Hiztegia - EHHE

hatz. Erro honen azpian hatz eta hazi sarrera-buru nagusiak bildu dira. Hatz-en azpian, azarri, atzeman, atzo, azken, aztal, aztapo/oztopo eta hazta₁ azpisarreren ondotik, atzapar, atze₁, atzitu, azpi, aztarren, aztertu, azti eta behatz jarri ditugu, zein bere azpisarrerekin: atzapar-en azpisarrera modura, aztapar eta atzamar daude; atze₁-ren azpisarrera modura atze₂, atzen, atzendu, atzeren; atzitu-ren azpisarrera modura, atzipe, atzipetu, atzipio, atxilotu eta atxilo daude; azpi-ren azpisarrera modura, azpizun dago; aztarren-en azpisarrera modura, aztarna; aztertu-ren azpisarrera modura, azterka, azterri- eta aztarrika daude, irizpide etimologikoen araberako hurrenkeran; azti-ren azpisarrera modura, aztu; behatz-en azpisarrera modura, behaztopa eta behazun. Hazi-ren azpisarrera modura, berriz, azaro, azkazi eta aztura jarri ditugu; azkar ere jarri dugu, azkor azpisarrerarekin, eta azti, azpian aztu duela.

■ Historia ► Etimologia

♦♦ hatz (1562: Land; ik. behatz). ■ Hitz orokorra. ‘Eskuko eri, atzamar’ esanahiarekin arab. (Land, Lazarg) eta bizk. eremuan erabili izan da; XX. menderako galdua da ahozko hizkuntzan, atzamar erabiltzen delarik gehienbat mendebaldean; ‘hazbete’ adieran hobeki gorde da gaurdaino (Añib eztozue atz bat aurreratuko zeruko bidean). XIX. mendetik aurrera agertzen da iparraldean ‘(animalien) hanka, apatx’ balioarekin (Goihetxe, Artxu, Duv…). ‘Oinatz, aztarna’ esanahia ere badu iparraldean, Leizarragagandik hasita (Haranb zure hitzari eta hatzari iarraitea, Tartas animalen hatzak eta herexak; cf., adiera honekin loturik, HiriartU gu gure hatzetik higitu gabe, JEtxep ohiko hatz beretan egon). Oso zabaldua dago ‘azkura’ eta ‘hazteri’ moduan ere (jad. Land; Lazarg ain egin jat atz andia; Pouv hatzaren sendatzeko). Bestalde, Azkuek ‘arraza’ adiera jasotzen du zubereraz (“casta, raza. Kabale-hatz gaizto bat, una mala casta de ganado”) eta bizkaieraz (“az gaiztoko semea txikitati da ezagun, el hijo de mala casta es conocido desde la infancia”).

● atximixka ‘zimiko’: Bonap (gnaf.); (h)atz + xim-.

● atximur erdi-mendebaldeko hitza; ‘zimiko’: TxAgir; (h)atz + ximur; cf. txitximurka, errepikapen adierazkorrarekin, atximurka-tik sortua.

● atzazal erdi-mendebaldeko hitza; ‘azazkal’: Larm, Ubill; hatz + azal.

● atzoskol Añib (bizk.); hatz + oskol.

● azarkatu ‘asmatu, bete-betean jo’: Pouv (azer-) (ongi azerkatu duzu, “vous avez bien rencontré”), EtxZib (lekhu guztietara du arthikitzen tragaza / eta urruititik ere azarkatzen bihotza); ‘topatu, harrapatu’: Pouv (azer-), Urte; osaerarako, cf. besarkatu, eta aukera honetan disimilazioz azaldu beharko da Pouvreauren aldaera.

● azkazal lap., bnaf. eta (batez ere) gip. testuetan ageri da; IbargC; azazkal MDass (astoaren zangoko azazkala); atzazkal DurPlat; hatz + azal agian, elkarketako -k-rekin azkazal; metatesiz azaldu beharko litzateke azazkal; erronk. kaxal-ez ari dela, Mitxelenak dio (1954e: 143) ez dela ziurra azal egotea azkazal-en osaeran; ik. azal.

● azazkuilu bnaf., zub. hitza; ‘azazkal’: Oih (azatzkuillu); kuilu ‘maskor, oskol’-ekin gurutzatu da azazkal? Bizk. da kuilu, Azkueren arabera, baina cf. lap. barekurkuilo, edo zub. kakoil, EHHA §2.

● azazkar ‘hazteri’: Lizarg; cf. aezk. atzazkar; hatz + azkar ‘aznahi handi’, agian.

● azkordin ‘ospel’: Larm (ask-); cf. Ax hatz gordin eginik, gelditzen zaitzu ondotik errasumina.

● azkura gehienbat hegoaldekoa (Lhandek zub. hazküra aipatzen du); Añib (atz-); hatz + gura.

● aznarru ‘titare’: Izag (bizk.); hatz + narru.

● azpantar Apaol (aspandar pieza laurden bana); hatz + mantar (ik. FHV 350).

● hatz-belar Urte; ‘hazteri’ adierarekin lotu behar da.

● hazpegi EtxZib (hazpegiak berzeari hautsten zaizko tiraka); hazbegi Harrt-ez geroztik ageri da; cf. azpe(g)i Azk/Izag (bizk., gip.), a(t)zbegi Azk (bizk.) “cubo de las ruedas”; bigarren osagaia begi izan liteke, baina esanahiaren xehetasunak ez dira argiak.

