Hiztegia - EHHE
- etxe-abade
- apate
- apat
- apatia
- arol
- Aitor
- apala
- balda
- at
- athendustatü
- atamüstatü
- ari
- bagant
- lumera
- parada
- barbildu
- barga
- barrandan
- barrundatu
- barruki
- barik
- mazka
- barrabaska
- ardanburu
- ardangrina
- ituten
- ekera
- geun
- daragun
- sorna
- fiat
- fiodera
- gingil
- karkaila
- garbeltxagi
- gargale
- garhi
- gari ‘garatxo’
- gartu
- gesu/gesi
- guda
- ats
- olagarro
- zainezo
- naflatu
- lapar
- makulu
- putiko
- sendor ‘sorta’
- txortan
- urre gorri
- urritu
- erruki
- oxatu
- uztargi
- platuxa
- zumai
- zirotz
- zilar zuri
- bipotz
and(e)re (andere 759: SMillán [Anderazo eta Anderquina]; andre x. m.: CondRib [domna Andregoto regina];[1] andra 1448: ArrasErrek; anre 1598: NavIntel; cf. akit. andere, anderexso…). ■ Hitz orokorra. Andre da forma zabalduena (andra Landucci, Lazarraga eta bizk. tradizioan; zenbait gip. testutan ere bai; cf. RS 65en andrandi); andere bnaf. (jad. Etxep, andre-rekin batean) eta zub. autoreetan agertzen da gehienbat (andera behin RS-n, makerra-rekin hoskide; bada, bestalde, bizk., gip. andere/-a, andare/-a ‘panpina’ esanahiarekin; oro har, zenbait eremutan, bai hegoaldean eta bai iparraldean, badirudi, andre-ren ondoan, andere gorde dela ‘andereño, panpina’ moduko adierekin).
Jaun-i kontrajartzen zaionaz gainera, bada gizon-i (inoiz gizonezko eta abarri, edo senar-i) kontrajartzen zaiona ere: ‘emakume, emazteki’ esanahiarekin hegoaldean erabiltzen da batik bat (bereziki mendebaldean: Land, Lazarg eta bizk. testuetan), nahiz jad. Etxeparegan ageri den; ‘emazte (ezkontide)’ moduan hegoaldean erabili izan da eta, XVIII. mendetik aurrera, baita iparraldean ere.
□ Erdi Aroko lekukotasunetan emakumezkoen izenen aurreko izendapen edo titulu moduan agertzen da: cf., besteak beste, Endre Sansa Muniz (Arzam 1030), ego Anderea Oneca de Aoiz (SJuan ~xi. m.), andre tota sanoyz (SMig xii. m.) eta Leireko domna Apala (1145) eta andre Apala (1170) bikote esanguratsua. Izen huts moduan ere ugari dago: ik. goian Anderazo, Andere (DocLeire 991), etab.
Andra aldaerari dagokionez, Nafarroan cf. agian Andragueyn (AGNRealIII 1295; gaur Andrikain), Eneci Arceiz Andra (AGNRealIII xiii. m.) eta, garbiago, la echandra, las echandras, buenas echandras (FuerGNav xiii.-xiv. m., CORDE); Gipuzkoan, Martin Yuannez d’Andrabelasquita (ArchTolI 1349), Juan Sanches de Andranafarrasagasti (ArchSegII 1402), etab.; mendebalderago, cf. agian Juan Andraen (ArchBilbI 1329), Andraota, muger de Pero Martines de Alday (SDomLeq 1465), el arroyo que desçiende de Andraurianarta (ArchMondIV 1476); Araban, cf. Andraonaena saroi izena (ArchDonem 1415). Bestalde, biko interesgarria osatzen dute Anderayturri (ArchBergIII 1473) eta 1519ko Andrayturri-k, bilduma berean. Lagun duen osagaiarengatik, orobat da interesgarri Andraosso de Ytuyo (ArchBizkI 1503): oso da, ala otso? Cf. Andra Oso (PadrLeq 1510-1556).
