Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
bortitz (forti(t)z 1280: AGNComp2 [Garcia Fortiça]; borthitz 1545: Etxep). ■ Hitz zabaldua, historikoki ipar-ekialdean erabilia bereziki. Iparraldeko testu gehienetan herskari hasperenduna (-th-) dauka, XX. mendea arte bederen. XX. mendean aski erabilia da hegoalde guztian ere. Fortitz, Lazarragaz gainera, hegoaldeko testu bakan batzuetan ageri da (cf. halaber Erdi Aroko lekukotasuna); portitz gipuzkeraz erabiltzen da gehienbat XVIII. mendeaz geroztik; XIX. mende bukaeratik aurrera, bortitz da forma erabiliena hegoaldean. Tarteka badira testuetan bukaera igurzkaria duten formak.
Esanahi nagusiak: ‘gogor, sendo, indartsu, bihoztoi, zakar, latz’ (Etxep iudizio hain handirik ezetare borthitzik, Leiz Iainko borthitza, Lazarg katea fortitz batekin, Ax gauza bortitza eta indartsua). Cf. Azk s.v.: “de las piedras y otras cosas no se dice”.
□ Erdi Aroan lat. fortis jatorri duten izen erromantze ezberdinak daude, eta horietako batzuen euskal ondorengo dirudite beste zenbaitek: Bortebiscanz eta Borteaiortitz antroponimoetako borte- (LivOr 1150 eta 1170) erromantzezko Forte izenarena —Fortes eta Fortis ugariagoen artean ageri da, ik. DocLeire, PobNav, ColFanlo, etab.— izan daiteke.[1] Aznar Bortetz (ColRonces 1245) Fortes izen erromantzearen euskal ondorengoa dela dirudi; Fortis-ena izan liteke Maria Fortiç (AGNCartII 1248), baina kasu honetan patronimikoa —María Ortiz dela dio editoreak— edo, besterik gabe, euskal izenondoa ere izan liteke Fortiç (ik. goian Garcia Fortiça); cf. halaber Pedro de Vortys (AlcBilb 1452), etab.
Aipagarriak dira -z grafia duten Monnio Fortez de Castanares eta Scemeno Fortez (SMillán 1051 eta 1055) edo Maria Fortiç bera bezalakoak: patronimikoetako -z izatea da aukera nagusia, baina agian ez da baztertzekoa, Fortes/Fortis-etik abiatuta, txistukariaren ahoskera bereizi baten lekuko izatea; dena den, gogoan hartzekoa da patronimikoetako -z horren jatorria ere ez dagoela argi. Jatorri etimologiko ezberdina izan dezaketen Forti, Fortis, Orti, etab.-en gaineko eztabaidarako, ik. Mitxelena & Irigarai 1955: 121, Mitxelena 1969b: 11-14 eta 19733: 142, eta, egoeraren ñabarrerako, cf. Garcia Forti de Nabascosse eta Azenari Forti (SJPeña x. m. eta 1005), Donemiliagako Fortis eta Forti Fortiz (947 eta 1078), Leireko Forti Ortiz (1113), Fortis Azubel de Garde (1102), Fortis (1087), Arioale Fortiz (1072) etab.; bestalde, Mitxelenaren iritziz Orti-ren jatorria ez da Fortis, Fortunio baizik (< Orti < *Borti < Forti < *Fortui < Fortuni).
● bortizkeria ‘indarkeria, indarkeriazko egintza’: Duv, Arbelb (haur gazte batek zer borthizkeriak jasan dituen). / bortiztasun (‘indar’: Materra (zu zara… flakoen borthiztasuna); portiz- Larm, Arana; (gauzei buruz) Ax (purgatorioetako penen bortitztasuna); ‘indarkeria’: Belap (tiran gaistoen borthitztarzünek); -tasun Urte; ohar bedi bortiztasun lehenago dokumentatzen dela, bortizkeria baino, cf. orobat bitxitasun/bitxikeria.
bortisko (Zerbitz [usain borthisko bat]; -sko atzizki txik.), bortitzik (‘indarrean, bortizki’: Lazarg [utra fortitzik]), bortizgailu (‘bortizgarri’: FedProp 1906), bortizgarri (‘indargarri’: Pouv; atzizkiaren balio aktiboarekin), bortizki (Etxep), bortizkiro (port- Larm, Izt), bortizko atorra (‘atorra hertsagarri’: Herria 1958), bortizto (txik., -to atzizk.: Althabe [jateko borthizto da]), bortiztu (‘indartu, gogortu’: Materra), bortiztura (‘bortiztasun’: Pouv; jatorri errom. -dura/-tura atzizkiarekin).
► Azken buruan lat. fortis ‘indartsu, gogor’ izenondoa du jatorri. Mitxelenak antzinako mailegutzat badu ere ez dago garbi antzinatasun hori zein mailatakoa den: hastapeneko f- ezpainhorzkariaren ordainetan euskarak b- agertzea Erdi Aroan dokumentatua dago; bestalde, amaierako txistukaria afrikatzeko joera (cf. gorputz < lat. corpus eta hats/haserre, orratz/orrazi bikoteak) antzinatik dator (ik. FHV 265 eta 288). Abiapuntu gisa lat. fortis onartuta, nominatibozko formatik hartutako mailegu bakanetakoa genuke bort(h)itz (Mitxelena 1974c: 203).
Mailegu berantiarragotzat hartzeko aukera ere egon liteke, okzit. zah. dagoen afortitz gogoan hartuta (Mitxelena 1974c: 203, 101. oh.). Hastapeneko a- preposizio gisa interpretatu zuketen garaiko euskaldunek; amaierako afrikatua, kasu honetan, erromantzetikoa litzateke, eta ez litzateke izango nominatibozko formatik hartutako hitza. Ohar bedi, dena den, bearn. ahourti ‘indartu, sendotu’ dagoela, hasperenarekin; bearn. zah. infortir ‘sendotu’ ere badago, baina bearn. enhourti-rekin batean (FEW 3, 733ab, fortis). Hartzekotan, errom. f- > h- bilakaera gertatu baino lehenago hartu beharko zuen euskarak hitza gaskoitik; berriz ere, antzinatasun erlatibo baten alde egiten du euskaraz forma hasperendun bakar bat ez izateak.
Ezin bazter liteke latin arruntaz geroztiko jatorri erromantze ezberdinen aukera; fortitz aldaerak eredu erromantze ezberdinen gainjartzea iradoki lezake, edo, bestela, hasierako f- ezpainhorzkariaren bilakaera ez zela inoiz gertatu. Portitz forma f- duen aldaera batetik esplikatzea da egokiena (FHV 263-264).