OEH - Bilaketa

756 emaitza garai bilaketarentzat

Sarrera buruan (50)


Sarrera osoan (496)

Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
ilun.
etimologikoa
Etim. Ha sido relacionado con aquit. ilun(n) - (cf. tbn. ibér. -ildun, -illun ). No es imposible que, siguiendo la opinión de Bonaparte, sea un derivado de il, actualmente 'mes', pero antes tbn. 'luna'.
Onom.: In Olatze Ilun. (1235) Arzam 280. Pero Garçia Illuna. (1350) Ib. 280.
sense-1
I. (Adj.).
azpiadiera-1.1
1. (AN-egüés-ilzarb, Ae, Sal; Mic 6v, Lar, Añ; -ll- V, G, AN; VP 37v, Lar, Añ; -lh- L, BN-baig; SP, Urt I 126 (-llh-), Ht VocGr , VocBN , Dv, H), ulun (R; Dv (R); ülhün S; Gèze, Dv (S), H (S)), iluñ (Lcc) Ref.: A (illun, ulun); Lrq y Lh (ülhün); Etxba Eib (illuna); Iz Ulz (illune), ArOñ (illuna), R 299; Elexp Berg (illun); Gte Erd 107.
Oscuro. "Escura cosa, gauza iluña " Lcc (que trae tbn. iluindu, pero ilun "escuridad"). "Brun, noir, obscur" SP. "Obscuro" , "tenebroso" Lar y Añ. "Lóbrego" Lar. "Boca de lobo, txit illuna " Ib. "Intempesta noche, gau txit illuna " Ib. "Noguerado color, arre illuna " Ib. "Amulatado, [...] kolore illunekoa " Ib. "Obscur, sombre" Gèze. " Begi ilhunak ditu gizon horrek, cet homme a des yeux sombres. [...] Gau ilhuneko etorri da, il est arrivé à nuit close" Dv. "1. [...] Gau ilhuna, nuit noire. 2. [...] Egun ilhun bat dugu, nous avons un jour sombre. 3. [...] Soineko ilhuna, robe sans éclat. Couleur brune, foncée. Kolore gorri ilhuna, couleur rouge foncée" H. " Ulun-ezbaian edo ez-ulun bai-ulun dagonean [...] (R), en la indecisión de la oscuridad o cuando el día está entre dos luces" A (s.v. aintzin). " Upea baño illunaua (V-ple)" AEF 1921, 59. " Bizkai aldia illuna dago eta laster dogu eurixa. Soñeku illuna jantzizu elizarako " Etxba Eib. " Egun illune dago (V-arr)" Gte Erd 107. Cf. IC II 368: "El valle [...] Ulundona, que quiere decir [...] 'escuro es'". Para el testimonio de ilun en inscripciones antiguas v. TAV 1. 2. y 1. 7. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Se documenta ulun en textos roncaleses y ülhün en suletinos. En DFrec hay 84 ejs.
Lekhu ilhunetan argitzen duen kandela. 2 Petr 1, 19 ( TB, Dv ilhun, Ur, Ker, IBk il(l)un; He ilhunbetsu ). Gau illun baten. Lazarraga B3, 1154r. Maiatz iluna ta bagil argia, urte gustiko ogia. "Mayo oscuro" . RS 43. Gau illhunak. EZ Man 101. --Ze egun dakar? --Iluna, jauna. "Nublado" . Mic 12r. [Elzaurondoaren ostoak] itzalpe handi eta ilhun bat egiten baitute. SP Phil 292 (He 293 ilhun). Kolore joan hurren ilhunak! 83. Argi hila edo argi ilhuna. ES 88. Ke guziz izugarri illun bat. Cb Eg II 120. Piko illun baten azpijan. JJMg BasEsc 166. Leza illun. Ur MarIl 12. Baso illun batean sartu zan. Lard 372. Ziega illun. Arr GB 141. Soineko ilhun. Laph 85. Odei illun. AB AmaE 9. Presondegi ilhun. Jnn SBi 100. Azukre illuna. Ag G 324 (v. tbn. Kr 61). Zokorik ilhunenean. Barb Sup 27. Ulia illuna [...] ezpanak gorrijak. Altuna 31. Sabeleko eri-handiek kolore zuri-ilun dute. FIr 191. "Sukar usteldunen" begitartea eroria, kolore ilun-zikin. Ib. 192. Zerua bera ilhun da, nahiz ez den lanhorik. JE Ber 90. Zulo illun barrenean. Or Mi 75 (v. tbn. SCruz 30). Gela illuna. Lek EunD 35. Bostak eta iluna, txarria ilteko eguna. (V-m) "Las cinco y oscuro" . A EY III 59. Arrats illun. Etxde JJ 153 (v. tbn. AlosT 41). Alkondara urdin illuna. Erkiag Arran 83. Egualdi illuna. Anab Aprika 22. Denda txiki illunak. Ib. 18. Leku ilhun bat, kasik argirik gabe. JEtchep 80. Osin ilun. Arti MaldanB 210. Eriotzaren tunel illun orren barrenean. Vill Jaink 112. Txaketa illun bat. Zendoia 228.
v. tbn. Oe 88. Astar II 224. HU Aurp 190. Balad 185. Lh Yol 33. Etcham 175. Zub 118. Iratz 68. Azurm HitzB 35. Ardoy SFran 33. Xa Odol 16. Ilhun: Ax 599 (V 385). Arg DevB III. Tt Onsa 72. Ch III 23, 9 (-llh-). He Act 13, 11. Mih 115. Brtc 95. Dh 148. In Hm 169. Gy 281 (-llh-). Hb Egia 39. Elzb Po 202. StPierre 27. Illun: Lar SAgust 9. Mb IArg I 254. Ub 156. Gco II 52. VMg 65. AA III 470. fB Ic I 52. Añ EL2 57. Echag 135. Izt C 248. Bil 78. Zab Gabon 61. Ud 115. Xe 383. Sor Bar 94. Bv AsL 118. Apaol 71. Echta Jos 274. Ill Pill 7. EusJok 110. Inza Azalp 72. Jaukol Biozk 60. Enb 173. MendaroTx 45. Ldi IL 16. Ir YKBiz 271. JMB ELG 50. EA OlBe 24. SMitx Aranz 157. JAIraz Bizia 42. NEtx Antz 136. Bilbao IpuiB 28. Txill Let 32. Ugalde Iltz 47. Gand Elorri 200. Gazt MusIx 79. Akes Ipiñ 8. Basarri 52. Etxba Ibilt 487. Ibiñ Virgil 113. Berron Kijote 206. Etxabu Kontu 72. Ataño TxanKan 121. Onaind STeresa 12. JAzpiroz 107. Gerrika 22. Larre ArtzainE 49. Ulun: Mdg 132. Ülhün: Mst I 20, 7. UNLilia 11. ChantP 300. Mustafa (ap. DRA).