● haztamu “tâtonnement”: Oih-Pouv (-st-); atzizkia erromantzea da, itxuraz. / haztamuka Ax (nahasia, itsutua, haztamuka); -ka atzizkiarekin.

aznai (‘azkura’: Añib (atz-nai)), hatz-behatz (Laphitz [hatz-behatzak oso]), hatz egin (‘hazka egin’: Land, Lazarg [enamoraduak ze begi atzik], Ax [hatz egitean atsegin hartzen duzu]), hatzondo (EtxZib [ezen (herioak) lastimagarria uzten du hatz ondoa]), hazbete (Azk… (bizk., gnaf.)), hazgale (‘azkura’: Larm, Lizarg), hazgile (Ax [zauri hatz-gillea]), hazka (‘ukitze’: Haranb [hazkak, musuak]; ‘hatz egiten’: OñatEsk [tripiari azka]), hazkada (Mogel [atzkada bi aza]), hazkatu (Ax [eskuetako larrua hazkatzen eta ferekatzen]), haztaka (‘haztamuka’: Salab, Duv), haztakatu (FedProp 1890 [ikhusi eta haztakatu]), haztatu (Leiz [hazta nezazue]), hazteri (Tartas). Cf. esku-hatz, lauhazka, lorratz, oinatz…

► *Haz berreraiki behar da, frikariarekin:^[1] cf. hazi igurzkariduna, hatz afrikatudunaren ondoan (cf. gatz/gazi, hats/hasi; FHV 288-289). Esanahiari dagokionez, ‘eskuko eri, atzamar’ adierak aski antzinakoa dirudi, zenbait eratorri eta esapideren hedadura lekuko (atximur, atzapar/aztapar, atzeman, behatz, hatz egin, hazka besteak beste); bestalde, adiera hau mendebaldekoa da, hain zuzen ere kontrajarri dakiokeen behatz-ek ‘oineko eri’ esanahia gorde duen eremukoa; ik. behatz.

Baina orobat pentsa daiteke ‘oinatz, aztarna, arrasto’ adieraren antzinatasunaz: atze hitza jad. Erdi Aroan dago dokumentatua, eta berau hatz ‘oinatz, aztarna’-tik dator itxura guztien arabera (ik. atze). Adiera horren antzinatasunaren alde egin lezake oinatz-ek: hitz orokor antzekoa da, eta badirudi ‘arrasto, aztarna’ adiera duela horko bigarren osagai den hatz-ek; adiera hori bera dago lorratz-en bigarren osagaian.

Antzinako bi adiera hauek^[2] lotzeko —‘eskuko eri’ eta ‘aztarna’—, beharbada lekukotu gabeko ‘(eskuko zein oineko) hatz, eri’ orokorrago batetik eratorri behar dugu ‘eskuko eri, atzamar’ adiera bera: kontuan har bedi oinetako eriak ere inportanteak direla arrastoa edo aztarna uzteko tenorean. Baina ez da erraz erabakitzen bi adieretan zein den jatorrizkoa: hatz ‘eri’-tik abiatuta, erraz uler daiteke gorputz-atalak utzitako markak gorputz-atalaren izena bera har zezakeela, ‘oinatz, aztarna, arrasto’ adiera garatuz; hatz-en ‘oinatz, aztarna, arrasto’ adiera jatorrizkotzat joz gero, berriz, berdin pentsa liteke arrastoak edo aztarnak eman ziola hatz izena bere eragileari, eriei alegia (ik. halaber oharrean ‘(animalien) hanka, apatx’ adierari dagokiona).

Bigarren aukeraren aldeko argudio moduan erabil liteke ekialdeko er(h)i ‘eskuko zein oineko hatz’ hitza, inoiz orokorra izandakoa (cf. erpuru, eraztun eratorriak); gorputz-atala izendatzeko jatorrizko hitza er(h)i zela onartzen badugu, eta hatz eta eri-ren arteko jatorrizko sinonimiaren aukera baztertzen badugu, agian pentsa liteke hatz-ek ez zuela jatorrian gorputz-atalik izendatzen, aztarna edo arrastoa baizik. Honen alde legoke, halaber, Azkuek Bizkaian eta Zuberoan jasotzen duen ‘kasta, arraza’ esanahia, Mitxelenari hazi orokorrarekin lotzeko bidea ematen diona (FHV 289); hatz-en ‘oinatz, aztarna, arrasto’ adiera ustez jatorrizkotik ‘leinu, arraza’ adiera errazago azalduko litzateke hatz-en ‘eri’ adieratik baino. Esanahiaren aldetik, irauten duen arrasto edo ezaugarri moduan hartu beharko litzateke arrazaren muina; aukera semantiko hau osatzeko ik. leinu, izan ere lihozko hariek osatzen zuten marra edo arrastoa baita leinu hitzaren jatorria.

Honi lotua, eta betiere bigarren aukera honen alde, atzi- eta hazi formaren aldetik konpara daitezke (ik. behean atzitu): biek dute -i partizipio zaharra, baina -tz- afrikatu berriagoa du lehenak, eta berau ‘hatz’ esanahiarekin lotzen da; -z- igurzkari zaharragoa du, ordea, hazi-k, eta baliteke formazko ezaugarri zaharrago honek ere bat egitea semantika jatorrizkoago batekin.

■ Historia ► Etimologia

! azarri (~1496: RS). ■ Mendebaldeko hitza (arab., bizk.); cf., gainera, honekin lotua izan litekeen gnaf. azarri ‘ganora, arreta, funts’. Lazarragak azarri eta azartu darabiltza; azartu dakar Larramendik ere. Aizar- aldaera aizartu (Mogel) eta aizartasun (Añib) formetan ageri da.

Gehienbat izenondo moduan erabili da. Esanahi nagusia ‘ausart’ da (RS edozein da azarri baia gudura doa gutxi “cada uno es atreuido”); ‘erne’ (Mogel leku alanguak kontuz ikustera begi azarrijakaz) eta ‘arin’ adieretan ere ageri da (Erkiaga katu azarriak saltu egin oi duan antzera), batzuetan predikatibo moduan (BBatzarN azarri ibilli gara… beteetan… egin biar dontsubak). Azarri izan egituran ere ageri da, ‘ausartu’ esanahiarekin (Lazarg azarri ez nax tiraetan); orobat partizipio soil gisa, atzizki berriarekin (Lazarg nola azartu zara zaozen lekura etorten).

azarkuntza (RS [azarkunzeak bildurra uzabez ze ilteko edo biziko gudura goakez “el atrevimiento ahuyente el miedo, que para morir o vivir iremos a la guerra”]), azarri-azarri (‘arin-arin’: Azk (bizk.: azarri azarri ezin (euskeraz) egin)), azartasun (Añib [itandu eutseen… bildur bage ta azartasun libreaz]), azartatu (Azk (bizk.)), azartu (Lazarg [nola azartu zara zaozen lekura etorten]; aizartu Mogel).

