OEH - Bilaketa

756 emaitza garai bilaketarentzat

Sarrera buruan (50)


Sarrera osoan (496)

Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
hertsi.
tradizioa
Tr. La forma ertxi se documenta en textos alto-navarros meridionales (irtxi en un texto de Goñi del s. XVIII, FLV 1988, 117); tbn. aparece con palatal en algunos ejs. de Duhalde y Jauretche. En Leiçarraga se da una diferenciación entre las formas verbales, sin aspiración inicial (ertsi, erts, erste- ) y la del adj. (hersi, con sibilante siempre fricativa, frente a la siempre africada del verbo). Para sust. vbal. ertxitze en Beriayn y otros textos alto-navarros, v. hertsitu . En DFrec hay 82 ejs. (uno sept.) de hertsi, y 3, sept., de hertxi .
sense-1
I . (Vb.).
azpiadiera-1.1
1. (e- AN-ulz, L, BN, S; SP, Lar, , VocBN , Dv, H; -rs- R-uzt, S; Lar), hertxi (AN-ulz-mer; h- Dv), ertzi, irtxi Ref.: A (ertsi, hersi); Bon-Ond 158; Iz R 289; Ulz (ukubíllua, értxi) .
Cerrar. En AxN se explica zerraturik (405) por ertsirik. v. hetsi, itxi. Tr. Documentado al Norte desde Dechepare; al Sur se encuentra, además de en textos navarros (incluido Mendiburu, que gralmente. adjunta un sinónimo), en Iturriaga y algunos autores del s. XX; entre los septentrionales, por el contrario, su uso disminuye notablemente desde mediados del XIX.
Begiak ertsi ukhan dituzté. Mt 13, 15 (Dv, Samper (h)ertsi; He zarratu, TB, Echn (h)etsi, Ur, Arriand, Or, Ker, IBk, IBe itxi, Ip, SalabBN, Hual zerratu). Gure ahoa hersten duk. EZ Man I 45. Salbatzaillearen Arka hersia. Harb 106. Badarabiltza zerbaiti lothu nahiz eskuak, hersteintu. Ax 598 (V 385). Edukan eure athea hersirik. O Pr 573. Athe bat ene ezpainei hekin hersteko. SP Phil 363. Halako solasari atheak hertsteagatik. ES 196. Hertsatzigun gure sensuen atheak. Ch III 1, 1. Eman darotzut zure aitziñean athe bat idekia, zeiña nihork ezin hers baidezake. He Apoc 3, 8. Itsi-ertsi zituen eremutar gazteak bere begiak. Mb IArg I 281. Iduki dituk, hanbat denboraz, hire begiak hertsiak argiari. Lg II 221. Alá zerúko iturría / zegóna guk ertxirík. LE Kop 142. Hertsi nitijan hiretzat ifernuko atheak. Dh 148. Esker gabetasunak hersten ditu bihotzak, ezagutzak zabal arazten. MarIl 36. Bere athea hersirik. Arch Fab 213. Huna non Jaunak hertsi nauen, ez amatzekotzat. "Conclusit" . Dv Gen 16, 2 (Bibl hetsi). Erskigun atariak ongi. ErroSerm 267. Hersi nahi dü ifernia. UNLilia 12. Leioa beti ertsia zegoen. A Ardi 89. Erts-ezin zauria / odolezko iduri. "Que no se cerrará nunca" . Ldi BB 78. Goiko zuloa arkoskoz ertsi. Or Eus 81. Ezpaiñak ertsi dizkie. Zait Sof 136. Kafetxe guziak engoitik hertsirik zeuden. Mde Pr 162. Bere begi ertsietan (itxietan). Etxde JJ 261. Jauzian atea hertsirik. Zerb Azk 95. Ez baidu liburua ertzi. (Sal). AEF 1955, 22. Iturriak bere, ertsi edo sarratu egin zituela. Erkiag Arran 143. Liburu guztiak hertsi ziralarik. Osk Kurl 168. Mingain latzak eztarri aunditua ersten dio. Ibiñ Virgil 104. Aberatsentzat ateak zabal, hertsi pobrearendako. Xa Odol 174.
v. tbn. Prot 66. Jaur 179. GMant Goi 22. Arti Ipuin 78.
azpiadiera-1.1.1
(Lar, VocBN, Dv, H).
Encerrar; cercar, rodear. "Clôturer" VocBN .