azpiadiera-1.1.1
(Con reduplicación intensiva).
Eguraldija illun-illun eguan. Kk Ab I 70. Ipiñi zituan atarte illun-illunian aulki luze bi. Kk Ab II 165. Lanho itsusi bat hedatu zen [...] ilhun ilhuna. Barb Sup 141. Illun-illun guzia, zuri-zuri lurra. Jaukol Biozk 95. Komentuko pareten gorrats ilhun-ilhunak. JE Ber 55.
azpiadiera-1.1.2
(Con begi, ref. a la vista nublada o ceguera).
Argitu-eidazuz neure begi ilun itsutuok. EL1 124. Begi illunak eta bista laburra daukaguzala geure paltaak ikusteko. fB Ic II 144.
azpiadiera-1.2
2. (V-arr, G-azp-to-nav, AN-larr-5vill-araq-arce-erro, L, BN-ciz-ad-baig-lab; ill- V, G, AN-5vill-ulz, L, B; Lar in Aq 1456; -lh- BN-mix; SP, Dv, H), ulun (R-urz, ülhün S) Ref.: A (illun) y A Apend (illun); EI 355; Lh (ülhün); Iz ArOñ (arpegi, bekósko).
Triste, sombrío, lúgubre, funesto; tenebroso, terrible; (con susts. como aurpegi, bekoki, begitarte además de 'triste' puede significar 'serio, adusto, preocupado'). "Begitarte ilhuna, noire mine" SP. "4. [...] Begi ilhuna, œil terne, qui ne dit rien. Begi ilhuna, begitharte ilhuna, regard, visage d'expression douteuse, sans franchise [...]. 5. triste, morne. Zer duzu? ilhun zira, qu'avez-vous?, vous êtes triste" H. "Atzo eta egun eztizi jaten ez lo iten eta arras ilhun düzü (BN-mix), [...] y está muy decaído de ánimo" A. "Bekosko illuna dako, está enfadado" Iz ArOñ. "Arpegi illuna, cara severa" Ib. Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos.
Illhun eta penosa da gaztigu faltarena. EZ Man I 119. Kanpotik dirudi alegera; [...] barrenean triste da, goibel eta ilhun. Ax 512 (V 330). Dolu deraukanaren gogoa belz, ilhun eta triste. Saug 134. Bespea arraiak biharamuneko goiza ilhun egiten <-tea> du. SP Imit I 20, 7 (Ch goiz tristea). Utzkik hire duda ilhunak / eta beldurrak. 140. Sensuen atsegiñ ilhunak. Ib. 103. Bere etsai illun itxusi ura. Lar SAgust 6. Ah erotzar, profetak len adirazi zizkitzuten gauzak siñisteko orren astun ta illun arkitzen zaraztenak. Mb IArg I 283. Ai estu illun bat. Cb Eg III 323. O berri illun tristea! Ib. 333. Erioaren arpegi illuna. Cb Eg II 12. Triste ta ilhun zare? Lg II 111. Bijotz triste edo illunagaz. Mg CO 107 (v. tbn. 155). Gauz illun edo samiña da esatera noana. AA III 284 (v. tbn. II 214). Izpiritu ilhun, gaxto, bekhaizti. Dh 185. Amau ditubee munduko ondasun ugardunak, ondra illunak, gusto atsitubak. fB Ic I 66 (v. tbn. II 201). Ifinten deutsazu bekoskua edo arpegi iluna, egiten deutsazu mespreza. Astar II 26. Etsitua zagolarik, illhun urari beha. Gy 56. Bakardade illun. Lard 93. Mende goibel edo ilhun. Hb Egia 79. Illun det biotza guziz. JanEd I 134. Beti illun eta triste zegoan. Arr GB 99 (v. tbn. 115). Aiskideak arpegia / dutenean ilhuna / nerekin ethorriz dute / kausitzen osasuna. Elzb Po 212s. Josefetako zelai santuan / tronpetak soñu illuna. Xe 382. Agur illun bat. AB AmaE 4. Jainkoak ezarri gaituen bide ilhun eta apalean. Jnn SBi 83. Begirakune illuna. Echta Jos 320 (v. tbn. 319).