► Aukera dago hatz + jarri kolokazioan pentsatzeko; igurzkarirako, gogoan har bedi *haz berreraiki dugula hatz. Mogel eta Añibarroren aizar- aldaera sabaikaria adierazteko kontu grafiko hutsa ez bada, *hazjartu > *haziartu > *haizartu > aizartu moduko bilakaera baean pentsatu behar da, bokalaren lekualdatzearekin. Eragozpen bat izan lezake hipotesi honek: erregimen aldaketa gertatu dela proposatu behar da, aditz gisa erabiltzen denean iragangaitza baita azarri/azartu.

Ausartu-ren familiakoa izan daitekeela dio Mitxelenak (1970a: 64-65), baina arazo larriak ditu uste honek: batetik, -i atzizkidun maileguak ez dira dokumentatzen (Oihenarten aberatsi bakana da, eta berak sortua, ziur asko), eta bestetik au > a bakuntzea ezin da azaldu. Schuchardtek (1906a: 55), bestalde, errom. azar eta hasard hitzekin lotzen du, baina zehaztuz ausart-ekin “nahasi” edo gurutzatu egin dela.

Aldeztu dugun hatz-en hipotesian, ez dirudi erdi-ekialdeko atzarri/atzartu ‘esnatu, bizkortu’ aditzarekin zuzenean lot daitekeenik (ik. AgudTov s.v. azarri₁). Erdi-ekialdeko forma horiek itzarri-rekin lot daitezke,^[3] arazo larririk gabe, onarturik a- orokortu dela, aginterazko formetatik (cf. atxiki, eta haikatu; ik. jaiki). Beste norabidean ere, zail da mendebaldeko azarri hau itzarri-ri lotzen, hastapeneko a- horren orokortzerako erdi-ekialdeko adibideak baizik ez baititugu.

Esanahiari dagokionez, badirudi ‘zerbaiterako hatza jarri’ ← ‘zerbaiterako prestatu’ moduko bilakaeraren batean pentsatu beharko genukeela, hatz-en oinarrituriko etimologiari eustekotan. Bestalde, gnaf. ‘ganora, arreta, funts’ hori ere ongi azaltzen da hipotesi honen barruan, zerbaitetan hatza jartzea zerbait horretan ganora edo arreta jartzea delakoan; ‘erne’, ‘arin’ eta ‘ausartu’ adieretan, berriz, tarteko ‘zerbaitetarako prestatu’ ← ‘zerbaiterako bizkortu’ batean pentsa liteke, eta ‘bizkortu’ horretatik azaldu.

■ Historia ► Etimologia

atzeman (h- 1545: Etxep). ■ Ekialdeko hitza; zenbait gip. autoregan ere aurkitzen da (Iturr, Izt, Lardiz, XX. mendea baino lehen). Hasperena (h-) Etxepare eta Leizarragagan ageri da, eta bnaf. autoreetan gordetzen da bereziki; -tza-dun formak Leizarragagan eta zuberotarrengan agertzen dira gehienbat (-tzi- Lopezengan); (h)atxeman XIX. mende bukaeran hasten da agertzen.

Adiera nagusiak: ‘atzitu, harrapatu’ (Etxep hark (amoriak) hatzeman dezana, Leiz arrain hatzamaiten ari ziradela, Beriain Iesu Kristo atzeman zutenean lotu baizuten; ‘engainatu’: Leiz deabruaren finezia… gure hatzamaiteko), ‘iritsi’ (Gaszar zeruko itsaso handia / atzeman behar zuela), ‘eskuratu’ (Maister ürrhenze dohatsiaren atzamaiteko), ‘ebatsi’ (Etxahun guri hatzaman koblak besteri zeditü), ‘aurkitu’ (Goihetxe tresora atzeman artio), ‘-tzat jo, hartu’ (Hbarren nihork ez du handi atzeman behar), ‘ohartu, konturatu’ (JEtxep egia hunen hatzemaitea).

atzemaile (Leiz [gizon hatzamaile]), atzemako (‘aurkikuntza’: HiriartU [huna non den hatzemana errabiaren sendagailua. Zer hatzemakoa!]), atzemanka (Lopez [huntarzun atzimanka]), atzemankeria (‘iruzur, engainu’: Harand [zuzentasunari ukho egiten dioten atzemankeria batzu]), atzemanki (‘harrapakin’: Urte [arratsean errepartituko dik atzemankia]), atzemate (Leiz arrain hatzamaitea).

► Osaera garbia du, hatz + eman, eta esanahiz ‘eri(ak) eman, erantsi’ moduko batetik azal daiteke ‘harrapatu’; erabilera metaforiko oinarrizkoen bitartez azal daitezke beste adiera guztiak ere. Cf. halaber atzitu, lehen osagai berberarekin, eta antzeko adierekin (osaeraz, Etxep haritu-rekin, mendeb. hotzitu, baltzitu, etab.-ekin konparatu behar da hau).

Forma eratorri luzeagoan galtzen diren hasperenetarako, cf. han/anartean, hazi/azaro, etab. (FHV 526). Bestalde, atzaman forma asimilazioz azaltzen da (FHV 70-71).