Akit. andere, andereni, andereseni, anderexo, anderexso… euskal hitzarekin lotu izan dira: emakumezkoen izenak dira, eta Erdi Aroko andere, andre, etab.-ekin batera hitzaren etenik gabeko testigantza eskaintzen digute. Akit. andrecconi hitzaren aldaera sinkopatuaren lehen lekukoa izan liteke (OnomAquit §27).
● anddereder ‘erbinude’: Pouv (<anguereder>), Goihetxe (anderedder, andredder); and(d)ere + eder; cf. fr. belette, port. donhina.
● anderauren RS (andra-), Zalgiz [urruneko neskak anderauren hots]; and(e)ra- + guren.
● andrakilla ‘panpina’; bizk. hitza: Ezale 1897; atzizkirako, cf. andereskila, haurskila, etab.-etako -skila, mespretxuzko balioarekin, baina hauek iparraldekoak dira, ik. Morf §309; xehetasunak argi izan gabe ere, agian maratila, leihatila eta halakoekin konpara daiteke.
● andreki ‘emakume’: Mburu; cf. emazteki.
● Andre Maria Haranb; Erdi Aroko izenetan bezala, badirudi titulu gisa erabiltzen dela hitza, cf. Andramari de Atela (CorLeq 1506).
anddere (‘andereño, panpina’: Larm, BertsZB [ez baditezke andre, bederen anddere, / agertzen dire]; herskariaren sabaikaritze adierazkorrarekin), andere-hantu (Etxep [zerk anderehantu duien behar dizit galdatu]), andere-mahats (fruitu izena: Althabe), andereño (txik.: Goihetxe; ‘(euskal) maistra’: Belaus (andraño), Lizardi), andereria (Zerbitz [sekulako jaun eta andereria]; cf. gazteria), andereska (JEtxep [lanean guti nekatzen den andereska]), anderetto (Barb), andrakume (‘emakume’: Larm, Mogel; -kume-k hor izan lezakeen balioaz, ik. ume), andramaistra (‘emagin’: Mikol (maes-)), andramillika (‘panpina’: Añib; bigarren osagaiaren nondik norakoa ez da argia), andrazko (‘emakume’: Azk, TxAgir; cf. gizonezko), andre birjina (EtxZib), andregai (‘etxekoandregai’: OihAtsot; ‘emaztegai’: Zabala), andre galdu (‘emagaldu’: Añib (andragaldu), Lardiz), andre-gizon ([ez sing.] Azk/Izag… (bizk., gip.); cf. jaun-and(e)re), andrekari (‘emakumezale’: OihAtsot [gizon gaztea andrekari]), andrekeria (‘emekeria’: Añib (andra-)), andreko ([txik.] Kardab), andrekoi (‘emakumezale’: Harrt), andrekoitu (Lardiz), andreteria (TxAgir; cf. goian andereria), andretxo (Urte, Mogel (andratxu)), andrezale (‘emakumezale’: Urte; ‘emaztea maite duena’: Xenp [andre-zalia banintzan ere / orra ederki aspertu]). Cf. amandre, basandere, etxekoandre, satandera, ugazabandre.
► Ez du etimologia argirik. Tradizio luzea dute hitz zeltekin egindako konparazioek: cf. irl. zah. ander ‘emakume gazte’; cf. halaber etimologikoki horri lotuta dauden gales. anner eta bret. zah. annoer hitz zeltak, ‘bigantxa’ esanahia dutenak (MacBain s.v. ainnir ‘birjina’). Wartburgek, tradizio honen lekuko, eusk. andere galieratik hartutakoa dela dio, adibidez (FEW 1, 93b, *andĕ́ra, jatorrian ‘emakume gazte’ esanahia zukeena); Pokornyk zalantzak agertzen ditu (s.v. andh-). Mitxelenak (1964: 139, 1966b: 278, 1974c: 206), Vendryesen hitzak gogoratuz (s.v. ander), hipotesi honen ahultasuna azaleratzen du: batetik, hitz zeltaren indoeuropartasuna bera ez dago argi (hizk. iberiarretatik hartutakotzat ere jo izan da),[2] eta, bestetik, badirudi ‘bigantxa’ esanahia jatorrizkoagoa dela ‘emakume gazte’ baino. Bibliografia gehiagorako, eta bestelako hizkuntzekin egindako konparazioetarako, ik. AgudTov s.v. andera.