( s. XX) Naigabe illun bat. Jaukol Biozk 17. Zer duzu bada ilhun hola izaiteko? Ez ditutzu nahi ditutzun guziak? Barb Leg 67 (v. tbn. Sup 16). Diruketa ederrak emaztearen kopeta iluna argiarazi zuen. Zub 43 (v. tbn. kopeta illun en AA II 63, Ag G 195). Ixil-ixila gaude [...], gogoa ilhun. JE Ber 48. Argiago du / atzoko bekoki illuna. "Su cara mohína de ayer" . Or Eus 165 (QA 71 ulun). Triste ta illun ikusten aut. Etxde AlosT 34n. Etorkizuna illun jarri zan neretzat. NEtx Antz 107 (v. tbn. 216). Begirada illun-zorrotz bat jaurti. Bilbao IpuiB 271. Ilun, goibel, negarti ta zokokaria omen zan. Zait Plat 30. Seberiñoren kopet ilhuna. Osk Kurl 154. Nigar bero eta ilun. JEtchep 60 (113 ilhun). Gaiztakeria ilun bat. Arti Tobera 282. Kontzientziaren danga ilhun zorrotzak, bihotza penatuko. Larz Senper 18. Aphur baten buruan, boza ilhun. (Acot. escen.). Ib. 92. Bildur illun batek kezkatzen ebalako. Etxba Ibilt 488. Bertso illunegiak aukeratu dituzu, izan ere. Pozezkoak bear ditugu. NEtx LBB 207. Egunkariek ekarri eben barri illuna. Alzola Atalak 114. Beti umore onean, edo egun illuna badauko, kolko barruan gordeko dau beretzako. Ib. 92s. Pentsamendu ilunak. Mattin 64. Ze etorkizun illuna. FEtxeb 46. Bere alde ilunen herrestoak ez zituen oraino ezeztatuak kolegioak. Larre ArtzainE 142. Bertso illun edo triste samarrak dirala. Insausti 115. Gerra ondoreko urte ilunetan. MEIG VIII 83.

v. tbn. Harb 49. Zav Fab RIEV 1907, 531. Azc PB 296. A Ardi 50 (BGuzur 116 illun). Laux AB 68. Aitzol ib. VI. Iratz 61. Azurm HitzB 34. Ilhun: Dv LEd 184. Laph 43. Zby RIEV 1909, 103. Ox 178. Zerb IxtS 40. Illun:LoraS 25. Ur MarIl 10. Lard 168. Bv AsL 195. Ag AL 79. Itz Azald 111. ArgiDL 30. Kk Ab I 24. Muj PAm 49. Altuna 39. Enb 162. Tx B II 235. Ldi IL 79. ABar Goi 69. Munita 129. Erkiag Arran 19 y BatB 135. Gand Elorri 173. And AUzta 150. Anab Poli 53. In MAtx Gazt 6. Gazt MusIx 129. Basarri 103. Lab SuEm 192. Ibiñ Virgil 118. Olea 139. Uzt Noiz 99. Xa Odol 345. Etxabu Kontu 49. Ataño TxanKan 169. Onaind STeresa 35. Gerrika 58. Ülün: Egiat 211. Const 19.
azpiadiera-1.2.1
Biotz ilunak egiten jataz / argia datorrenian. Balad 57.
azpiadiera-1.2.2
(Con reduplicación intensiva).
Zaplada zoli bat emoeutsan [...], arpegi illun-illuna ipiñirik. Echta Jos 295. Hirri bat gabe sekulan, ilhun-ilhuna bethi. Barb Leg 136. Anima alai, poza daukalako; ta oroitea ez, illun illuna daukala ere. Or Aitork 261.
azpiadiera-1.2.3
(Formando compuestos adjetivos). Cf. betilun, gogo-ilun, kopetilun.
Erakusten ziñen arpegi astun, bekoki illun [...] ta aserraturik. Mg CC 110 (v. tbn. en contexto similar Azc PB 108 bekoki iluna, Ldi IL 49 betozko-illun). Beti da aserre, gogo deunga, arpegi ilun eta garraztasunagaz. Astar II 81 (v. tbn. aurpegi-illun en Or Mi 115, Alzola Atalak 85). Egon zan biotz-illun ekaitzaldia gainditu eziñik. TAg Uzt 28. Tentel eta buru illunak gizon barri biurturik jarteko. Erkiag BatB 128. Bekozko ilun edo ortzargi dirala. Zait Plat 117. Benazko eliz-gizon bekozko-ilunek. MEIG I 212.
azpiadiera-1.2.4
(Usos pred. y adv.). Seriamente, adustamente; macabramente.
Humore beltzaren modelak labur eta ilun. (tít.). Mde Pr 67. Gauza txarren bat egin al dautzut / ain illun begiratzeko? BEnb NereA 185.
azpiadiera-1.2.5
" Harrabots ilhuna, bruit sourd. Oinhaze ilhuna, douleur sourde. Boz ilhuna, voix qui manque de sonorité" Dv. "Sans éclat, sans sonorité. Ots ilhuna, son mat, renom obscur" H.
Lehoiñ malurusak, ezindua, triste / orho illhun bat egiñ apenaz dezake. Gy 101. Mintzoa erlats, minkor eta ilhun, ahoa goibel, ezpainak hits. Hb Egia 141. Kantua ere araberan, kakol bezain ilhuna. JE Bur 148 (v. tbn. 185). Urrunera, burrunba, orroa ilhun bat suma zitekeen. [...] Eta gero ximixtak jali ziren. Barb Sup 141. Lur-ikhare batean bezala, daldara ilhun batekin ikharatzen ziren [...] paretak. Ib. 142. Burrunba mutu ilhun bat. Barb Leg 149. [Itsasoaren] burrunba ilhun eztia. JE Ber 78. Trumoi-hots ilunak. MIH 334.
azpiadiera-1.3
3. Confuso, ofuscado. " Illun nago, estoy confuso" VP 39r.
Othoi argi zazu ene ilhun adimendua. EZ Man II 37 (Eliç 244 adimendu illhun). Nai baluke jakin [...] / bijoa aditzera / jakintsun andiak / eta ikusiko du / [...] nola len bezin / illun dan gelditzen. It Fab 158. Eri-handitu denean, ezagutza argi othe duen, elizako laguntzak emateko, edo ilunegi baldin badago ez emateko. FIr 183. Uste ez dala gerta liteke / bat memoritikan illun. (In Uzt LEG I 175 ).
azpiadiera-1.3.1
Torpe, tonto.