■ Historia ► Etimologia

atzo (~1496: RS). ■ Hitz orokorra. Berezko esanahiaz gain (RS atzo bardindu nax, Leiz atzo zazpi orenetan, Mburu atzo ekusi genuen zer bide zen), ‘duela denbora gutxi’ irudizko adiera ere badu (Egiategi errege zena atzo, herrestan egün gertzen).

● atzodanik Pouv, Tartas; cf. gaurdanik (de Rijk 1992). / atzoganik Azk (bizk.); -gan- erabilirik lokatibo gisa, cf. atzodanik.

● atzo zortzi ‘duela zortzi egun’: HiriartU; zortzi-ren erabileraren paralelo gisa, cf. gales. wythnos ‘aste’, etimologikoki ‘zortzi gau’, eta honela azaltzen du Buckek (s.v. week): “the week, of course, generally (e.g. from Sunday noon to Sunday noon) covers parts of eight different days”; dena den, euskarazko esapidean, egokiagoa da pentsatzea aingura gisa aipatzen den eguna ere barne hartzen dela zenbaketan, cf. orobatsu gaur zortzi.

atzo goizeko (TxAgir [nire gizona atzo goizeko umea ezta: bere lepo-gaiñean larogei urte daroaz]), atzoko (OihAtsot), atzoko aldean (Kkiño [(gexua) atzoko aldian askoz obeto aurkitzen dot]), atzoko egun (Pouv), atzorainoko (Duv), atzotik (Goihetxe), atzotikako (Urte), atzotik hona (a. huna Pouv; atzorik ona IesuJaiotz), atzoz gero (Pouv; atzo ezkero Larm; atzo ezgeroz Larm; atzoz gerostik Urte).

► Formalki, argudia daiteke hatz dela hitzaren lehen osagaia (van Eys s.v. atze; badirudi Humboldtek ere lotzen dituela, elkarren segidan batera bilduta jartzen baititu, 1817: 17), eta esanahiz ‘atzean geratu den eguna’ izan beharko litzateke etimologikoki (atze ‘gibel’-etik abiatu beharra dago, beraz; ik. jarraian azken). Ohar bedi, dena den, aurreko/aitzineko egun esaten dela euskara historikoan, ez atzeko/gibeleko egun. Amaierako -o horri dagokionez, baliteke aditzondoetako -do-rekin lotu behar izatea (cf. geldo, ugerdo…), eta haren alomorfo modernoagoa litzateke -o (aditzetako -e eta -de pluralgileen harreman berean, cf. due/daude, etab.). Boudak (1948: §6, §41), berriz, -ago/-egi bikotean dagoen harreman bera ikusten du atzo/etzi bikotean. AgudTov-ek ontzat eman arren (s.v. atzo), ez dago modurik, euskal morfologia zahar eta berriaz dakigunaren arabera, proposamen hori sostengatzeko.

■ Historia ► Etimologia

azken (~1520: Isasti (azkenean)). ■ Hitz orokorra. Aizken jad. Otxoa Aringoagan dago eta azkan, aldiz, Urkizugan (1737).

Erabilera nagusiak: ‘azkeneko, hondarreko’ moduan da zabalduena (Etxep lengoajetan azkena… orotako lehena, Leiz azken eguna, Larm azken oni narraikiola); izen bezala, ‘bukaera’ esanahiarekin (Beriain mezaren azkenean, Gaszar eztik hasterik,… halaber eztik azkenik; Mogel lurraren azken, inor elduten ez daneraño; ‘azkenki’: Gaszar gizonaren lau azkenak; ‘helburu’: Iturz ezkontzearen azkenak); azkenik-en baliokide gisa ere aurkitzen da (OihAtsot azken hilak zorrak baka, UtergDot azken erraten den arrek).

● azkendu ‘gelditu, iraun’: azkentu OihAtsot, Leiz (gu ez garela hil gabe azkenzen; Zuberoako baliokidetzat zupertu dakar); ‘atzeratu, galdu’: Ax (ardia bere lagunei azkentzen zaienean); ‘bukatu’: Larm, Añib (nos azkenduko dira Zure neke garratz minak).

● azken fin Etxep (neure azken finian); ‘helburu’: Materra (gure azken fina eta ontasun guztia); azken finean (lokailu balioarekin): Mitx (azken finean, Joyce edo Kafkaren zenbait fruitu ez bide dira denbora-pasa irakurtzekoak); ohar bedi lokailu balioa 1980az geroztik agertzen dela bakarrik, geroago asko zabaldu bada ere, ik. behean azken buruan.

azken-alde (Mburu [bere bizitzaren azken aldean]), azkenaldi (Mburu [hordu azkenaldikoan]), azken beltz (HiriartU [azken beltzera zoazila]), azken buruan (‘azken momentuan’: EtxZib [soldadua garaitzen da / ordean azken buruan]; (lokailu balioarekin): Duv [azken-buruan xurrago da: egur idorra erabiliz, atherako zare merkeenik], Mitx [azken buruan, ez ninduten bulkatu, nerau sartu nintzen neure baitarik]; ik. azken fin), azkendari (Izt), azkenean (Isasti [aukeraren maukera, azkenean okerra], Leiz), azkeneko (‘azkenean’: OihAtsot; ‘azken’: Leiz), azkenen (superl.: Leiz [guzietako azkenén izanen da]), azkenengo (OArin (aizk-)), azkenez (‘azkenik’: Añib), azkengabe (Añib [azken bagea penea]; azkengabeko Larm [argi andi eta azken-gabekoa]), azkenik (OihAtsot; azkenenik Leiz [guzietako azkenenik]), azkenki₁ (Larm, Kardab [gizonaren azkenkiak edo nobisimoak]), azkenki₂ (‘azkenik’: Maister), azkentze (‘bukaera’: Leiz). Cf. asteazken, azkenabendu, eguazten, larrazken, negu-azken, udazken…

► Formalki hatz-en superlatiboa da baina honen atze eratorriaren ‘gibel’ adieratik abiatu behar da (ik. atze₁); hitzaren orokortasunak pentsarazten du hatz ‘*gibel’ bera orokorra izan zela inoiz. Superlatibozko formak aurki daitezke esanahi bereko beste hizkuntzetako hitzetan ere: cf. ing. first/last, lat. primus, gazt. último, etab.; ik. lehen.

Bigarren osagaia -hen da jatorrian (cf. goihen, barhen); superlatibo marka hau hen erakusle genitibo pluraletik dator. Berezko osaera hatz + -hen litzateke, eta txistukariaren ondoren herskari moduan gauzatu da hasperena, besteak beste -heta/-keta eta -hari/-kari atzizkien txandakatzean ikusten den bezala —cf. Erroheta/Andozketa (SMillán 1025), janhari/askari—. Honek erakusten du hatz → atze berranalisia gertatu baino lehenagokoa dela hitza, -hen atzizkia ez baitzen txistukari baten ondoan suertatuko bestela; cf. beharbada azpi ere.

Lehen hasperenaren galera azaltzeko, bi aukera daude: bigarren hasperenarekiko disimilazioa (hil + herri > ilherri) edo, batez ere, forma eratorrietan gertatzen den hasperenaren galera (han, baina anartean, FHV 525).

Bokalaren asimilazioz azal daiteke azkan aldaera (FHV 70); aizken-entzat, cf. laster/laister, txistukari + herskari aurretik sortutako -i- batekin (FHV 159).

Azken baino berriagoak dira atzen eta atzeren, halaxe iradokitzen duelako formak ez ezik bere hedadurak ere (berriagoa dirudi, orobat, Leiz azkenén pleonastikoa; cf. halaber lehen-en lenaengo, lenen… formak).

■ Historia ► Etimologia

aztal (1571: Leiz). ■ Batez ere erdi-ekialdeko hitza (zenbait adiera berezi eta eratorritan Gipbizk. ere jaso izan da). Astal aldaera Pouv, Larm eta Duv-en hiztegietan eta Lizarg-engan ageri da.

Esanahi nagusiak dira ‘orpo’ (Nafgip., gnaf., bnaf., aezk., zar, erronk., zub.) eta ‘berna’ (gip., gnaf., bazt., lap.). Lehenengoa Oihenartez geroztik ageri da (adats ikustekoa / aztaleranokoa); bigarrena, aldiz, Oih-ek Pouv-i bidalitako gutun batean, EtxZib-en galdutako hiztegitik hartua, eta testuetan Mburu-gan aurrekenoz (bronzezko izterra, burdinezko gidall-aztala ta lurrezko oña).

Beste esanahi batzuk, testuetan gutxiago agertzen direnak: ‘orkatila’ (bnaf.; Leiz), ‘sega-gider’ (bnaf.), ‘ezproi’ (erronk.), ‘mendi-magal, malda’ (Gipbizk., zub.), ‘espartinen oihalaren atzeko aldea’ (gip., aezk.), ‘apeo, euskarri’ (zub.), ‘gona edo praka barrenetako lohi zipriztina’ (Nafgip.) eta ‘takoi’ (GureH 1931).

aztalak arindu (‘laster egin’: ArmanUsk 1899), aztalak ebaki (“desjarretar” Larm; “murmurar de alguien” Azk (gip.)), aztalak jan (‘gaizki esaka ari izan’: Lizarg [atzétik gaizki erratéa dá astálak ozka jatéa]), aztalak sartu (‘oinak jarri, sartu’: SenGrat), aztaldun (“pantorrilludo” Larm (ast-); ‘aztalak dituena’: Lhande/Larrasket (lap., bnaf., zub.)), aztal-beharri (‘orkatila’: Salab, MElizanb), aztal-behatz (Azk (zub.)), aztaletako (“sorte de demi-chaussettes en cuir” Larrasket (zub.)), aztalgain (‘orpo gaineko alde’: Azk (lap.), Orixe), aztalez aztal (JEtxep [gibelerat heldu zaizkit… aztalez aztal]), aztalgile (“pantorrilleras, para abultar pantorrillas” Larm (ast-)), aztal-hezur (‘orkatila’: -hexur TBLap), aztalka (‘ipurjauzika’: Izt [asiko da, zaldiño ezi gabearen gisa, aztalka ta puzka], Azk (gip., ast- Gipbizk., gip.); ‘leherren, ahalegin’: Izt, Azk/Aspiroz/Satr (gip., gnaf., bnaf.)), aztalkatu (‘hurbiletik jarraitu’: BelaHizt; “suplantar” BeraLzM; ‘oinkatu, kurritu’: Etxaniz), aztalki (‘ezproi’: BeraLzM), aztal-sagar (“mollet” Duv), aztaltsu (“pantorrilludo” Larm (ast-)), aztal-txunku (‘orkatila’: Azk (erronk.)), aztaluhal (‘zaldien hanketako uhala’: aztaubal Arak (gnaf.); aztal-uhal Harr, Asp (gnaf.); aztalugal Azk (lap.); aztanuel Barand (gip.); aztalubel Izeta (bazt.)), aztal-zain (‘Akilesen zain’: Artxu (ast-), Orixe), aztal-zorro (“pantorrilla” Azk (lap.)). Cf. esku-aztal, zango-aztal.

► Hatz da hitzaren lehen osagaia, baina zalantza handiagoa egon daiteke bigarren zatiarekin (AgudTov s.v. aztal). Bigarren osagai horretarako, -bal, -gal, -dal moduko aukerak azter daitezke, baina aurrerabide jakinik gabe; -bal-en aukeran, pentsa ote liteke *bar erroan, -r > -l aldaketarekin? Honen alde egin lezake euskal eremuko bi bazterretan ‘malda’ esanahia izatea hitzak, malda hitzean ere *bal dagoela argudia baitaiteke. Kontsonante taldearen -zb- > -zt- bilakaerarako, ik. aztarna. Esanahiz, ‘hatz barren’ edo litzateke etimologikoki, eta ‘hatzen aurkako aldeko oinaren zati’ batean pentsatu beharko genuke; ‘malda’-rena gogoan hartuta, pentsa liteke oina hanka bilakatzen hasten den zatiari egiten zaiola erreferentzia (cf. sorbalda).

