Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
beila (1571: Leiz). ■ Erdi-ekialdeko hitza (gip., gnaf., bazt., lap., bnaf., aezk., zub.). Aldaera ohikoena beil(l)a da; bella euskalki desberdinetako testuetan ageri da (Maister, Lizarg, TBLap, Uriarte); bela Uriartek darabil.
Esanahiaren aldetik, alde batetik, ‘gaubeila’ da (Pouv Eguerri gaueko beilla gatik), Bibliaren itzulpenetan ‘gauaren lau zatietako bakoitza’ adiera zaharrean ageri delarik (Leiz gauaren laugarren beillán ioan zedin); bestetik, ekialdean (gnaf., bazt., lap., bnaf., zub.), ‘erromesaldi’ adiera du (Leiz saindoren edo beillara ioaiteko bot eta promes guziak). ‘Agintza, boto’ adierarekin ere ageri da (Harrt, Arak (gnaf.), Lizarg, Artxu).
beilada (Garralda [jendiak biltzen drenian sukaldeko suetan inguru belladen egitra]), beiladi (“vigilia” Azk (zub.)), beilaliar (‘pelegrin’: Herria 1960), beilan (“en vela” Larm), beilari (‘pelegrin’: Harrt; “velador, el que vela” Larm), beilatiar (‘pelegrin’: Jntegi), beila-toki (JEtxep [beila-toki da, geroztik, Loiola Eskualdunentzat]), beilatu (Leiz [horrela oren bat ezin beillatu duzue enekin?]), beilatze (Leiz [trabaillutan eta neketan, beillatzetan]), beilazale (“veilleur” Larrasket), beilaz joan (Lizarg [joánze bellas S. Inesen obiará… osasunarén billa]).
► Mailegu erromantzea da, cf. okzit. zah. veylla (< lat. vigilia, ik. bigira). Bai beilla bai bella aldaerak forma erromantzeetatik azal daitezke zuzenean; beila, berriz, despalataltzez azaldu beharko da (orobatsu bela).
Esanahiei dagokienez, erromantzeetan aurkitzen da ‘gaubeila’ adiera; ‘erromesaldi’, berriz, erromantzeetako ‘lanerako, hizketarako… bilera, arratsalde-pasa’ adieratik azaldu behar da, eta cf. Vendéeko errom. prévoil eratorria, zeinak “assemblée religieuse occasionnée par des voyages à quelque relique ou à quelque saint, et accompagnée d’une foire” (FEW 14, 440ab, vĭgĭlia, I 2). Badirudi honetatik azaldu behar dela ‘agintza, boto’ (cf. Leiz beillara ioaiteko bot eta promes guziak). Bestalde, ‘gauaren lau zatietako bakoitza’ adiera 1553tik aurrera aurki daiteke frantsesez, Bibliaren itzulpenean (“partie de la nuit selon la division qu’en faisaient les Romains”); Wartburgek zehazten du esanahi honetan lat. vigilia-ren itzulpena dela (FEW 14, 438b, vĭgĭlia, I 1 a α eta 441b, 3. oh.). Hizkuntza galo-erromantzeetan ‘bezpera’ eta ‘udazken kolkiko (landare izena)’ espezializazioak aurki daitezke, baina ez euskaraz. Ik. Wartburg (FEW 14, 439b-440a, vĭgĭlia, I 1 b, b’); ik. halaber begiratu, eta bigira; gainerakoan, familia lat.-errom. berekotzat jo ditugu berandu eta belu ere.