Mundu oro iarriren da bi lekutan hersirik: / Glorian ezpa Ifernuian; ezta eskapatzerik. E 51. Ezen Iainkoak ertsi ukhan ditu guziak desobedienziatan. "Enclos" . Rom 11, 32 (Dv hertsi; TB hetsi, Bibl gakotu). Badut esperanza han [zeruan] herzeko. (Interpr?). Hm 214. Ertsia dago sagardia. Mb IArg I 383. Pedroren ontzia / badago ertsia / arroka tartean. It Fab 203. Larre baten hersteko ahal ttipia duenak. Dv Lab 335. Zure etsaiak arresiz inguratu, ertsi, alde guzietatik estutu egingo zaituztena. Ir YKBiz 378. Inguruka ala ertsi oi dute [basurdea] . Or Eus 397. Arrizko espetxean ertsi zunean. Zait Sof 188. Zure iri guzietan ertsiko zaitu. Ol Deut 28, 52 (Ker inguratu). Burua ere ertsia baitute beren espezialidadeaz. Vill Jaink 68. Gure oea loretan, / leoi-aitzuloz bilbil ertsia. Gazt MusIx 189 (Onaind ib. 207 esia). Etxebarnean ertsita. Ibiñ Virgil 110.
azpiadiera-1.1.1.1
Koskak, elkar billatuz, ertsi diranean. "Forman cercado." Or Eus 275.
azpiadiera-1.2
2. (Ht VocGr, Lar, Añ, H, A; -rs- Lar, Añ, Gèze), ertxi. Apretar; estrechar, angostar. "Serrer, herstea " Ht VocGr 423. v. herstu.
Gero arzen du zinta zeñes ertxitzen baitu gerria. Ber Trat 11r (<erci-> seguramente errata por erchi-; para la forma de sust. vbal., cf. ib. 10v janzitzen, 29r jarritzen ). Xar bat zinduen iauntzi, / eta soka puska batez / zeure gerrian hertsi. EZ Noel 172. Ongi estutu-ersi-prensatu ta bota ziola burutik bera esponjak zuen zikinkeri guzia. Mb IArg I 129. Suak ere [eskopet batean] ersi-estuturik arkitzen den aldian egiten duena. Ib. 255. Eskua ertsi zion Medelek emazteari. A Ardi 71.
azpiadiera-1.2.1
(Lar (+ -rs-), Gèze).
Atar; sujetar. "Anudar [...] korapilloz [...] ersi " Lar. "Agarrotar, atar con sogas la carga" Ib. "Lier" Gèze.
Orduan da largaturen Sathan burdiñetarik, / Iesus Kristo hillez gero hertsi egonetarik. EZ Man I 69. Bear bezela sokaz ertsi ta presondegi batean itzaleratu du. Lh Yol 47. Eskuekin eta lokarriekin ertsita eukiko duzunean. Ibiñ Virgil 115.
azpiadiera-1.2.2
( -rs- Lar, Añ). "Afligir a otro" Lar.
Hersten duen etsaiaren kontra. He Gudu 163.
azpiadiera-1.2.3
(Lar; -rs- Lar, ).
"Atosigar, dar demasiada prisa" Lar. "Apurarle a uno" Ib.
Ertsi-estutzen du [bekatari] hau kastigura baño len bere eskura naiez. Mb IArg I 121.
azpiadiera-1.3
3. Obligar, constreñir. v. hertsatu.
Naturalezak [...] ezin paira dezake nihork hura herts dezan. SP Imit III 54, 2 (Mst hersatü, Ch zapatua, Ol ertsipenik). Graziak darabillan arimak [...] nahi du garai dezaten, herts dezaten. Ch III 54, 3.
azpiadiera-1.4
4. (-rs- S ap. Lrq; Gèze). Vendar; curar.
Kolpu horiek gero / hertsi behar die mementian. AstLas 25. Hori düzü zauria, eztaitiana hers. Etch 110. Gimon barbera lagün hartürik / Jin zen gure herstera. ChantP 318. Eraman zian minaren hersteko lekiala. Const 26.
azpiadiera-1.5
5. Ligarse. "(S), adherirse" A.
Ber botoaz Jinkoari hertsirik zela eta hartakoz zela ordartino egon ezkuntügabe. Ip Hil 66.
sense-2
II . (Part. en función de adj.).
azpiadiera-2.1
1. (B, L, BN, S, Sal; SP, Ht VocGr, Lar, Añ, VocBN, Dv, H; -rs- S, R; Volt 253, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, Gèze), hertxi (AN-mer). Ref.: A (ertsi, ersi); Bon-Ond 155; Iz R 289, 306; Lrq (hersi); Satr VocP. Estrecho, angosto; apretado, justo. v. estu (II). Tr. Documentado en autores septentrionales y navarros desde Dechepare; se encuentra tbn. en Mendiburu, Cardaberaz y autores occidentales del s. XX.