Hitzaren esanahiei dagokienez, badirudi ‘orpo’ legokeela esanahi etimologikotik hurbilen. Horren hedatzez azal daitezke ‘berna’ eta ‘orkatila’, ‘ezproi’, ‘takoi’ erabilera metaforikoz, eta orobatsu ‘apeo, euskarri’ eta ‘sega-gider’. Metonimiaz ‘lohi zipriztina’, orpoak egozten baitu zipriztina gorantz; ‘mendi-magal, malda’ adierari dagokionez, berriz, orpoaren formari begiratu behar zaio (ik. goian *bal erroari buruz esandakoa).

■ Historia ► Etimologia

aztapo / oztopo (aztapo 1847: Izt; oztopo 1924: Inza). ■ Erdialdeko hitza (gip., gnaf.); XX. mendearen erdialdeaz geroztik bizk. zenbait autorek ere badarabilte. Aldaerak dira aztapo (gip.), aztapu (gnaf.), oztopo (gip.), ostopo (gip.) eta ostropo (gip.); cf., gainera, ostropotz (gnaf.) eta oztopozo/ostopozo (gip.).

Esanahi nagusiak dira ‘behaztopa’ (Izt ez degu bada zer miretsi zoragarritutako gazte argal oen aztapoaz, Orixe oiek bidea bai baitakite, / ez oztoporik bidean) eta ‘traba’ (Izt mendi gogorrean izango du… lenengo aztapoa, Inza etsaiak ere oztopoak jarri zizkion edo tentazioaren bidez eraso zion); ‘aurkitze’ adieran ere erabiltzen da (TomAgir sarri dijoazkio begiak beste norabait. Ontan, oztopo larria egin diote begiak).

aztapoka (Izt [igesi estura larrian aztapoka zijoatzen Franzesak]), oztopo egin (Orixe [ibai-ondarrean oztopo egiten dite]), oztopo eman (Orixe [pelota-lekuan oztopo ematen zun arbolatxo batek]), oztopo jarri (Etxaide), ostopotz (‘behaztopa’: ostropotz Aspiroz (gnaf.)), oztopozka (ostropozka Aspiroz (gnaf.)), oztopoz (Orixe [maizegi gabiltzazu / an emen oztopoz]), oztopozo (‘oztopo, traba’: EAEg; ostopozo EAEg).

► Osaeraz, hatz + topo, ziur asko (ik. behaztopa); *aztopo > aztapo eta oztopo, asimilazioz. Beste hitzen baten gurutzaketaz azaldu beharko dira talde kontsonantikoa dutenak (ostropo, ostropotz), cf. gazt. estropiezo jatorria duten estropezu edo estropozo (esanahiarengatik, ez da egiantzekoa ostro ‘hosto’-ren aukera); orobatsu oztopozo/ostopozo, talde kontsonantikorik ez badute ere.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

hazta₁ (azta 1857: Salab; hazta 1887: Jntegi). ■ Lap.-bnaf. eremuko hitza; XX. mendean hegoaldeko testuetan usu ageri da. Badira iparraldean hasperenik gabeko agerraldi bakan batzuk (jad. Salab). ‘Pisu’ da esanahi nagusia (Jntegi hazta handiegia zuela (harriak), JEtxep hunenbertze kilo dea behi hunen hazta?).

Bada hego-mendebaldean azta/asta bat (“asidero” Larm, “asa… si es de forma circular, asta” Añib), hitzarekin lotua egon litekeena.

► Lehen osagaia hatz da, itxura guztien arabera; haztatu-k badu ‘(eskuetan harturik) pisatu’ esanahia, eta aditz horretatik eratorriko zen hazta forma bera. Cf. orobat Azkuek Erronkarin jasotzen duen aztamentu: “1.º tanteo, cálculo de peso. 2.º habilidad de conocer el peso de un cualquier cuerpo, poniéndole en las manos”.

Hego-mendebaldeko azta/asta ‘helduleku’-ri dagokionez, pentsa daiteke hatzekin hartzen den hori dela. Maileguaren aukera ere aipatu izan da, gazt. asta ‘adar’-ekin lotuz (AgudTov s.v. hazta₂); bi eragozpen larri ditut hipotesi honek: hitz hori ez da mailegatu euskaraz adiera nagusian, eta ‘helduleku’ adieraren arrastorik ez dugu aurkitu gaztelaniaz.

Bada hazta ‘ohitura’ ere, formaz berdina, baina ez dago argi modu berean osatuak diren; ik. hazta₂, s.v. hazi.

■ Historia ► Etimologia

♦ atzapar (1627: EtxZib). ■ Bizk., gip., gnaf., bazt. eta lap. hitza. ‘Erpe, aztapar’ esanahiarekin gip., gnaf., bazt., lap., eta baita bizk. idazle batzuengan ere aurkitzen da (Ax deabru izigarriek bere atzapar zorrotzez ferekatuko… dute); XIX. mendearen bukaeraz geroztik, ‘eri, behatz’ adieran agertzen da bizkaieraz. ‘Azkazal’ (Izag AranOñ) eta ‘atzamarkada, karramixka’ (Harr) esanahiekin ere aipatua izan da. Atxapar forma sabaikariduna Larramendiren hiztegian agertzen da jadanik.

● ama birjinaren atzapar ‘sasiama (landarea)’: Arzdi (gip.); paretei eta heltzen dielako duke izena, cf. jaungoikoaren atzapar.

● atzaparkada “garfada” Larm (+ atxaparkada “rasguño”); -kada atzizkiarekin, Azkueren ustez -ada-ren aldaera izan daiteke, -k- epentetikoarekin (Morf §102); dena den, ez da baztertzekoa -ka atzizkiaren gainean osatua izatea, cf. behean atzaparka.

● atzaparrada Larm; jatorri erromantzeko -ada atzizkiarekin, nahiz eta Azkuerentzat ondare zaharrekoa izan daitekeen (Morf §15, §110).

● atzaparta ‘ile-tiratze’: Ax (hasten dela oihuz, heiagoraz, deihadarrez eta atzapartaz); -ta atzizkiarekin, cf. ahota ‘ahokada’, Azkueren ustez -tara-rekin lotu behar da (Morf §105).

andredena birjinaren atzapar (‘sasiama (landarea)’: Harr), atzapar alfer (‘animalien hatz txikia’: Azk (lap.); cf. atzapar txipi), atzapardun (Mburu [kaiman deritzan sierpe atzapardun izugarriena]), atzapar egin (‘erpea egotzi’: Azk (gnaf.)), atzaparka (‘atzaparrez’: EtxZib [atzaparka daramate (etsaiek) gero khisu labera]; ‘karramixka, urratu’: Azk (gip.)), atzaparka egin (“arañar” Larm), atzaparkari (“griffeur” Lhande (lap.)), atzaparkatu (Ax [begitarten larrutzen eta atzaparkatzen]), atzaparrean (‘hurbil, ondoan’: Uztap), atzapartari (“arrebañador” Larm), atzapartsu (EtxZib [eman diotzan gañera (Sathanek) esku atzapartsuak]), atzapartu (“arañar”, “mesar”, “arrebañar” Larm), atzapar txipi (‘animalien hatz txikia’: Azk (lap.); cf. atzapar alfer), atzapartzar (AgirAst), jaungoikoaren atzapar (‘sasiama (landarea)’: Jangoikuan a. Elexp (bizk.)).

► Corominesen ustez, zarpa da bigarren osagaia (AgudTov s.v.), *hatz-zarpa > atzapar metatesiz. Eragozpena izan daiteke zarpa/xarpa ‘esku, erpe’-ren hedadura murritza: Gipbizk. da, Elexpururen arabera, baina Larm-ek eta Añib-ek ere badakarte; jakina, gazt. zarpa ‘atzapar’-etik dator. Haren aldaeratzat dugun aztapar-ekin batean euskal eremu osoa hartzen du hitzak, ordea.

Mitxelenak atzamar-en aldaera ote den galdetzen du, eta, hala balitz, adierazkorra izango litzateke -p- (1957b: 153, FHV 276). Baina ohar bedi askoz murritzagoa dela atzamar-en hedadura, atzapar/aztapar-ena baino, eta haiek baino ia mende bat geroago dokumentatzen dela. Ik. atzamar.

■ Historia ► Etimologia

aztapar (~1557: OihAtsot). ■ Ekialdeko hitza (gnaf., bazt., lap., bnaf., aezk., zub., zar., erronk.); XX. mendean gipuzkerazko zenbait autorek ere erabilia. Astapar aldaera, Azkuek jasotzen duena (zar., erronk.), idazle batzuengan ere aurkitzen da (Pouv, Harand, Lizarg, Laphitz). Axtapar forma sabaikaridun adierazkorra Hiribarrenen hiztegian agertzen da.

‘Erpe, atzapar’ (baita irudizko adieran ere) da esanahi nagusia (OihAtsot alkateak aztaparretan ditu legeak, MDass (idiaren) aztaparra kolpatua denean); zenbait tresna edo tresna-zati, baita landareen aihenak ere adierazteko erabiltzen da (Jntegi burdinazko aztapar batzuekin, ArmanUsk 1899 (tresnak) bere aztapar edo nabarrez lürra ützültzen dü, TomAgir orma-kakoetan aztapar zorrotzez mats-aiena josten). Behenafarreraz ‘karramixka, urratu’ esanahia ere badu.

● aztaparkin ‘aztaparkari’: Mendig (aintzaren umia aztaparkin); zaila da hondakin, mozkin-eko -kin ikustea, eta egokiagoa da -gin (cf. okin), agian aztaparka-ren gainean osatua.

● aztapar-kosko “casco del caballo, etc.” Larm; badirudi kosko ‘oskol’ dela bigarren osagaia, cf. intxaur-kosko.

● aztaparretaratu ‘harrapatu’: Duv; aztapar-etara + -tu; adlatibo pluralaren gainean osatua.

aztapar-arteko (abereen eritasuna: Azk (zub.)), aztaparka (‘aztaparrez’: Pouv; “égratignure” Gèze), aztaparkadura (‘karramixka, urratu’: Duv), aztaparkan (Lhande (zub.)), aztaparkari (“qui égratigne” Duv), aztaparkatu (‘atzamarkatu, karramixkatu’: Pouv), aztapar-luze (‘lapur’: ast- Azk (zar., erronk.)), hodei-aztapar (“pan de nuage” Lhande (zub.)).

► Atzapar-en aldaera da, elkarteko -t-rekin, cf. ikatz + hobi > ikaztobi.

■ Historia ► Etimologia

atzamar (atzamartxo ~1715: Barrutia). ■ Erdi-mendebaldeko hitza da (gehienbat bizkaieraz gorde da). Esanahi nagusiak: bizk., gip. ‘atzapar, erpe’ (Añib infernuko otso amurratuen atzamar artera), bizk. (Apaolazak ere badarabil) ‘eri, behatz’ (Mogel zetako emon euskuzan Jangoikuak amar atzak edo atzamarrak?) eta ‘atzamarkada, karramixka’ (gip., gnaf.).

atzamar-buru (Azk (bizk.)), atzamar egin (‘erpea egotzi’: Azk (gip.)), atzamarka (‘atzaparka’: Añ (bizk.); ‘atzamarkada, karramixka’: TxAgir), atzamarka egin (‘harramazkatu’: Añ (bizk.)), atzamarkada (Añ (bizk.)), atzamarkaldi (atzamarka aldi JJMogel), atzamarkatu (Azk (bizk., gip.); -maar- Izag (bizk.); dena dela jatorria, argi dago berria dela bokal bikoitza), atzamar lodi (Uriarte), atzamar-oskol (‘azkazal’: frBart), atzamartu (“rasguñar” Añ (bizk.); ‘haztatu’ Apaol), atzamartxo (‘erpe (txik.)’: Barrutia), atzamar-txoko (‘behatz-juntura’: Azk (bizk.)), jaungoikoaren atzamar (‘sasiama (landarea)’: jan- Elexp (bizk.)).

► Azkueren ustez (s.v.), atzamarrak ‘hamar hatzak’ pluraletik sortua da (cf. Mogel zetako emon euskuzan Jangoikuak amar atzak edo atzamarrak?). Badirudi Mitxelenak ere onartzen duela aukera hau, eta atzamar-etik azaltzen dituela atzapar/aztapar (1957a: 263-264, 1957b: 153).

Alabaina, hurrenkeraren eragozpena du proposamen horrek, Traskek gogoratu bezala (s.v.): izenaren aurretik doaz beti zenbatzaileak (bat eta bi salbu), eta hemengo **hatz hamar(rak) ez da gramatikala gaur egun. Eragozpen honen aurka, cf. agian Oihenarten atsotitza, 356 Oilar bat aski da oilo hamar baten, hamar gizon ez emazte baten: esanguratsua da izen moduan agertzea atsotitzeko lehendabiziko hamar (cf. ondoko hamar gizon sintagma, zenbatzaile garbi gisa).^[4] Nolanahi ere, baliabide estilistikoa izan daiteke (cf. superlatiboarekin egindako hiperbatoia, OihAtsot 660 orotako gaxtoen ozpina, da arno eztitik egina, berez ozpin gaxtoena), edo hitz joko soila (oilar… oilo hamar).

Eragozpen honen bidetik, atzapar-etik azaldu beharko genuke atzamar: baliteke gurutzaketaren bat gertatu izana, hamar zenbatzailearekin berarekin.

hasHistoria() hasProtohistoria() hasSubstraktua() hasEtimologia()

♦ atze₁ (1463: ArchDurIV (atzetik)). ■ Hego-mendebaldeko hitza, gnaf. zati bat barne;^[5] inoiz orokorra izana, ik. atze₂. Leku askotan azentu markatua du (atzeà).

Testuetan, lehendabiziko adibidean bezala, leku-kasuetan aurkitzen da aurrenik (ErrodZar arerioaen atzean, Lazarg geure atzean, RS iusturiaren atzean euria [denborazko balioa], ibid. atzera begira). Izen oso bezala geroago agertzen da testuetan (Larm zu nere aurre ta atze, zu nere goi eta be; ipurdia, bizkarra, popa, atzeskua [Txirrita aizak, aurriak erakusten dik / nola dantzatu atzia], etab. adieraz ditzake).

□ Ez dirudi antzinako leku-izenetan agertzen denik; balio horrekin gibel ageri da eremu osoan, eta oste mendebaldean (ik. Mitxelena 1971b: 248-250). Dena dela, Ardanatz, Aranatz eta Goiatz bezalakoetan ez da oraindik argitu zer den -atz.

● atzelari ‘pilota jokoan atzean jokatzen duena’: Azk/TEtxeb… (bizk., gip.); futbol jokorako, 1914an lekukotua (EuskEsn); ‘dantza-sokan atzean doana’: Orixe; ‘homosexual gizonezkoa’: TEtxeb.

● atzera ‘ostera, berriz’: Larm, Mogel; izond.: Mogel (nagi ta atzeria izan danak); cf. ostera, eta ing. back ‘berriz’ erabilera.

● atzetik Larm; lehenago, cf. “con Diego de Cadalso e con Machin conten e açeticon, que quiere desir por detras bueno” (ArchDurIV 1463).

● atzigar “se dice de un ganado de poca trasera” Izag (bizk.); osaeraz, atze + ihar, cf. gainigar, ik. behean atze-bikoitz eta atze-zorrotz.

● atziri ‘atze’: Azk/Izag (erronk.); atziritu Mendig; atze + -iri atzizk.

atzealde (Izt), atze-aurre (pl.; Urruz), atze-bikoitz (a.-bikotx “se dice de un ternero de gran tamaño y de amplio (litm. ‘doble’) trasero” (gip.); cf. atze-zorrotz), atzeka (Azk [atzekatxu, nakar, gozaga, gogo barik]), atzeki (Larm, Lizarg [axuriaren atzékia edo buztana]), atzeko alde (

Bilaketa

Atalak

Hiztegia - EHHE

KOMUNIKAZIOA

ERAKUNDEA

EUSKALTZAINAK

ANTOLAKUNTZA

EGITASMOAK, BATZORDEAK ETA LANTALDEAK

HIZTEGI OROKORRAK

HIZTEGI ESPEZIALIZATUAK

HIZTEGI HISTORIKOAK

ZALANTZEN TXOKOA

ONOMASTIKA

TOKIKO ONOMASTIKA BILDUMAK

ARAUAK

GRAMATIKA

CORPUSAK

HEZKUNTZA-BALIABIDEAK

DIALEKTOLOGIA

MORFOLOGIA

SUSTAPENA

EUSKARAREN HISTORIA SOZIALA

AZKUE BIBLIOTEKA ETA ARTXIBOA

ERAKUSKETA BIRTUALAK

FUNTS BEREZI BATZUK

BBK-Euskaltzaindia Literatura Ataria

ZER BERRI

KATALOGOA

GAIAK

EUSKERA IKERKETA ALDIZKARIA

EUSKALTZAINDIAREN BULETINA

Bilaketa

Atalak

Hiztegia - EHHE