Motzak eta adiñ illunekoak. Ag Kr 40. Yakintsuen liburuen irakurtzeak argitzen du ernearen adimendua bainan gizon ilunarena mutzitzen du. Zub 35.
azpiadiera-1.4
4. Oscuro, desconocido.
Misteriorik ilhunenen [...] ezagutzeko dohain miragarria. Lg II 298. Non jaioak, noren odolekoak eta zer txertutatik datozen ez dakiten itsu motel illun eta garratz saminduak. Izt C 6. Oitura zan, gauza illun eta estaliak nork asmatzen zituen aritzea. Lard 141. Martin Illargi, gizon illun ez noblea. AB AmaE 233. Nire jatorria illuna zala. Echta Jos 362. Etxalaba aberatsaren maitalea bera beartsu ta ari ilunekoa zala. Lh Yol 35. Erri guztiek ba dutela sortze illun eta ezezagun bat. Vill Jaink 173. Euskal Herriaren aldi igaro ilun hartatik. MIH 293s. Ez da hizkuntzarik Europa osoan, euskara bezain ilun eta izkutu ageri denik, bere jatorriari eta kondairari buruz. Ib. 146. Gure barrengo zoko ilunak aztertzen. Ib. 354. Euskal aditzaren misterio ilunak. MEIG III 46.
v. tbn. EgutTo 6-11-1918 (ap. DRA).
azpiadiera-1.4.1
Humilde, modesto, discreto.
Birjina Saindua [...], argi nazazu Nazaretheko hirian ziñaraman bizi ilhun eta gorde haren misterioaren gañean. Mih 127. Bizitze beheratua, ilhuna, gordea hautatu izan duzu. Dh 108. Ekinaldi geientsuenen asierak ilunak eta utsaren urrengoak oi dirudite. Zait Plat 25.
azpiadiera-1.5
5. Oscuro, confuso, no claro, díficil de entender.
Zoroa da, bere kaltetan, argi bilha dabilena gauza ilhu[netan]. "Aux choses obscures & embrouillées" . O Pr 439. Iskiribuak ilhunegi edo luzegi izanez [...] nekhatzen ohi du izpiritua. ES 189. Arrazoiñatzea gauza illhunez eta estaliez. Ch I 3, 1. Deklarazino illun bat. Mg CO 22. Gauza illun, gauza me, teologoai arazo asko ematen diena. AA III 554. Haien elhe ülhün gezürrek nahasten gaiza txipiak. Etch 308 (v. tbn. ChantP 184 y Or Eus 282). Ezkutapen guztian dago alde ilun bat. Itz Azald 25. Gauza illuna zan, guztiz illuna, ta iñok eziñ eikian esan zelan gertaurikoa. Ag Kr 85. Ezeban ezer ulertu, ta len bestian juan zan [...] buru-barruban naste illun bat eroialako. Kk Ab I 72. Siñisgai ori ain illuna egitten bazaigu ere nola den aditzeko. Inza Azalp 37. "Revelazion" edo agerpenak argituko ditu itz-ilun ok. FIr 186. Niretzako illun be illun eguan arazo ori zuk orren errez eta argiro atzaldu. Otx 153. Izkuntza ori illuna zitzaien. Ir YKBiz 362. Naspila ta iluna duzu aren idaztankera. Zait Plat 29. Aren erdizkako esan eta itz illunekin, ez dek errez jakiten. NEtx LBB 113. Ilun baino ilunago dago beroien zentzua zer den. MIH 197.
v. tbn. Or Aitork 129. Mde Pr 170. Erkiag BatB 17. Osk Kurl 42. Izeta DirG 51. Vill Jaink 101. BEnb NereA 196.
azpiadiera-1.5.1
(Usos pred. y adv.). De manera confusa.
[Beñere falta ezta] eskribatzalle alegre bat, berriyak argitara illun eta oker emateko. Iraola 127. Gauzak luzeegi, illun eta zeaztasun barik azaltzen ditu. Eguzk GizAuz 76. Bere [...] eretxiak doixtarrak baizen illun eta illunago aiderazten ikasi ebala. Ib. 77. Ez dut ikusten, ez argi ez ilun, zertara datorkigun. MEIG V 87.
v. tbn. Zait Sof 69.
sense-2
II. (Sust.).
azpiadiera-2.1
1. (G-azp-bet, L-ain, BN-arb-lab, Ae, Sal; Lcc, Añ; -lh- BN; VocBN, Dv, H; ill- V-gip, AN, Sal; Lar, H), iluñ (V-m), ulun (R; ülhün S; VocS 138, H (S)). Ref.: VocPir 59; EI 303; Lrq y Lh (ülhün); ContR 522; Iz ArOñ (alleaitten); Etxba Eib y Elexp Berg (illun); ZestErret. En EI 303 para la pregunta "Sacar de la oscuridad a la luz" se recogen las siguientes formas: ilunetik (G-bet, L-ain, BN-arb-lab), ülhünetik (S), illunetik (V-gip, G-azp-to, AN-5vill-ulz); ilunetatik (V-ger-arrig-gip, G-azp-goi-bet, AN-larr-araq-ulz-olza, L-côte-sar), illunetatik (V-gip, G-azp), illuñetatik (V-m), ilunetati (V-arrig) e illunetati (G-nav). Oscuridad; anochecer. "Obscuridad" Lar. "Capuz, obscuridad del cielo" Ib. "Tinieblas" Lar y Añ. "A prima noche, a boca de noche, al anochecer: (c.) iluneean; (V) gaberortean; (G) ilunabarrean" Añ. "Nuit" VocBN. "(Subst.) obscurité de la nuit et par fig. nuit. Ilhuna heldu da, la nuit arrive. Ilhuna da, il est nuit" Dv. "Ez gare ilhunerako berri zerbait jakin gabe, nous n'arriverons pas à la nuit sans apprendre quelque nouvelle" Ib. "Ilhunean hobeki ikhusten dute huntzek, [...] dans la obscurité. Ethorri zen iadanik ilhuna zela, il arriva qu'il était déjà nuit. [...] Ilhuna et arratsa ne se prennent pas pour la totalité de la nuit, comme gaua, mais bien de ses premières heures et proprement du temps où le coucher du soleil a amené l'obscurité" H. "Tombé de la nuit [et no pas 'nuit']" Lrq. "Ulúna xitan da, llega la oscuridad" ContR 522. "Noche. Negu neguan garanetik illuna ariñ etorri da" Etxba Eib. "Goizeko zortzitako lanian aspertuta, etziok illuna etorririk" ZestErret (con el sdo. de 'todavía queda para el anochecer'). Cf. Garate Cont RIEV 1930, 155: "Illun-gerriko: pecha de noche o candil de Nab. medieval según Mourlane". v. ilunpe, iluntasun.
Tr. Documentado en textos de todas las épocas y dialectos.

Egunari iguzkia, gau belzari ilhuna / lehen faltaturen dira ezi hura gugana. E 95. Ilhuna klartu, iniustiziá iustifikatu. Adv ** 8r. Madarikatuak iaio giñen egunak, / baita halaber gatzatu giñeneko illhunak! EZ Man I 82. Dohakaitz-dunak Zizurren illuna. "Le malheureux est surpris de la nuit à Ciçur" . O Pr 117 (citado por SP y A). Illhun orde argiaren / emateko munduan. Arg DevB 206. Ilhunian oherat ioaitian. Tt Onsa 71. Heiaren ilhun barnean. 77. Orduan gabaren aldia; orduan illunak agintzeko mendea. Lar SAgust 7. Okerrerako nai du illuna / ta ez idukitzea ekuslarik. VMg 97 (v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 532). Ez dago argirik, gustija da illuna. JJMg BasEsc 93. Illuna gañean zalako aitzakian [...] bialdu zituen gaua egitera. Lard 400. Illunarekin eldu ziran elizatxo bat zeguan tokira. Bv AsL 144. Illunak arrepatu zituan bidian. Ib. 107 (v. tbn. en contexto similar Lek EunD 45 illunak arrapatu; Lard 431, Echta Jos 147 ilunak artu ). Nahi ziren bertze herri batetarat heldu ilhuna gabe. Arb Igand 75. Betor iluna laster / Ama loarena. Azc PB 335. Galtzen det argitasuna ta gelditzen zait illun itzala. Ag Serm 315. Bainan ilhuna etorri denean dauka etxe barneak bere gozorik handiena. JE Bur 76 (v. tbn. 150). Iluneko Limburg-en ginen. StPierre 39. Etzera zu allegatuko gaur illuneko mendira. Auspoa 97, 19. [X izpien] tramankulu ori ezkutua ta illuna kentzera dator. Kk Ab II 136. Aren illun barrura ezin eldu zaite. "A su negrura profunda" . Laux BBa 68. Arto jorran iluna jin arte. Iratz 76. Argitik iluna arte [...] hamabortz pinta aguardient edaten. Zerb Azk 101. Eguzkia etzan ta illuna lodi zanean. Ol Gen 15, 17 (cf. infra ILUN LODI) Nekez ikusten illun artan. Anab Poli 114. Illunaren eta deabruaren semeak. MAtx Gazt 64. Goiz erten etxetik baña / bueltatzerako illuna. Uzt Sas 80. Bitartean illunaren eta argiaren burrukea, ekaitz gogorra sortu da karmeldar Ordena barriztatuaren aurka. Onaind STeresa 94. Illunarekin batera etorri zan eiztaria. TxGarm BordaB 95. Iluna goizago sartzen zen. Larre ArtzainE 38. Gauaren ilunak uxatu zuen aldi bateko poesiaren argia. MIH 291.
v. tbn. v. tbn. LuzKant 133. Jaukol Biozk 51. Enb 138. Or Poem 530. SMitx Aranz 125. Ugalde Iltz 62. Basarri 7. NEtx LBB 215.
azpiadiera-2.1.1
Ez gau-seme, ez illun-seme. Or Aitork 390.
azpiadiera-2.1.2
Urrun [...] Izaro ta Elantxobe ezagutu zituan. [...] Geroxeago lurren orlegi ta illunak ezagutzen ziran. JAIraz Bizia 109.
azpiadiera-2.2
2. "Tristeza: (c.) [...] biotzeko iluna " .
Ai nere gogoaren ilhun eroria! Dv LEd 211 (Cb Eg II 117 damu gorri gaistoan joango naz). Goibeltasun eta barruko illunaren kargapean makurtu. Arr May 70. Urte asko izan arren / illunik ez beintzat. / Nere poza oiuka / erakutsi bezat. EA OlBe 96. Poza ta illuna. "Tristitia" . Or Aitork 261 (v. tbn. 312). Betoz estai-soiñuak! Bijoa illuna! NEtx LBB 210. Negarrez urtu naiz dana, / illunari nago emana. / Atoz, ai, neregana. Ib. 383 (v. tbn. 52). Jan edanekin dauku kantuak urrun haizatzen iluna. Larre ArtzainE 333.
azpiadiera-2.3
3. Confusión, aturdimiento.
[Edariak] buruan uzten dio / illuna, lausua / galdu-aziaz laster / ezaguera osua. JanEd II 113.
azpisarrera-1
EZ ILUN BAI ILUN (Tiempo de) entre dos luces. "Ulun-ezbaian edo ez-ulun bai-ulun dagonean, eskila durrundaka ari da xei-aintzin egunean, en la indecisión de la oscuridad o cuando el día está entre dos luces [...]" (R-uzt) A.
Arrats batez, ez ilhun bai ilhun hartan. Prop 1912, 157 (ap. DRA ).
azpisarrera-2
ILUN-ARRATS. Anochecer. v. ilunabar.
Illun arratsa zan, eta egunaz bero izugarria egiñ bazuan ere [...]. Apaol 26 (v. tbn. 95).
azpisarrera-3
ILUN-AURRE (Lar, Añ; ilhun-aurra H (V, G)). Anochecer. "(Al) anochecer, [...] illun aurrean" Lar, Añ. "L'approche de la nuit, le crépuscule" H.
Illun aurrian [...] sartu da sagardotegiyan. Iraola 35. Eguerdia izan arren, illunaurrea dala dirudi; ain dago illun, ain dago goibel. TAg Uzt 131 (v. tbn. 134, 202, 312 y 254). Illun-aurrean ziaro dakust / eguzkiaren sarrera. EA OlBe 22.
azpisarrera-4
ILUN-BARATZ. "Illun-baratz (G-bet), oscuridad de la mañana o de la tarde" A.
azpisarrera-5
ILUN BELTZ (-lh- L, BN-ciz; Dv, H; ulun beltz R, ülhün beltz S). Ref.: A (illun, ulun); ContR 522. "Nuit obscure" Dv. "Nuit profonde" H. "Ilhun beltzean (L, BN-ciz), completamente a oscuras" A. "Ulun beltzean (R), ülhün beltzean (S), en noche cerrada" Ib. "Ulunbéltza, es ya oscurecido" ContR 522. v. ILUN GOROTZ.
Orduko ilhun beltza zen. Dv Io 6, 17 (EvS ülhün beltza). [Eguzkiak] illun baltza betiko albalei amaitu. AB AmaE 343. Gauerdik joiten ari du eta illun beltza da, ez da den-gutieneko ilhargirik! Arb Igand 77. Gau on adixkidea. Ilhun beltza dugu. JE Bur 168. Heltzen da azkenean, ilhun beltzeko, bere mendirat. Ib. 171. Apalgune hau ilhun-beltz legoke [...] otomobilek [...] ez balute [...] beren argi handien dirdiraz ithotzen. JE Ber 95. Zutitu eta urratsik ezin eman, lekua alakoa eta ilunbeltza. FIr 147. Elgar hilez ilhun beltzean. Zerb IxtS 47. Illun beltz ez bada ere, illun orren itzala. "Lóbrega oscuridad" . Or Poem 540 (v. tbn. 557). Bihar Ortzirale Saindu haste. [...] Haste ilun beltza. "Commencerait la nuit noire" . Ardoy SFran 256. Bildu ginen herriko plazarat ilun beltzean gure askariak bizkarrean. Larre ArtzainE 238.
azpisarrera-6
ILUNEAN. A oscuras, en la oscuridad (sdos. prop. y fig.). v. ILUNETAN, ILUNPEAN, ILUNPETAN.
Gabaz ta illunian bere ibilliko da jausi baga. Mg CO 21. Amataduko jaka bere kandelia eta ilunian geratuko da. Astar II 87s. Zergaitik largau ete ginduzan illunian? AB AmaE 112. Ateak jo nituen / ongi illunean / bai eta iriki ere / borondate onean. Balad 220. Gaurko festa kristauen eskoletatik kanpora illunian ta aztuta bezela pasatzen da. Ag Serm 294. Gabez edo illunian. Kk Ab II 135. Sukaldera illunian / poliki-poliki. MendaroTx 282. Ilhunean dabilanak ezen norat ari den ez daki. Leon Io 12, 35. Illunean argi, begiak itxirik ikusten obeki. "Luz en la oscuridad" . Or Poem 538. Ilhunean zeuden lehen / bainan JEL argia goihen / jautsi baita Euskadira / argiturik bizi dira. Mde Po 33. Euri zaparradak, illunean aundiago dirudi. NEtx LBB 107. Ez zen batere kontrabandan eta ilunean pasatzen hori. Larre ArtzainE 194.
v. tbn. Apaol 72. Bv AsL 399. Etxba Ibilt 468.
azpisarrerakoSense-6.1
Zertako biziko ez dakitela dautza erdi-illunean. Txill Let 27.
azpisarrerakoSense-6.2
(Con reduplicación intens.).
Gabaren gaberdijan [...] / illun illunian. DurPl 62. Gero etxe aldera / illun-illunian. Ud 158.
azpisarrera-7
ILUN EGIN. Oscurecer, hacer sombra.
Elurraren zuritasunak zerbait argitzen bazuen ere, etxe inguruan zeuden zugatz edo arbolak naikoa illun egiten zuten. Urruz Zer 53.
azpisarrera-8
ILUN EGON. Ser de noche; estar oscuro. "Illun dago emen (G-azp, AN-5vill)" Gte Erd 162. v. ILUN IZAN.
Artean illun zegoalako. Lard 467. Illun dago orain iñor ikusteko. Echta Jos 209. Goizean goiz, oraño illun zegoela [...]. Ir YKBiz 516. Illunaurrea dala dirudi; ain dago illun, ain dago goibel. TAg Uzt 131. [Sabaian] illun dago, illun eta isil. Erkiag BatB 114.
v. tbn. Apaol 71. Ag Kr 90. Enb 134. Osk Kurl 130. And AUzta 93. Alzola Atalak 38.
azpisarrerakoSense-8.1
(Con reduplicación intensiva).
Elektrizidaderik ez eta ilhun ilhun zegoan. Osk Kurl 130. Goizaldean, oraindiño illun-illun egoala. Ker Mc 1, 35.
azpisarrerakoSense-8.2
( iluna egon ).
[Gaubean] ezer ikusten ez genduala; illuna baitzegoan gogotik. Salav 90.
azpiadiera-2.1
Oso illuna dago; aize ta eudi-ots aundia. Alz Ram 38.
azpisarrera-9
ILUN-ERTZ. Anochecer.
Illun-ertz ondoan kaletik datorren semeari amak: Bauan ordu; garaietan illundu zian. EgutAr 29-7-1957 (ap. DRA ).
azpisarrera-10
ILUNETAN (V-gip ap. Elexp Berg). A oscuras, en la oscuridad; (fig.) en secreto. v. ILUNEAN.
Bataz esango neuke doloreak / bakotxik nenbilela illunetan, / dulzero nituala bidalketan / zugana kexaak. Lazarraga B20, 1193r. Galaia gelditu zan / eleizako atetan, / edozein dagoanez / gabaz ilunetan. Azc PB 155. Ez illunetan ibilteko. A BeinB 58. Elizmai gañean argizari bi erreten, illunetan beste elizalde guztia. Ag Kr 25. Agertu zirean argitara illunetan ebiltzan asmoak. Echta Jos 168. Illunetan jo zuan belaunarekin silla. Urruz Zer 37. Dana illunetan dala. Otx 76. Karlos maitea destronatzea / ebatzi zan illunetan. Ayesta 89.
v. tbn. Onaind in Gazt MusIx 146. NEtx LBB 173.
azpisarrerakoSense-10.1
(Con reduplicación intens.).
Gau baten, aize apurtxoaz, zeruak botala euri jausten egoala, illun-illunetan, ontzi batek jo eban Ibaizabal erdi-erdian. Echta Jos 280.
azpisarrerakoSense-10.2
(Con -ko, adnom.).
Zelan alde egin illunetako or-emen yausteak ta plaustadak euren argia bagarik? EL2 4.
azpisarrera-11
ILUNETIK ILUNERA.
De sol a sol, desde el amanecer hasta el anochecer.
Illunetik illunera lanpean itoa. Ataño TxanKan 10.
azpisarrera-12
ILUNEZ. A oscuras; de noche.
Apostura galduta / illunez etxera / gizon oiek juan ziran / andriak poztera. EusJok 17. (de interpr. no segura) Illunez gora, odol-lorratz bat / oraindik argi, Golgotan. 'Luciente en la oscuridad' . Gand Elorri 99. Garaite gogorrena ere / illunez gerta oi zan. "En oscuro se hacía" . Gazt MusIx 235. Illunez arren, ur ontan ase dira. "Aunque a oscuras" . Ib. 221. Negua zan; illunez urten biar zan. Gerrika 166.
azpisarrerakoSense-12.1
(Con -ko, adnom.).
Gaba gabekoentzat, gizonentzat eguna / niretzako ez dira illunezko gauzak. AB AmaE 363.
azpisarrera-13
ILUN EZARRI. Hacer sombra, apagar.
Buru on athera da Paulo Etcheverry / hainitzen antzea du hark ilhun ezarri. Hb Esk 123.
azpisarrera-14
ILUN-EZKILA.
azpisarrerakoSense-14.1
a) (AN-ulz, L-ain, BN-baig, Ae; -lh- Dv). Ref.: A; Izeta BHizt; Iz Ulz (azkár). "Angelus du soir" Dv. "Toque de campana al anochecer" A. "Illunabarretan ere yayétan ezpagiñen illunezkillerako tortzen itxéra, asárre" Iz Ulz. v. ILUN-ZEINU.
Garaziren etxera jun dira ardazleak / illun-ezkilerako. "Para el toque de oración de la noche" . Or Eus 115 (v. tbn. 318). Aur bati begizkoa kentzeko bi kandel piztu bitez goizeko argi-ezkila ta ilun-ezkilarekin. (AN). A EY I 126.
azpisarrerakoSense-14.2
b) " Ikezkillen illunezkílle, el ciervo volante" Iz Ulz (s.v. kakalárdo ).
azpisarrera-15
ILUN-GARAI. "Illun-garai (V-gip, R-uzt), anochecer" A.
azpisarrera-16
ILUN GOROTZ. Noche oscura, noche cerrada. v. ILUN BELTZ.
Izar dagoen arren, illun gorotza da. "Es noche cerrada" . Or Poem 530. Illun gorotza zan. "Era la noche [...] oscura" . Berron Kijote 215.
azpisarrera-17
ILUN GOXO. "Espalto, color, illungoxoa" Lar.
azpisarrera-18
ILUNIK.
azpisarrerakoSense-18.1
a) (H).
(Estar, etc.) triste. " Ilhunik dago nere bihotza, mon cœur est triste" H.
Tristerik eta ilhunik mintzatuko zaitzala. Ax 606 (V 389). Heriotze ilhunean, / ez ilhunik uzteko. Hm 106. Gizon gazteak aditu zuenean solasa, goan zen ilhunik. Dv Mt 19, 22 (IBk nahigabeturik ). Astoek behatzen diote ilhunik. Heientzat ez othe da bada nafar arnorik? Barb Sup 72. Ta erri gaixoa illunik zagon. '[Il] était triste' . Or Mi 127. Denak ilhunik zauden, ixilik. JEtchep 116.
azpiadiera-1.1
(Con reduplicación intens.).
Illun-illunik kezkati ta bildurrez betea. TP Kattalin 178.
azpiadiera-1.2
Ikusi dutenean han eztela deusik, / ostatura joan ziren, bihotzak ilunik. Iraultza 73. Begitarteak ilunik / doluan dire sartu. Monho 66. Bihotza ilunik joan zen arrats hartan oherat. HU Zez 149 (v. tbn. Jnn SBi 107, TAg Uzt 246, Iratz 30, Lf Murtuts 6 bi(h)otz(a) il(h)unik ). Gogoa ilhunik, ixil-ixila heldu ziren. Barb Leg 147 (v. tbn. Sup 133). Maite, begi eta matelak ontsa ilunik [...] bere senhar zenaz orhoitzen zela. JEtchep 59.
azpisarrerakoSense-18.2
b) (Estar, etc.) oscuro, turbio; a oscuras.
Andreak dabenian / moskor-aldia [...] / gorputza astunik, / begia ilunik. Azc PB 106s (v. tbn. 240). Ama Birjina zegoenean / ganbera ilun batean, / ilunik ere argitzen zuen / Andrea zegoen lekuan. Balad 185. Goiti beiti agudo / begia ilhunik / ikhusi Montebideo / doi-doia bizirik. Ib. 232. Etxea erdi-illunik dago. Ldi UO 55. Oñak illunik. 'En sombra los pies' . Ldi BB 108. Illik, illunik Argia bera. "Eclipsado" . Or Poem 557. Eguerdian dena zegoen ilunik. Arti MaldanB 196.
azpisarrera-19
ILUN-ILUN EGIN. Entristecer(se).
Asi yakan biotza ikara-ikara ta ilun-ilun egiten. EL2 216.
azpisarrera-20
ILUN-ISTANT.
Momento de oscurecer. " Festatik etxea illun instanteako junber izate gendun " ZestErret.
azpisarrera-21
ILUN-ISTANTZIA (det.; V-gip). "Illun-istantzia, el momento de oscurecer" Iz UrrAnz.
azpisarrera-22
ILUN-ITZAL. Oscuridad y sombra.
Saihets bat bethi egünargian, beste bat ülhünitzalian. Chaho AztiB 10.
azpisarrera-23
ILUN IZAN. Ser de noche; estar oscuro. "Ilhun da gela huntan, il fait sombre dans cette chambre" H. v. ILUN EGON.
Goizean, oraino ilhun zelarik. Io 20, 1 (TB, Dv ilhun izan, EvS ülhün izan; Ur, Ker, IBk il(l)un egon). Ezta ez xoil eta alde guztiz ilhun ere izanen. Argi asko izanen da [...] elkharren ikhusteko. Ax 587 (V 377; v. tbn. 587 (V 377)). Lagunek ez zezaten, ilhun zelakotzat, ungi ezagut. Lg II 257s. Ez zutela zeren uriaren beldurrik izan. "Ez ote, jauna? Ilun da ordean". HU Zez 94. Nola arras ilhun baitzen, ez du deusik ikusten. Barb Leg 134 (v. tbn. Sup 173). Zoin ilhun den kanpoan! JE Ber 97. Etzen beranta, ilhun izanik ere. JEtchep 110.
azpisarrerakoSense-23.1
Illun-aski dala sartu gera Elizondon. Ldi IL 48.
azpisarrerakoSense-23.2
( iluna izan ).
Ia ilhuna zen, eta etzén Iesus hetara ethorri. Io 6, 17 (Ur gau illuna). Ezi ilúna dá. LE Ong 41v. Benizerat orduko ilhuna zuen. Laph 59. Iruditegian agertuta bereala, ezkutatu bedi ezkerreko ariztian. Illuna da. (Acot. escén.). Lek EunD 48. Ilhuna zelarik oraino, hobirat ethorri zen. Leon Io 20, 1.
v. tbn. ChantP 316.
azpiadiera-2.1
(Con adj.).
Goizean oraino, ilhun handia zela iaikirik. Mc 1, 35 (Ker illun-illun egoala).
azpisarrera-24
ILUN-KONKORTU. "Ilun konkorturik dago (AN-larr), está oscuro, ciego" Inza Eusk 1926 (3-4), 12.
azpisarrera-25
ILUN-KORROMORROTU. "(V-oroz), oscurecerse ligeramente" A EY III 319. v. ilunabartu.
azpisarrera-26
ILUN-KOZKORTU (AN-araq ap. Satr VocP; illun-koskotu AN-ulz ap. Iz Ulz, s.v. ni). Anochecer. "Ilun kozkortu (AN-araq). Entrada la noche. También ilun puztu" Satr VocP.
Arrats-beranduan, illun-kozkortu ondoan, Yesus bakarrik zegon. Ir YKBiz 213.
azpisarrera-27
ILUN-KUKU.
[Iguzkia] ilun-kuku behar baitzen oren laurdentto batez. HU Zez 95.
azpisarrera-28
ILUN LODI. Oscuridad profunda. v. ILUN BELTZ, ILUNPE LODI.
Gau batez, illun lodian ibaiaren ertz-ertzian erorteko zorian. Bv AsL 118.
azpisarrera-29
ILUN-NAHASTU. "Illun-naastua, semioscuridad, penumbra (G-azp)" Gketx Loiola (s.v. moxkor-naastua).
azpisarrera-30
ILUN-ONDO. v. ilunondo.
azpisarrera-31
ILUN-PATS.
Aski illundu zuan ta illun-patsa zan. "Y fué que la noche cerró con alguna oscuridad" . Berron Kijote 206.
azpisarrera-32
ILUN-PUZTU. v. ILUN-KOZKORTU.
azpisarrera-33
ILUN-SENTI. Anochecer.
Illun-sentia, udabarriko illuntzi ixilla. Alzola Atalak 84.
azpisarrera-34
ILUNTXEAGO.
Gerezi-ondoaren zura baino ilhuntxago. JE Ber 59. Kolore illuntxeagoa. Munita 90.
azpisarrera-35
ILUNTXEAN. Aprox. de ilunean.
Nik biltzen niolarik makila lurrea erori bat, etxerateko, iluntxean! Larre ArtzainE 76.
azpisarrera-36
ILUN-URRATZE. Anochecer.
Ondorean, illun urratze ortan, zazpi semeak San Markon baituta utzirik, bakar-bakarrik biali nioteken etxera. Ataño TxanKan 222.
azpisarrera-37
ILUN HUTSEAN. "De noche cerrada: gau-utsean, ilunutsean" Añ. "Illun utsean (V), completamente a oscuras" A s.v. uts.
Hamar eliza ilun hutsean / herriaren bihotz hotza ta lotsarekin. Mde Pr 288.
azpisarrera-38
ILUN-ZEINU (BN-baig ap. Satr VocP; ülhün-zeiñü S ap. A; Foix). "Toque de campana al anochecer" A. "Angelus [...] le soir" Foix. "Ilunzeinia, toque de la oración" Satr VocP (s.v. zeinu). v. ILUN-EZKILA.
Ilhunzeinuak ari ziren Donianen. Barb Sup 172. Herra laguntzaile da buruzko lanetan / Dorrez-dorre dabila ilhun-zeinuetan. Herr 16-6-1966, 4.
azpisarrera-39
ILUN TUNT.
" Ilhun tunta da, il est nuit absolument obscure" H (s.v. tunta ). v. ILUN ZUNT.
Handik oren laurden baten buruko ilhun tunta eta beltza. Zerb Metsiko 188.
azpisarrerakoSense-39.1
Tunt ilhun zen, eta etxen bultoeri doi-doia ginen ohartzen. GH 1954, 282.
azpisarrera-40
ILUN ZUNT (ilhun zuntean L-côte ap. A). "Completamente a oscuras" A. v. ILUN BELTZ, ILUN TUNT.
Bainan ilhun zunta zen, eta bidea luzea zuketen egiteko. Prop 1911, 248 (ap. DRA sv. zunt ).
ilun
<< iltzegin 0 / 0 ilunzale >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper