Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
barkatu (-kh- 1545: Etxep; parkatu 1549: IrañGut). ■ Hitz orokorra. Barkatu da forma zabalduena (-kh- iparraldean); parka- bizk., zub. (ph-), zar. eta erronk. testuetan aurkitzen da (Lazarragak ere parka-, barka-rekin batean; Landuccik barka-; bestalde, parka- dago XVI. mendeko gnaf. eta lap. gutun banatan, eta parkamentu XVI. edo XVII. mendeko gnaf. kredo batean).
Aditz-izenaren forma erabiliena parkatute da bizkaieraz; park(a)eta, parkeeta eta parkatze ere erabiliak dira (Lazarragak ere parkaeta; Landuccik barkaite).
Laguntzaile iragankorrarekin joan ohi da; XVI. mendean badira erabilera iragangaitzaren adibideak Lazarragagan (barka zakezt) eta Aresoko agurmaria batean (barka dakigula).
Ezezkako esaldietan, bada ‘errespetatu, bakean utzi, aparte utzi, baliatu gabe utzi’ ere (EtxSar mihi-gaixtoek… eztiote barkhatzen ez sainduei, ez jakintsunei, Lardiz Ebanjelioa egin al guzian, ezeri ere barkatu gabe, erakusteko asmoa, Etxam laborari maiteak, / ez barka lurrari!). Badu ‘utzi, etsi, gutxiago izan’ adiera ere (JanEd mokoz ere ez dio / barkatzen iñori, Garate filosofian barkatzen diat, baina gañontzekoetan ez (gip., gnaf.)).
□ Erdi Aroan, zaila da hitzaren adibide moduan hartzea Barcardaztegui (ArchOiarII 1387) eta Johane de Barcaardastegui (ArchOiarI 1499).
● barkagarri Larm, Ubill (barkagarriak edo benialak); Añib (bekatuen parkagarria); atzizkiaren bi balioekin.
● barkamen Larm, Egiat. / barkamendu Etxep; atzizkiaren bikoiztasunerako eta kronologiazko oharretarako, ik. adimendu; cf. halaber luzamen/-pen eta luzamendu.
● barkamenduskatu (igaitz.) Lopez; cf. barka eskatu eta Etxep barkhamendu eskatu.
● barkazio ‘barkamen’: Lazarg (parka-); ‘opor’: Elexp… (bizk., gip.); barka- eta bakazio-ren gurutzatzetik.
barkabera (Etxaide), barkadohain (‘jubileu’: Larm, Birjin), barkagaitz (Uriarte (parkagatx)), barkagogor (Lapeyre [ez dauku barka-gogorrarena eginen]), barkakizun (Materra [barkhakizuna, errazki barkhatzen den bekhatua]; Ax [berak barkhakizun gehiago… duenean]), barkakoi (Etxeb [guziz on eta barkhakoi]), barkakor (Birjin), barkale (Mburu), barkaleku (JJMogel), barkantza (Mburu), barkapen (KIkBizk), barkarazi (Materra), barkatiar (Duv), barkatzagarik (‘barkatu gabe’: Añib (parka-)), barkatzaile (Leiz [elkharri barkhazale]), barkatzeko (Ax [halako bekhatua… eztela bere egitez barkhatzekoetarik]), barkaziogabe (Mogel [kastigu parkazino bagiak]), ezin barkatuzko (Duv, StPierre), guzia-barka (Orixe [“guzia-barka” edo “transigente”]).
► Azken buruan lat. parcere da hitzaren jatorria; honela azaltzen du bere esanahien bilakaera Ernout-Meilletek (s.v. parcō): “contenir, retenir” ← “se contenir, se retenir” ← “se contenir (en faveur de quelqu’un ou de quelque chose), épargner, ménager”. Euskaraz iraun du hitzak, hizk. erromantzeetan ia aztarnarik utzi gabe. Maileguaren antzinatasuna hitz barreneko -k- herskariak erakusten du, eta erromantzeetako herskariaren bilakaera gertatu baino lehenagokoa litzateke;[1] baina euskaraz duen ‘barkatu’ esanahia erromantzez agertzen da, ez latinez: cf. okzit. zah. parcer, gazt. zah. parcir eta kat. zah. parcir, besteren artean ‘barkatu’ esanahia dutenak (FEW 7, 641a; DCECH 4, 397a; DECat 6, 276); aintzat hartzekoa da halaber hitza lexiko kristauaren barrenekoa dela (Rohlfs 1933: 331-332). Barkatu ez da, bestalde, partizipio latindarraren ondorengo zuzena (parsus/parcitus), euskaraz partizipioetan orokortu zen -atu bukaera hartutako forma baizik (Mitxelena 1974c: 204).
Barkatu formaren hastapeneko p- > b- ahostuntzeak joera nagusia islatzen du (cf. bekatu, bake < lat. peccatum, pacem; FHV 238-239). P- herskari ahoskabea dutenetan ahoskabetasun asimilazioa gertatu ahal izan da (barkatu > parkatu), baina baliteke halaber jatorrizko p- gorde izana; zub. ph- errazago azal liteke honela (hitzaren lehenengo herskaria hasperenduz, FHV 212), tarteko b- ahostuna onartzeak arazoa baitu, asimilatutako herskariak ez direlako hasperendu ohi (b-k > p-k, ez ph-k; FHV 217-218, 242). Agian hastapeneko herskaria hizkera guztietan ahostundu ez izanak maileguaren antzinatasun erlatiboa kokatzen lagundu dezake: bake mailegua aski zahartzat jo ohi da (< lat. pacem), eta zub. ez dago *pháke formarik; baina cf., halere, zub. phíke (lat. picem), hori ere ustez mailegu zaharra; ik. bake, putzu, titi.
barka eskatu (1656: Kapan (parka eskeetea)). ■ Bizkaiko testuetan ageri da XVII. mendetik aurrera (parka eskatu aurrenik); cf. Añib parkeskatu. XX. mendeko gipuzkoar batzuek ere badarabiltzate. Cf. barkamenduskatu.
barka eskatu eragin (JJMogel), barka eskatze (Mogel), barka eske (‘barkamen eske’: Añib (parkeska), JJMogel (parka eske)), barka eskeka (Otxol), barka eskeko (Erkiaga [parkeskeko oiuak egiñaz]).
► Itxura guztien arabera, atzeranzko osaeraz sortu da barka izena esapide honetan, barkatu partizipiotik; ez da hitz beregaina.