Sar zaitezte bortha hersitik. Mt 7, 13 (He, TB, Dv, SalabBN, Ip, Hual, Leon her(t)si; Ur, Echn, Ol, Or, Ker, IBk, IBe estu, Samper mear ). Gorputza da arimaren presondegi hertsia. EZ Man I 48. Othoi gathea iduki diozozu hersia. EZ Man II 37. Itsaso zabala unzi hersi batean zerratzea lizateke. Harb 454. Bide hertsia, meharra eta gaitza. Ax 483s (V 312; v. tbn. bide hertsia en Gç 168, He Mt 7, 13, Mst XV (-rs-), Lg II 149, Brtc 145, LE-Ir (3 ertxia), UskLiB 70 (-rs-), Jaur 202 (-rtx)). Baitare gerri, hersiz, / orotako lehena. O Po 35. Amarra hersiago batez loturik zaude zure eginbideari itxekitzeko. SP Imit IV 5, 2 (Mst hersikiago tinkatü, Pi estuagoaz ). Athe hertsitik. He Gudu 95. Glorieko atari mear eta ertxitik. MurSerm 91. Ango atea txit ertsia dala. Cb Eg II 133. Zeiñ ertxia eta penosoa den zure goatzea! (Ibero, s. XIX). FLV 1988, 149. Aspiz zabal, gaiñez luze eta hertsi zen. Gy 51. Gorphutza galtzetan xizku hertsi batean bezala sarthua. Hb Egia 29. Xerrenda nabar eta hertsiak. Elzb PAd 1. Bi Ameriken erdian den lur zerrenga hertsi eta luze bati. HU Zez 44. Hiri ttipi batek daukan eremu hertsian. JE Bur 48. Karrika hertsi eta etxe zaharren moldean. StPierre 39. Arau-billur ertsiagoz lotu zera. Or Imit IV 5, 2. Athe demuntre horiek ez balire hoin hertsiak! Barb Sup 21. Neure astoa bizkar hertsi. Ox 134. Kopeta hertsi baten azpian, bi begi ttipi nunbeit gordeak. Zerb Metsiko 251. Hertsiago dakarrazu uztarria. Leon Imit IV 5, 2. Matel-ezurrak hertsiak. Zub 47. Ezin gehiago egonez bere gorputz hertsian. Iratz 156. Soineko hertsi, laukitu bat. Mde Pr 106. Estrata hertsiak. Arti MaldanB 199. Bere ezpain mehe eta kopeta hertsiarekin. JEtchep 91. Luzeak, ertsiak [ibilgoak] . Gand Elorri 78. Barruti ertsi batean lan egiten ari den jakintsua. Vill Jaink 35. Bere hiru barne hertsiekin. Ardoy SFran 238. Hemen bazterrak hertsi eta xuhur eta harritsu baitira, edo konkorrak xutak eta malkarrak. Larre ArtzainE 78. Kultura horrek izan ditzakeen muga hertsiak. MIH 85.
v. tbn. Volt 144. INav 135. Dv Lab 292. Laph 136. Elsb Fram 172. Xa Odol 294. Lf in Casve SGrazi 15.
azpiadiera-2.1.1
(Lar, Dv, H; -rs- S ap. Lrq; Lar, Añ, H, A). Estricto; (referido a personas) estricto, severo. "Urgente, premiazko, bearrezkoa, estua, ersia" Lar. "Premioso" Ib. "Ersi [...] (AN, msLond), urgente" A.