Euskal datuetatik abiatutako analisien artean, Gorrotxategik (1987: 955-956) hitzaren euskaltasuna —edo ez-indoeuropartasuna— hiru argudioren arabera neurtzen du: (1) andere bizirik dago, eta lotura koherentea du ahaidetasun edo pertsona izaerak izendatzen dituzten akitanierazko beste zenbait deiturekin (cf. cison/andere, nescato/seni, atta/sembe); (2) zelt. *anderā-tik eusk. andere azaltzea zaila da (aurkakoa errazagoa litzateke); (3) aintzat hartuta akit. ereseni eta erhexoni emakumezkoen antroponimoak, emetasunezko -ere bereiz liteke (OnomAquit §180), and- oinarriari atxiki zaiona (oinarri hau andossus-eko bera litzateke).[3] Bere ustez, zuhurragoa da hitza Europa mendebaldeko hizkuntzetan bakarrik dokumentatutako hitzen artean sailkatzea (OnomAquit §18).
Andre aldaeraren -e-ren galera sinkoparen ondorio dela dirudi, baina horrek hitzaren azentua inoiz *ándere izan dela adieraziko luke, eremu batean bederen; garai historikoan, ordea, andére da hitzaren azentuerarik ohikoena (cf. abre eta abére; FHV 161). Dena den, aldaera sinkopadunen antzinatasuna aintzat harturik (jad. akit. andre-), jatorrizko azentua *ándere dela argudia liteke; ustezko azentu markatu honek hitzaren jatorri arrotzaren alde egin lezake. Zenbait hiztegitan —Getxokoan (Hualde & Bilbao 1992: 82) eta Lekeitiokoan (Hualde, Elordieta & Elordieta 1994: 240)— hitzak azentu markaturik ez izateak kontrakzio edo sinkoparen antzinatasuna adierazten bide du.
Hitzaren esanahiari dagokionez, Mitxelenaren ustez ‘andere (jaun-i kontrajarria)’ da jatorrizkoa, eta ‘emakume’ geroagokoa litzateke (1964: 139); Schuchardtek, aldiz, ‘emakume gazte’ du jatorrizkotzat (gal. *andera-tik abiatzen da; 1912a: 161). Izen huts bezala lehenago dokumentatzen bada ere, badirudi Erdi Aroko lekukotasunek lehen aukeraren alde egin lezaketela, horietan andere hitza izendapen edo titulu moduan erabiltzen baita maiz (Schuchardtek aipatzen duen bilakaera semantikoaren kronologia zehazten ez den bitartean, bederen).
andredena (Andradone ~1500: FrantzOrd; andredona 1545: Etxep). ■ Ama Birjinaren izenari aurretik jartzen zaion titulua (Andredena Maria); Duvoisinek badirudi ‘santa’ moduan darabilela (Jaun done Joakin eta Andre dona Ana). Ekialdean erabilia gehienbat: Andredona da forma zaharrena (FElizaldek ere erabilia), eta Andredena, berriz, gerora zabalduena (Andere- zub. batzuengan); cf. NavIntel andredonemaria eta Andardanamaria (Azpirotz, 1576); Bizkaian ere aurkitzen da: FrantzOrd-eko adibideaz gainera, Kapanagak (Andrane) eta Añibarrok (Andrana) darabilte.
Andredena Mariaren arrosa (Pouv, MDass), Andredena Mari lili (Barb; cf. Jaundone Joane lili), Andredena Maria sagar (Gaxitegi).
► And(e)re eta dona (< errom. dom(i)na) dira osagaiak; -(do)ne duten formak (jaun)done-rekiko analogiatik sortuak izan litezke. Asimilazioz azaldu behar bide da o > e aldaketa andredena aldaeran.