hitz orokorra. Eliza da historikoki forma zabalduena (EzkonAzp [gnaf.?] eliza sandua, Ax gure elizetan); eleiza eta elexa mendebaldean aurkitzen dira: eleiza gehienbat gipuzkeraz erabili da (EzkonTolos eleiza santua; bi formak —eleiza eta eliza— gip. autore askorengan ageri dira), eta elexa arab.-bizk. eremuan (RS oñak otz elexarakoz; Arabarako, Land elexa eta eliza, Lazarg elexa eta eleiza); -a bukaerakoaren galera XVIII. mendetik aurrera dokumentatzen da, gehienbat gipuzkeraz. Elkartuetan eliza- erabiltzen da iparraldean, eta -a gabeko formak gehienik hegoaldean.
□ Erdi Aroan, ez dago argi hitzaren adibide den —elexa aldaerarena?— Nafarroa ekialdeko Elessa (DocLeire 1047): mendebaldekoa da elexa aldaera, eta mende batzuk geroagokoa.
Ezin dira hitzaren adibidetzat hartu Sancti Iuliani Baselisse (SMillán ~864), Sancti Iuliani et Baselise (SMillán ~872), Baselissa (ColOña 1202); badirudi Basilisa emakume izenaren adibide direla, cf. mater mea Baselissa (ColArlanz 981). Bestalde, basilika hitzaren adibide dirudi baselize Sancti Saluatoris (DocLeire 1057).
Ezin konta ahala adibide daude, halere. Picaudek (xii. m.) ecclesiam [uocant] elicera dakar; eztabaida dago zeri ote dagokion -era, adlatiboari —hala balitz, eliz-en gainean osatua— ala mugatuari, -r- epentetikoarekin, onartuz Zaraitzukoa edo izan zitekeela —zaila litzateke -e- azaltzen—. Adibide zaharrenen artean, cf. villa de Licagorria (SJPeña 1027), illa ecclesia in Liçauerria (ColIrach 1061), cf. Santio A. de Lisague (LivOr ~1200), Sancta Maria de Elizmendi (ColIrach 1203), Sancho Elizaondoco (SeoPamp 1232), Eliçaguruel (SJuan 1273; Elizagibel, agian), Eliça Hurruti Bidea (SEngPamp 1320), Maria Dias de Heluxpuru (ColCenar 1398), etab.
Elizalde elkartuak ongi irudikatzen ditu hitzaren aldaeren eremuak: cf. Elizaldea (DocArtaj 1156, ~1158), Lostau de Elisaldea (CenSoul 1377), Toda de Eleizalde (ArchAtaun 1399), Juan Ybannes de Elexalde (ArchLeintz 1381); igurzkari sabaikariari bokala asimilatu gabe, Ochoa d’Eleyxalde (ArchOñatI 1477).
Nafarroako goiko Eleicauehea horretaz gain, ez dugu aurkitu -ei- diptongoaren beste adibiderik ekialdean; Nafarroako Elizondo-ri egiten dio erreferentzia el lugar llamado Velate e [E]leizondo (ArchUrretx 1513; agiri beraren kopia dago ArchMutr-en), baina agiriak ez dira Nafarroakoak bertakoak.
Arabako toponimian, eleiz- (eleis-), elex- (eles-, elej-) eta eliz- (elis-, elix-) aldaeren adibideak aurki daitezke (TopAlav).
● eliza-aitzin Laphitz; cf. seynner de Lizaytcine (NavOccit 1316), Eliceetcine, Elycaychine (OnomNord 1378, 1387), la Sale d’Eliça Aycine (CenBNav 1412).
● elizalde ‘parrokia’: Isasti (nolako elizalde, alako abade); ‘eliza-ondo’: Azk/Lhande (bizk., gip., gnaf., lap., bnaf.), -alte Larrasket (zub.); bigarren esanahia hedatua da eta lehena Isastigan bakarrik ageri da; cf. Erdi Aroko Elizaldea (DocArtaj 1156, ~1158), etab.
● elizari Azk (aezk.); eliza + -iri atzizk.; diptongoaren bilakaerarako, cf. atari, disimilazioaz azaltzen du i-ren galera Mitxelenak (19733: 81), ik. halaber FHV 91; cf. Orti Eliçarico (SJuan 1229), Eliçayri (AGNComp11266), Pes de Eliçari (CenBNav ~1350),[1] Peyrot, seynor d’Elicayry (CenBNav 1412), Lostau de Elisiry (CenSoul 1377), eta gaurko Elixiri deitura.
● elizate ‘elizaurre (herri)’: Olaetx (elesate); ‘eliz-atari’: Añib (elex-ate); ‘eliz-ondo’: Salab, Azk (bnaf., zub.); cf. Teresa Yvannes de Elexate (ColCenar 1413), eta Nafarroan Eliçatea (GalarTop 1628).
● elizaurre ‘elizate (herri)’: Larm (eleiz-), Izt (Mazmelako elizaurrea); ‘eliz-atari’: ArreseB; cf. Elizaurrea (IzaTop 1723) eta, lehenago, Eliçauerriaurrea (OnomVasc 7 1475).
● elizkari ‘hileta elizkizun’: Añib (elexkariak eta agintzaak); -hari dago atzizki moduan, cf. janhari, bazkari, bidari, etab.
● elizpe Larm (eleizpe), Mogel (eleispe); cf. Juan Lopez d’Elexpe (ArchOrduñI 1471), ekialderago, cf. goiko Lisabe eta Eleicauehea eta, bestela, Lostau de Elisabe (CenSoul 1377), Eliçapea (GalarTop 1606), etab.
eliz-abade (‘apaiz’: Mogel (eleis-abade)), eliza-barne (OihAtsot), eliza-besta (Egiat), eliza-dorre (Arbelb), eliza-gizon (Materra; eliz-gizon BurgDot), elizaño (JEtxep), elizara(tu) (Etxep [elizara izanian]), eliz-artzain (Ubill (eleiz-arzai); cf. Belap elizako artzain), eliz-atari (Larm, Mburu), elizatiar (Pouv, HiriartU; cf. behean eliztar), elizatorra (LavDot; cf. Beriain elizako atorra), elizatto (Birjin), elizatxo (Pouv, Birjin), elizaxori (Haranb), elizazale (JJMogel (eleisa zale)), elizbarruti (KIkGip), elizbide (Mburu [ez du eliz bidez ibilli ta zerura nai]), elizdei (Mogel [eleiz deiak]), eliz-inguru (AgirAst; ‘prozesio’: Ezale 1897), eliz-jai (TxAgir), eliz-jaun (‘apaiz’: Mburu), elizkizun (‘eliz-ospakizun’: Ubill [obispoari ta mez-emalleari heren elizkizunetan laguntzea]; ‘hileta’: Arr [(Jenobeba zanaren) elizkizunak zegokion eran egiteko]), elizkoi (Beobide (elizakoi), TxAgir), eliz-mahai (BMogel [aldare edo eliz-maiak]), eliz-mutil (‘meza-laguntzaile’: Azk; cf. Land elexako mutila), eliz-soineko (Mburu), eliztar (Larm, Mburu). Cf. baseliza, parrokia-eliza…
► Azken buruan, lat. ecclesiam-etik heldu da (eclesia, lat. arruntean). Latinezko hitza bera gr. ἐκκλησία-tik heldu da, eta jatorrian ‘hiritarren bilkura’ esanahia zuen; hitz hori ‘sinestunen bilkura, elkartea; sinestunak elkartzen diren tokia’ adierekin erabili zen Itun Berrian (FEW 3, 203b, ecclesia).
Soildu egin da muta cum liquida taldea, -cl- > -l- (cf. plumam > luma), eta badirudi albokariaren jatorrian kontsonante talde bat egoteak eragin duela albokari bortitz gisa tratatzea (ez dugu **ereiza-rik, VlV > VrV bilakaerarekin). Horretaz gain, maileguaren antzinatasunaren alde egin lezake igurzkari lepokariak (cf. zama, zekale, gerezi, etab.; FHV 281); ik. behean antzinatasun horri buruzko xehetasunak.
Pentsa daiteke eleiza aldaera dela zaharrena, horren lehen lekukotasuna bera Nafarroakoa baita (Eleicauehea). Forma horretatik, -ei- > -i- monoptongatzez azalduko genuke eliza, euskararen barrenean; badirudi aski gertakari goiztiarra izan dela, eta beste zenbait hitzetan eremu dialektal bertsuetan gertatu da, cf. gnaf., bnaf., gip., lap. (h)aritz eta gip. areitz, mendeb. (eta erronk.) aretx, orobatsu eritzi/iritzi zabaldua, bizk. eretxi-ren ondoan, etab. (FHV 106). Sabaikaritu egin da igurzkaria elexa aldaeran, -Vi diptongoaren ondotik mendebaldean gertatu ohi denez (cf. bizk. kerexa, nox, etab.; FHV 192).
Diptongo hori (-ei-) azaltzeko bi modu daude: euskararen barreneko metatesiz azal liteke, *elezia > eleiza (cf. agian lat. asciola > *azkiora > aizkora, ik. han); alabaina, aukera honek arazoa du halako metatesiak ez egotea batere ongi dokumentatuak. Horrela, aukera egokiagoa da aldaera erromantze batetik azaltzea, cf. okzit. zah. gleiza, cleisa ‘eliza’, gask. gleiza ‘elizara jarraituki joan’ aditza, etab.[2]
Diptongo mailegatuaren aukerak eragin zuzena du maileguaren antzinatasunaren eztabaidan: erromantze auzoetan, gaskoia da -ei- diptongoa duen bakarra —monoptongoa dago gaztelaniaz eta katalanez, -e- eskuarki (DCECH 3, 437b-438a, iglesia; DECat 3, 588ab, esglesia)—; alabaina, hastapeneko e- galdu egiten dute Frantzia hegoaldeko eta Italiako erromantzeek (cf. it. chiesa), Frantzia iparraldekoek, penintsula iberiarrekoek eta euskarak ez bezala (FEW 3, 204a).
Laburbilduz, hitzaren barreneko bokalismoari dagokionez, gaskoiarekin egiten du bat euskarak, baina ez hastapeneko bokalari dagokionez. Eutsi diezaiokegu diptongo mailegatuaren aukerari, artean e- galdua ez zukeen ekialdeko erromantzeren batean pentsaturik (protogaskoia, protonafar-aragoiera). Horrela, aski mailegu zaharra dela proposatu beharko litzateke: latinetikoa zuzenean izan gabe, erromantzeen dialektalizazioa hasi ondoko garai goiztiar batekoa (elizako terminoen artean, cf. apikariarekin saindu itxuraz berriagoa, lepokaria duten meza-ren eta eliza beraren ondoan).
Aspaldikoak dira euskaldunen kristautzeari buruzko eztabaidak historialarien artean, noiz, nola eta zein gunetatik abiatuta gertatu ote zen; ik. Lacarra (1957: 51-70). Ageri denez, hitzaren ekialdeko jatorri honetatik ezin da auzi horri buruzko ondorio zuzen eta erabatekorik atera, nahiz eta Lacarrak Leire aipatzen duen IX. mendeko gune basko-kristau gisa,[3] Arabako lurraldeekin batera; lehenagoko gune moduan, VI. mendeko Iruñea aipatzen du. Ik. orain Larrañaga & Azkarate (1988) eta Azkarate (2001).