Kondu hersi behar dugu harzaz eman segurki. E 29. Iuiearen iustutasun hertsia. EZ Man I 84. Konzientzia batzuk dira erne, sentikor, minbera, hertsi. Ax 425 (V 275). Barur luzeak eta hersiegiak. SP Phil 317. Eman behar dudan kontu hertsiaz. Tt Onsa 45. Ohoinkeria oroz kontü hersi bat eman. Bp I 101. Etzaren hain hertsi. " Justus multum" . ES 134. Goardia hersi bat idukazu. Ch III 25, 3. Hain hersia da [obligazionea] non bihurtzeko gogo on bat [...] ez duena, ezin izan baitaiteke salbatua. CatLav 139 (V 73). Ala beitie aita saintiek desertian bizitze hersia eta praubia kharreiatü! Mst I 18, 2. Beren ibiller zuzen-makurren kontu estu-ertsia. Mb IArg I 73. Zein kontu ertxie eskatuko dion Jangoikoak. Luzuriaga 148. Daviten manua hertsia zen. Lg I 321. Eginbide hertsi eta premiazko batetan xoilki zu gelditzeko. Mih 111. Naibadú egín justizia értxia. LE Ong 84r. Barur hertsitan. Dh 403. Obligazione bat da guziz hertxia. Jaur 128. Zenbait izpiritu hertsi. Gy VIII. Juiamendu hertsi hau. Dv LEd 203. Beretzat hertsi eta bertzentzat ezti. Hb Egia 92. Mundua utz! eta idea hertsi batzuetan sar! Laph 130. Hau bera zaio aski hertsi den legea. Zby RIEV 1908, 768. Eginbide hertsiez Jinkoari kondu eman. HU Aurp 123. Sineste hertsi batzuetan. JE Bur 45. Aphez bat hertsi. Ox 159. Ogetabat baldintza ertsi ezarri. Eguzk GizAuz 70. Den herri xumeeneko apez apalenak beiratu behar du xokokeria hertsi eta ximurtu batetarik. Larre ArtzainE 226.
v. tbn. He Gudu 126. Brtc 204. Añ CatAN 26. MarIl 117. Arb Igand 71.
azpiadiera-2.1.1.1
Restringido, cerrado.
Gipuzkera murritz hertsia. MIH 348. Forma itxia (edo hertsia) duen hizkeran, hitz neurtuak dira segur aski lehenik gogora datozkigunak. MEIG IV 88. Era doinukera hertsiagotara aldatuko da. " Más restringidas" . MEIG IX 127 (en colab. con NEtx).
azpiadiera-2.2
2. (H).
Íntimo, estrecho.
Gorputz eta arimaren hain lothura hertsia. EZ Man I 42. Ezkontzazko ahaiko hersi haren bidez. SP Phil 404. Arimaren eta gorpitzaren unionia [...] baita hertsi. Tt Onsa 146. Izpirituak eta gorphutzak, batak bertzearekin duten aria hertsia dela kausa. He Gudu 127. Alientziarik hertsiena, unionerik handiena, batasunik perfetena. Brtc 229. Ezagutza hertsiak egin zituen Iñaziok [...] Portuges batekin. Laph 135. Badirudi [hizkuntza] zenbaiten elkarrekiko ahaikoa hertsiago dela besteenikakoa baino. Mde Pr 211.
azpiadiera-2.3
3. (A).
Apurado, difícil, angustioso.
Oren hersi hartan. Harb 460. Hersturaren hertsia eta izigarria! Ax 559 (V 357). Denbora hertsia eta egitekotsua da heriotzeko denbora. Ib. 201 (V 135). Kezkarik estu-ersienei. Mb IArg I 213. Arkitzen ziran [...] era ta gis agitz ertsi-estuan. Ib. 367. Ertxi daudenen Konsolatzallee. CatAN 79. Biziko beharrik hertsienetan eta penagarrienetan. MarIl 102. Ordu hertsi hunetan. Dv LEd 176. Hinka hertsi hortan. Hb Egia 26. Zoin hertsi eta neke bilakatzen ari den gutartean bizitzea. HU Zez 64. Bainan, ordu hertsian, sobera sosegutan zauden eta biziaz gabetu zituzten. Prop 1896, 204. Ene herritarren bizia ez dela herrixka itsusi batzuetan bezain ertsia. Zub 98. Itobearraren seta ertsian loturik dago. Erkiag BatB 196.
azpiadiera-2.4
4. (BN, S; SP, H) Ref.: A; Lrq .
Avaro; que se aferra a lo suyo. " Gizon hertsia, homme chiche, tenace" SP (en Azkue tbn. "gizon hertsia, hombre tenaz", tal vez tomado de éste).
Ez lizateke euskara hain labur, eskas eta ez hertsi. Ax 19 (V 10). Prestuki bizi denarentzat estimatzen duzu dela hertsi, mehar, eskas eta abarizios. Ib. 149 (V 97). Hain guthizios hainitz biltzeko, hain zekhen emaiteko, hain hersi itxekitzeko. SP Imit IV 7, 2 (Ch hersi; Mst etxeki). Yenerostasunak behar du izan zure amodioaren karaktera berezia. Bihotz hertsi batek ez daki hanitz zer den maitatzea. Mih 96. Dire ain biótz értxiak, ezi daude beti afanaturik ez utzináies kéa ere etxétik. LE Prog 110. Bihotz xume, hertxi hau sobra othe da hain Jainko handi, hain maithagarri batentzat? Dh 237.
azpiadiera-2.5
5. (Lar (-rs-), , H).
Corto. "Sucinto" Lar, .
Arte hura baita labur eta hertsi. Tt Onsa 39. Nola beitügü orai / Thermañia hersi, / Jaun hurak lo direlarik / Gintian mintza laburzki. Normandie 96. (ap. DRA) Behazü Katalin etxerakoan, / Zoin urhats hertsiak eginez doan! Ox 182. Bizitik eta heriotzerat dagoen arte hertsian. Xa Odol 328.
azpiadiera-2.6
6. (Lar).
Espeso; denso. "Carga cerrada, karga itxia, ertsia " Lar. "Cerrado de barba, bizar itxia, ertsia " Ib. AxN explica iunt "compacto" (286) por ertsi.
azpiadiera-2.6.1
Gatazka hamorratua, / burrukaldi hertsia. Arti MaldanB 194.
azpiadiera-2.7
7. "Au moral, étroit, borné. Buru hertsia, tête, cervelle étroite" H.
[Gaiza] txipienetan megopia hertsiek die herrekek botxietarik erorten diradienian azalia egiten. Egiat 157. Gizona izanik txikia, / adimentua hertsia. Arti MaldanB 221.
azpiadiera-2.8
8. "Raquítico" VocB . Cf. hertsikeria.
sense-3
III . (Adv.).
azpiadiera-3.1
1. (Lar, H).
"Apretadamente" Lar.
azpiadiera-3.2
2. Insistentemente. "Acosar, perseguir fieras, abereak [...] ertsi erabilli " Lar.
Holako düzü ardüran zure desira, zuñ enthelega erazi beitüzü hersi jarraikiten zaizüla. Mst III 49, 2.
azpiadiera-3.3
3. Estrictamente, estrechamente.
Batzuék diótela [...]. Aiék lazóegi, ertxiegi ebék. LE Bail 222. Ok onela penitentziako bidian dabiltz ertsi ta estu, eta gu gabiltz penitentziarik gabe lasa ta zabal! Bv AsL 194.
sense-4
IV . (Sust.).
azpiadiera-4.1
1. (-rs- Lar). Apuro. "Aflicción" Lar. v. herstura.
Orain Bazko aldiko estu-ertsi onetan konfesatzen dira guziak. Mb IArg I 277.
azpiadiera-4.2
2. "Espesura de monte" Lar.
azpiadiera-4.3
3. ( -rs- BN ap. A; VocBN Dv). "Haie, clôture en haie vive ou en haie morte" VocBN . "Seto, vallado" A. v. hesi.
azpisarrera-1
BEGI HERTSI-IREKI. v. begi.
azpisarrera-2
HERTSIAN.
azpisarrerakoSense-2.1
a) "Hersian (S; Foix), dans la gêne" Lh.
azpisarrerakoSense-2.2
b) Estrechamente. v. hertsiki.
Ez zaudete hertsian gure baitan; zuen bihotzetan zaudete hertsian. Bibl 2 Cor 6, 12 (Lç, He, TB y Dv her(t)siki; Ol e IBk estu ).
azpisarrera-3
HERTSI-HERTSIAN. Estrictamente.
Pasteuren esperimentuek, izan ere, ertsi-ertsian arturik, auxe probatzen digute [...]. Vill Jaink 63.
azpisarrera-4
HERTSIXE (-rs- S). "Un peu trop étroit ou sévère" Lrq.
azpisarrera-5
HERTXI (Cf. supra ejs. de (h)ertxi con palat. no expresiva).
azpisarrerakoSense-5.1
a) (Dv, H, A). "Hertxi (diminutif de hertsi), étroit. Gizon hertxia, homme méticuleux, d'esprit étroit" Dv. "1.º estrechito. 2.º hombre meticuloso" A.
Ala hertxia baita athea. Dv Mt 7, 14.
azpisarrerakoSense-5.2
b) (H). (Adv.). Estrechamente.
azpisarrera-6
LASA-HERTSI EGIN. v. lasa.
hertsi
<< herritar 0 / 0 hezur >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper