OEH - Bilaketa

756 emaitza garai bilaketarentzat

Sarrera buruan (50)


Sarrera osoan (496)

Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
beltz.
tradizioa
Tr. La forma baltz es la propia de la tradición vizcaína; hay, con todo belz en RS 464 (uz pelza). En DFrec hay 3 ejs., septentrionales, de beltx, 133 (6 de ellos septentrionales) de beltz y 16 de baltz.
etimologikoa
Etim. Ha sido relacionado con aquit. Belex y con ibér. Beles, cuyo representante vasco normal sería *berets o *beretz . Podría considerarse a beltz como variante nacida en segundo miembro de compuesto que ha llegado a sustituir y eliminar a la variante autónoma, lo que explicaría el mantenimiento de -l- . Los orígenes de la fórma sincopada de composición son además bastante lejanos, puesto que al parecer se encuentra ya en aquit. Aherbelste deo y [H]arbelsis (cf. Harbelexsis ), y en ib. Bennabels, Sanibelser, Adimels, atabels, anbels .
Onom.: Nunnu Balza. (Álava, 984) CSM 12. Cum toto valle de Balza. (1049) Arzam 149. Villa vero quae dicitur belsa. (1080) Ib. 165.
sense-1
I . (Adj.).
azpiadiera-1.1
1. (gral. (no V); SP, Urt, Lar, Añ, Lecl, Gèze, Dv, H, Zam Voc; belz G, B, L, BN, S, R-uzt; Deen II 187 (bilza), Ht VocGr , Arch VocGr , VocBN , VocB), baltz (V; Lcc, Mic, Lar, Añ, Dv, H, Zam Voc). Ref.: Bon-Ond 154; A (baltz, beltz, belz); A Apend (baltz); Lrq; Iz ArOñ (baltz), To, Ulz (zuríe); Etxba Eib (baltz); EAEL 219; Elexp Berg (beltz, baltz); Gte Erd 189; ZestErret.
Negro; oscuro. "Un roçin alazan frontino, balça de los dos pies" (1364) Arzam 149. "Negro, belza" (Voc. de Marineo Sículo, 1533). TAV 3.2.4. "Negro, balza" Lcc. "Negror, kolore balza" Ib. "Águila negra, agila balza" Ib. "Negra cosa, balza" Mic. "Beltza, noir" SP. "Panis acerosus, herrésa, zahiógia, ogibéltza" Urt I 96. "Negro, beltza, beltxa, baltza, baltxa" Lar. "Moreno" Añ. "Belz, noir, noire" Arch VocGr. "Beltz, noir, sombre. Uli beltz, mouche carnassière. Gau beltza zen orduko, pour lors la nuit était close (par hyperb.)" Dv. "Noir de couleur. Ardi beltza, baltza, brebis noire. Begi beltzak, yeux noirs. Sombre, obscur. Gaua beltza zen, la nuit était sombre. Syn. ilhuna" H. "Negro" A. "Kafesnea [...] belxeago edo zurixeago? (AN-gip), kafesnea esnetsu, kafetsu ala kafe gutxiaz? (V-gip), kafesnea zuria edo beltzagoa? (AN-gip)" Gte Erd 189. "Negro" Elexp Berg. "Beltz, baltz ere bai. Biak entzuten dira. Ubera eta Angiozarren bigarrena ia beti, eta ekialdera lehena gehiago. Pertsona berak ere biak erabili ohi ditu sarri" Ib.
Tr. General en todas las épocas y dialectos.
Egunari iguzkia, gau beltzari ilhuna / lehen faltaturen dira ezi hura gugana. E 95. Beha nezan, eta huná, zaldi beltz bat. Apoc 6, 5. Eure buruaz eztuk iuraturen, ezen bilo bat xuri ezpa beltz ezin daidik. Mt 5, 36. Belo beltzaki. (Lizoáin, 1577). ReinEusk2 118. Zerren zu balza izanagaiti, / asko da dama galantik. Lazarraga A27a, 1201r. Oial balza ta zuria. Ib. B22, 1198v. Erroiak mikeari uz pelza. RS 464 (de uzki+beltz ). Gizonok oro buru balz, andra duztiok buru zuri. Ib. 245. Ar ezak Maiatzean aunz balzaren <balaren> eznearean. Ib. 411. Kolore eta kalitate onezko badut, iakitera, xuri, belz edo bruna. Volt 252. Lur belzak etxatzen du bihi eta berze onik asko, eta xuria ezta on. Ib. 136. Iainkoaren gañen ezta jaunik, ezetare belzaren gañen berze kolorerik. Ib. 253s. Leze belz hartaratzean tristetzen da arima. EZ Man I 94. Larrua du khe belzaren kolore itsusiko. Ib. 98. Ha gau luzea, gau beltz, ilhun, izigarria, art-urratze gabea, oillariterik izanen eztuena. Ax 599 (385). Mairu herriko mairu beltzak bere larru beltza eta tigre arrak ere bere nabardurak, kolore pikardatuak, alda, utz eta mutha ditzanean. Ib. 93 (V 63). Zur gorri au da Habanako kaoba, balzau ebanua ta zuria marfila. Mic 13r. Dela xikiroek duten adarrik, dela eztuten, dela diren xuri, dela diren beltz, otsoak hargatik eztitu utziko ian gabe. SP Phil 428. Laster egiten dute midikuagana gure senda arazitzeko ur beltzetarik eta horitasunetik. Ib. 426s (He 431 humore belzezko eritasunetik eta horitasunetik ). Xori belz handi batzuk. INav 119. Zuek ere hedoi belzak / Jaustera preparatzean, / Aphur bat egon zaitezte / Erori gabe airean. 76. Hanitz abere künteren üdüriak adoratzen zütien, Ejiptako Erresüman Apis Idi belzaren üdüria bezala. Bp I 84.
(s. XVIII) Hagorandua naiz, mundu huntan presondegi beltz batean bezala gaitzez kargatua, burdiñez herstua. Ch III 21, 4. Obligaturik amarren egitera grano guzies, [...], eta animale larri guzies, esnegendeas, elleas, eta azienda xe guzies, aziendabelzes. SermAN 6 (aunque en el texto se da aciendabalces, el propio editor lo cita dos veces en el voc. en la forma aciendabelces ). Lurreko eta zeruko gauzak ezagutzeko, argiaren bearra degu; [...]; ez txuriari beltz, ez okerrari zuzen deitzen diogula. Lar SAgust 16. Ez dezazula permeti, nagoen gehiago ehortzia herioaren eta bekhatuaren thonba beltzean. He Gudu 163. Maiz aski ematen ohi da beltza xuriaren gaiñetik banaloriaren xedez, kolore beltzak xuriarena altxa dezantzat. He Phil 420. Arzen ditu edari belz, latz, miñak; eta edari, barren guzia nasten diotenak. Mb IArg I 317. Zikinkeri loi oni beren bihotz gaistoan toki egiten dioten gizonak ez dira Jesusen eskolakoak, deabru belz zikiñaren eskupekoak dira. Ib. 129. Illunbe belzean geldituko da mundua ta lañope estalian sartuko dira erriak. Ib. 159. Aizean etzen odei belzik ageri ta ezin obea zen aldi artako eguraldia. Ib. 193. Agerzen zien azkenean bander belz bat. Ib. 121. Ondo gabeko leiza zulo txit beltz izugarri bat ikusi zuen. Cb Eg II 158. Presondegi beltz baterat kondenatua, nigarrez dago bere zephoetan. Mih 107. Aita-Adameren bekhatuaz belztua, lepra huts egina, zauri belz batez estalia, Jainkoaren etsaia. Brtc 83s. Ez dute ikhusten monstro beltz eta izigarririk baizen. Ib. 147. Jainkoa zen bakharrik gai bekhatu orijinalaren notha beltzetik zure garbitzeko. Ib. 84. Halako gizonari honki zekeio [...], igel beltzaren begiak, eskü arrapazaliak, sagiaren zankhoak. Egiat 262.

(s. XIX) Aule animal beltza / eztük balima egia erranen / gü sakrefikatürik / eztük berria kuntatüren. Xarlem 779. Moro beltz hoieki. Ib. 822. Begiratzen badezu artez ispillu batera, ekusiko dezu zere itxurapen edo irudia guzia zere irudikoa; lodia bazera, lodi modukoa, beltza bazera edo txuria zeran bezelakoa. Mg CC 198. Orra nun lanparako argijan dakusan keriza balz ikaragarri bat. Mg CO 204. Erri-idijen orde sartu daruez mustur baltz, begi zetakadun edo Asturijakuak. Mg PAb 112. Aurra artu egizu lumia, ta daukazun ur baltz [='tinta'] orregaz eratsi eiguzu zapi zuri orretan esan daben laukua. Ib. 63. Azook balzak ta keetsubak jaraozak. Arbijak gogor egosi bagaa. Ib. 58. Urdai apur apur, urtu zana, lau lauko. Ogi baltzetan, zortzi lauko. Ib. 74. Urdai apur apur, urtu zana, lau lauko. Ogi baltzetan, zortzi lauko. EL1 205. Zenbait lekutan pasioko denboran bezala aldareak estalzen eta janzi beltzakin esaten ziran Mezak. AA III 454. Leze beltz hetan sartzen balire. Dh 166. Zer deutsa difuntubari gure erropako koloriagaz, baldin baltzian bertan banidadia billatzen bada? JJMg BasEsc 272. Gathülia manddo, / Kullera zurezko, / Tahalla beltz ta xathar bat lunjeratako. Etch 320. Perla gisako ortzak, / aoa txikiya, / begiak beltz andiak, / ezpaña gorriya. It Fab 39. Aien luze eder bat / mats-mordo beltzakin. Ib. 189. Gatza zuria da eta sutautsa beltza. " La sal es blanca y la pólvora negra" . It Dial 115 (Ur polboria baltza, Dv bolbora beltza, Ip pholbora beltz ). Albizturko mendi Urlis izendatuan dago arrobi bat, nabarri beltz [= 'pizarra negra'] bitorea ugari ematen dabena. Izt C 54. Aurkitu zituzan Diabruak gizoneen irudijan, baña baltz, itxusi ta ezañak. Ur MarIl 42. Labe beltz batean baiño / Deus ikhusten etzuenak. Gy 229. Belhaunetarik goiti altxatuzko soinak, / Larru beltzak, hasean, beltzago eginak. Hb Esk 228. Ejiptoko auts guztiak eltxo biurtu ziran, eta eltxozko odei belz batek Erreinu guzia illuntzen zuen. Lard 69. Ezin egin dezakezue ille bat zuria edo beltza. Ur Mt 5, 36 (SalabBN belz, Echn, Hual beltz ). Ille beltz eder dizdizariya / oparo dezu buruan. Bil 37. Lazten dute ile nahasi hark, bizar luze hark, azkazail beltz heiek, soineko itsusi hark. Laph 40. Janharitzat ogi beltza eta idorra. Ib. 150. Gau beltz illun triste artan, [...] parete beltz aien artetik gaitzkille bat bezela hilltzera atera nindutenean. Arr GB 122. Oi da euskal-errian oraindik, andre-ezkonduak apaindille edo buruko zuriyarekin ibiltea, alargunduak beltzarekin eta neskatxak illeutsean. Aran SIgn 81. Orren koloria / beltza ta moria, / juan zaio floria, / lenago obia. Xe 297. Beltzak eta zuriyak / mendiyan ardiyak, / zuk ere ez dituzu / bentaja guziyak. Ud 162. Gose onarentzat ez da ogi beltzik. Zab Gabon 53. Kolorez baltza jaiotzaz dana bere narruan, / Eguzkiaren argiak ez dau zurituten. AB AmaE 91. Bukaerakoan, alako gauza beltz bat jarri ziguten, jauna, aurreko aldian, katillu batzuetan. Sor Gabon 53 (se refiere al café). Ganbelu anaiak ziran bi ikazgille oso beltz, itxusi, andi eta moldakaitzak. Urruz Urz 11. Zer gizon ederra zen, bere maripulis oihal beltzezkoa soinean eta bere makhila letoindun gorria eskuan. Elzb PAd 31. Bere burua ezin zainduz lotu nahi zitzaizkon uli-beltz hetarik. Jnn SBi 121. Pertzan ipurdia baño beltzago zan atso batek, ate zirriztu batetikan atera zuan burua. Apaol 117. Ekhiak ohiltzen dütian bezala ülhünpe belzak. Ip Hil 218. Arratsaldean adoretako / Iaun baltz ardantegikoa. Azc PB 77. Jango dezute sopa utsik; onen urrena baba beltza. Moc Damu 6. [Angeruak] tinta baltzagaz inskribiduten zituezanak zirala borondatezko ardurabakotasunagaz erregututen ebenak. Itz Azald 67.

(s. XX) Odei beltzak phausatü bena zer aidian / Bi debota bi debrü Xikitoren borthan. Xikito 7. Aztal beharri hantu batzuek, zainak beltz eta dena koropilo, agertzen dute ama familiakoa. JE Bur 35. Ipiñi aldu beñere Gorputz egunerako josi giñon soñeko beltza? Ag G 247. Pin, pan, bi pasoz, erroz gora igortzen du hantxet español muthur beltza... errekarat. Barb Sup 132. Prisarik izan ezpanu, mutil aiek artuko zituzten noski bereak eta asto beltzarenak. Or SCruz 82s. Lur beltzak gari obea ta mats-mordo beltzak ardo biziagoa. Or Mi 6. Batetik beltza ta itsusia, / gustagarria da ori, / buruko zimak falta ditu ta / bizarra dauka ugari. Tx B I 61. Satan beltza marrumaz / zokoka dabila, / Oihan eta errekak / ikaran daudela. Etcham 131. Sorgin edo ifernuko erreka beltz eta hits artan doa Iratiko ibaia edo ur-haundia. Zub 118. Gero begiak yuaiten zitzazkon, liluratuak, piko beltz haundi batzuetarat. Ib. 70. Gizon gaisoai zuria baltza dala ta baltza zuria, zuzena okerra, okerra zuzena, [...] siñesterazoteko. Kk Ab II 114s. Ziarbide batetik agertu yaken gizon aragoetar bat, baltz igerra. Ib. 176. Urdinaren urdinaz beltza litake zerua, diamantezko joi dirdiratsuek orai ez baliote, [...] apaintzen bere kapa handia. JE ber 95s. Arren, aiskide urruna, / otoi, mendi maitea, / negar-aran beltz oni / kendu nazakiok! " A este oscuro valle de llanto" . Ldi BB 18. Gau beltz artan, Elgoibar-ek eta Mutrikuk ixar bana izeki zuten. Ldi IL 134. Antxe dago Maura aurpegi-luze beltza. Ib. 22. Lau zaldun datorz Españatik / Mairu-erriko mairu baltzak / zidar eta urrez zamaturik. " Negros moros de la morería" . Laux AB 85. Bi uren artean zireno, lanho beltz batek osoki gorde zituen Ejiptoarreri. Zerb IxtS 35s. Eliz-etxeetan / larunbat gauaz, / illun beltzean, / goizaren zai gaude. " En negra oscuridad" . Or Poem 557. Itxuraz beintzat ez da beti azolio ta ogi beltz utsean egona. Munita 100. Alemaniko "Oian beltz" deritzan baso ikaragarrian. Munita 139 (traducción de Schwarzwald ). Tylfyth-tegeko emakumeak bakarrik dira eder; gizonezkoak beltz eta zatar dira. Mde Pr 266. Altz baten puntaren-puntan / bi bele zeuden izketan, / --gaua bezin beltz bele bi--. Mde Po 21. Kaltzak eta alkondarea ere, edurra bezin zuri; jakea, baltza oso, ta orobat kapela tunturra. Erkiag Arran 36. [Gereziondoaren] adarrak huts eta beltz, baziren osto banaka batzu haatik, urre koloretan erdoil batzuek itsustuak. JEtchep 23. Luto beltzean arkitzen da gaur / euskal pelotari kasta. Basarri 87. Huna nun heldu den, oxtian aiphatu, bakero tzarra... Debru muthur beltza! Larz Iru 62. Enagizu ezetsi, / beiñola azal baltz baninduzun aurki. Onaind ( in Gazt MusIx 209 (Gazt 193 beltxeran ) ). Zer zaio Aminta beltxaran izan arren? Beltzak dira lili-ubelak, beltzak ahabiak ere. Ibiñ Virgil 63. Txarri-erdia gizon antzera jantzi dabe txapel eta antioju baltz da guzti. Alzola Atalak 56. Juana ta bere alaba zarrena bi tanto beltz ziran aldapan bera elurretan. NEtx LBB 66. Kolorez beltzak izana gatik, heiek ere ama banak. Xa Odol 173. Etxiak dirade barreiat, / Zolan hasirik gaiñialat, / Egün beltz ala zoharbi, / Bethik latsün hurez xuri. Casve SGrazi 76. Ni bakarrik joan nintzan gizon beltz arekin. Alkain 38 (se ref. a un gallego moreno). Sei txori baltz. Gerrika 77. Lana Turner-en ilea, horizta izana, beltza da oraingoan. MIH 141.
azpiadiera-1.1.1
(Como apodo). "Negro por sobrenombre. Eibarko astorik jakintsuenan jabe, Anton Baltz" Etxba Eib.
Martin beltz gizagajoak mesederik asko egiñik lagun eginda, batez ere Segidilla eta arako Aria edo Kopra andi aetan. GavS 7. Jainkuak zeruan euki daiala, Mari-Baltzek be, orixe esan eroian. Kk Ab I 64. Iturriotzko Beltzaren pixak / etzuen asko serbitu. Tx B I 228. Aako Juan Beltz latin-zalea / bezain zuur izatea / ez zizun zeruak opa-eta, / ez zaite sartu latiñetan. Berron Kijote 26.
azpiadiera-1.1.1.1
(África) negra.
Espainiako azken azken mugatik, untziz iragan ziren Afrika beltzera. Barb Sup 164. Ene herrian, han Afrika beltzean, gaitzeko euriak egiten ditu bultaka. JEtchep 86.
azpiadiera-1.1.1.2
"Karta-jokoan zaldunari, erregeari eta txotari ematen zaion izena. Dana beltza etortze zat; musian ai bagiña ezitzaten etorriko" ZestErret.
azpiadiera-1.1.1.3
(Tras gen.). Cf. infra (II, 2).
Illunpeak diztirazten du argia, gauaren beltzak izarra, mingotsak gozoa. Txill Let 93.
azpiadiera-1.1.1.4
Con el suf. -dun
Baseritar txamar beltzadunak. Anab Usauri 4 (ed. 1986, 19 txamar-belzdunak ).
azpiadiera-1.2
2. (V-gip, L, BN, S), baltz (A Apend) Ref.: A; Elexp Berg. ZestErret .
Triste, aciago, desgraciado; penoso, duro, crudo. "Triste" A. " Baltz, terrible" A Apend. "Negro, complicado. Beltz jarri da asuntua " Elexp Berg. "Gauzia beltza dago gure taillerrian" Ib.
Alabañan eztituzte dolore hain aspreak / Nola ifernu belzera kondemnatu dongeak. EZ Man I 120. Xauna zebegi ori esan, ze gauza balza da bakartasuna. Mic 13v. Khen itzatzu gaitzak, / Argi bihotz belzak. Hm 160. Eroriko zara [...] zenbait melankolia beltzetan, galduko duzu munduan duzun kredita. SP Phil 426 (He 430 malenkonia belzetan). Halakoen hilzia da hilze tristia, belza eta malhurosa. Tt Onsa 139. Graziaz gabetua, Ifernuko illhunbe lodiak baiño are beltzago eta latzgarriago dela. He Gudu 138 (SP 118 beltzago da eta hastiotzekoago). Adan zer egiten dezu? Sagar bategatik nai dezu Jainkoa galdu? O bokadu garestia! O sagar baten gusto beltza! Cb Eg II 58. Hantik gogomen beltzak, ütsirüdiak, desparantza ta megopiaren mila egipen erran ezkiniriokianak dütie athetzen. Egiat 232. Adiskidia, dizut / eskatzen mesedez / zure gordaidutika / piskatxo bat zer jan, / nolabait negu beltz au / igaro dezadan. It Fab 56. Gelditzen zaiote etxean pats guztia doarik, abereak negu beltzean naierara bazkatzeko. Izt C 142. Oi egun beltz auhendagarria, zeinetan egin bainuen lehenbiziko bekhatua. Dv LEd 123. Zuganako konfianzaz beterik begiratzen diot bada gañera datorkidan negu beltz gogorrari. Arr GB 45. Huna non garen Maria Sainduaren biziko egunik beltz eta ilhunenean. Jnn SBi 43. Ordenuak hau du beltza, / Denen uztea bertzentza. Zby RIEV 1909, 104. Halako egun beltzak izatuak zituzten alabainan, Arabesen eskuetarat eroriz geroz. Prop 1893, 187. (ap. DRA; la ref. es incorrecta) Ez omen diteke asma, zer orro beltz lazgarria egiten zuen. HU Zez 15. Berehala miseria gorria eta gosete beltza. Ib. 68. Zor daben nekatua / goizean goizeti / burutasun baltzakaz / iagiten da beti. Azc PB 325 (en la versión de Ur PoBasc 286: pensamentu baltzakaz). Negu baltz luzearen asierea zan. Ag AL 130. Ura egoera beltza! Etzeukan orduantxe nasaitasun ta atsegiñ andirik gure gazteak. Ag G 156. Amaika urte gaur dira bete, / Guztiok gomutau gaizan / Euzkadirentzat eztala behintzat / Egun baltzagorik izan, / Bere semerik argitsubena / Eta zintzua benetan, / Erijotzian korañiak jo / Ebala Sukarrietan. Enb 35. Irudipenik argienak goibeldu oi diran gisa... egi beltzaren aurrean. Mok 17. Karroin eta orma-egun beltz heken oroitzapena gure gogoan alatzen delarik, oraiko egun ederrak ederragoak zaizkigu. Zub 121. Udabarrijak bidaltzen daun lez / Bultz eginda negu baltza. Enb 68. Bada negu beltzean, / aste bakar batez, / Hersturan gertatu zen / lan-biderik gabez. Etcham 145. Gauza edo gertakari baten ondorio txarrak; elderi batenak, gaitz baten iraute luzea eta unen kutsuetan ondorio tzarrak adiarazteko maiz entzuten dugu "orrek bazter beltzak ditu". FIr 157s. Odol eri batek ezetua iduri, / beltz-ikusbera uan, izukoi, urduri. "Mostróse siempre lúgubre, espantada e inquieta" . Ldi BB 80. Beltzena au zan: geren artekoxe batek, bere leena ukatuz, [...] ain errukigabez gu yo-bearra. Ldi IL 27. Ikas-ordu aal degu, euskera gaixoari oartuz, zabarkeri narrasaren ondoren beltz negargarria. Markiegi ( in Ldi IL 7 ). Neke beltzena ezartzeko astungarri berezirik ez dala uste bait-degu. EAEg 4-3-1937, 1201. Edazue eta... entzun hoin beltz eta nigartsu / Itsasoko aldetik heldu den marruma. Iratz 112. Mauleko presondegiaren atheari zagon Herio beltza, sega bizkarrean, norbaiti aiher. Lf Murtuts 47. Etorri bear yun gudaren bat beltza. Or QA 79. Zer oren goxoak iragan ditugun elgarrekin, neguko arrats beltz batzuez, supazterrean, hura bere partiden kondatzen ari, gu beharriak luzatuak aditzen! Zerb Azk 112. Amets beltz izugarri batetik aterako bai-nintzan biurtzen naiz nere baitara urduri, artega, kezkaz beterik. Txill Let 97. Baltzena zan, angotxe apopillajia pagatzeko lain be ez-ebala eukitzen. SM Zirik 142. Diñuatenez, mutil, diñuatenez. Ta ondiño baltzena entzuteko ago. Bilbao IpuiB 14. "Txomin, aundiak ikusteko jaioak gaituk". "Bai, orixe! Andreak be, lotsa pitin barik prakak jantzita ez doguz, ba, ikusten...?" Baltzagorik! EgutAr 11-8-1957 (ap. DRA ). Zergatik ari zera, illeak azkortzeko gertaera beltz oriek kontatzen? EgutAr 26-9-1958 (ap. DRA ). Etorkizuna geroago ta beltzago ageri zan. Zait Plat 18. Aitona-amonak su-ondoan jarrita arpegi beltzakin itzik egin gabe zeuden. And AUzta 73. Detxepare, gure leen poetak, zeiñen ukigarriki adiraztera eman duen gizonaren patu beltz au. Vill Jaink 121. Baño purgik ez eman iñolaz ere (aurrari) ondoren oso txarrak eta beltzak ekarri lezazkioke-ta. EgutAr 3-7-1962 (ap. DRA ). Idoietan bizi oi da [sugea], eta ur bazterretan bere gose beltza arrain eta igel berritsuekin asetzen du. Ibiñ Virgil 103. Gauzen alderdi beltz eta illunari elduko zion beti, arraiari baiño areago. Vill ( in Alzola Atalak 115s ). Udaberriak ezeztatzen du negu beltzak duen pena. Xa Odol 342. Ziek haxero gaztiek / Zer lana düzien egiten, / Uda ala negü beltzian, / hazkürria düzie ekharten. Casve SGrazi 116. Iparra, baltza danian baltz, gorri danian gorri, fiña izan da be, zakarra. (V-m). EZBB II 22. Ordu beltz artan odol-egarriz bizia kendugatikan. AZink 120. Eta olako jazoerarik geienetan baltzagorik jazoten da. Gerrika 168. Eta maiztarrak igaro bear / egun beltz eta sakatsak. Insausti 62. Zorigaitz beltz hori guzion artean gugandik alden dezagun. MEIG I 195. Eta, hau da beltzena eta gogorrena, gertakari berbera bi aldetara entzuten baldin badugu [...], alderik politena ez dela beti, ezta maizenik ere, egiazkoena izaten. Ib. 130. Antzinatik datorren goganbehar beltz hura somatzen ez banu neure baitan. MEIG IX 91. Berri honek [...], poztu beharrean, beztiduraren irudiko ixiltasun beltz batez estali zuen. Ib. 99. Oscar Wilderen bizitza aipatu beharrik ez dago hemen, ezagunegia baita gertakari beltz batek nabarmendu zuenezgero. Ib. 101. Behar beltzak eta kale gorriak eman dioten hazibide latza. MEIG III 92.
azpiadiera-1.2.1
(Uso pred.). (Estar, etc.) triste. "Triste, désolé. Bihotza beltz, ilhun dut, j'ai le coeur attristé, affligé" H. v. BELTZIK.
Dolu deraukanaren gogoa belz, ilhun eta triste. Saug 134. Bere konzientziaren kontra dabillana gaizki da, beltz, ilhun, goibel eta triste da. Ax 422 (V 273). Tarantularen puzoiak batzuek ipintzen ditu algaraz, lertzeko zorian, besteak uzten ditu illun ta beltz. AA III 378. Erran zioten orduan: beltz da ene arima hiltzeko heineraino. Dv Mt 26, 38 (Lç, He, TB, Ip, SalabBN triste, HeH, Ur goibel). Erri atako gizadi onak izu ta baltz egozan. Ag Kr 206.
azpiadiera-1.2.2
" Asun eon, es como baltz eon, estar enfadado" Iz ArOñ s.v. asun.
azpiadiera-1.2.3
(Tras gen.). Cf. infra (II, 2).
Etsaien eta Judasen berri Jesusek badaki ontsa, / Eta jadanik gogoetan du heriotzearen beltza. Ox 75. Gizalegearen beltza! Gizonak noranaiko eta emakumeak sukalderako! Etxde JJ 202. Zuk ezagutzen dituzu, etxola maitea, ontsa / udaren edertasuna eta neguaren beltza. Xa Odol 102.
azpiadiera-1.2.4
(H), baltz (V-gip).
Malo, malvado, abominable. "Mauvais, méchant. Barne beltzeko gizona da, c'est un homme d'intérieur mauvais. Egite beltza, action noire" H. " Baltza be baltza arek eiñ dabena " Etxba Eib. Cf. BELTZA EGIN.
Paubren kontre enplegatzen zian abarizia belza eta krueltasun horriblia. Tt Arima 123. Bañan akzione beltz hunek / Merezi duen saria / Ondoan laster izanen dik / Pena lastimagarria. 122. Krimarik itsusienak eta beltzenak egiñ dituen bekhatorerik handienari. He Gudu 160. Nola bada Espiritu Santua zugandik kanpora bota, ta demonioa zugan artzera atrebi al zaitezke? O infernuko trukada beltz zeruak berak arritzen dituena! Cb Eg III 382. Andiak, asko, ta txit itsusi beltzak dira nere kulpak. Ib. 308. Zer lantza kolpe haren bihotz samurrarentzat orrhoitzeaz bere dizipulu baten traidorekeria beltzaz. Lg II 259. Ereman darotzute kalumnia beltzez ohorea, ohoinkeriez zure ontasuna. Brtc 212. Bekhatu mortalak Jainkoa eskergabetasunik beltzenaz pagatzen du. Ib. 91. Ardi larruz bizkarrak estalirik, / bamez dire otsorik beltzenak. Iraultza 22. Orduraino gordeak egon diren / Arima beltz eta itsusiak / Agertzen tu guzien bixtan hemen / Jaunaren argi biziak. Monho 118. Kalomnia ez bada hori / Ahal daiteken beltzena! / Eman diozu Ordenari / Gizon hiltzailen omena. Ib. 42. Egunoro daramaz Jesusek injuria beltzak kristaurik geienetatik. Mg CC 255. Zeren ez dan ain belz ta itxusia bekatua, nola Errege berari egiten zaiona. Ib. 241. Nolakoa dagoan bekatu mortalean dagoan anima, infernuko bat bezela beltz ta itxusi. Ib. 251. Lenengo pena, izen gaizto eta belzez markatua geratzea. AA II 192. Zer egitate beltz eta izigarri, maithagunearen orde bihurtu dautzut beraz higuintza. Dh 189. Zein beltza izan den gure bihotzeko gaxtotasuna. Ib. 60. Zelan berotu deutsadazan belarrijak. Bela bat baño balzago ifini dot. Astar II 108. Azkhar edo flaku hizaten bezala / Jakinzak, adixkidia, / Hau duk gure izatia, / Khortian xuri edo beltz eginen hutela. "Les jugements de cour vous feront blanc ou noir" . Arch Fab 209. Egiten deutsa Jesukristori injuria guztiz balz ta andia. CatBus 46. Zarenaren arabera, aberats edo pobre, / Gorthe eta tribunaletan, hala egiñen zaituzte, / Osoki beltz edo zuri bethi ere. Gy 160. Bainan nahi dut egin dezaten beltz eta itsusi ezin gehiago, eta erran gezur-untzi bat dela. Hb Egia 142. Ematen du buruan khendu behar diola khoroa, bainan ezagutzen diotzate bere xede beltzak. Ib. 45. Gerasarrak erakutsi zuten esker gaiztoko billaukeriarik beltzena. Lard 388s. Ai Jauna, beltzegia naiz zuk niri begiratzeko. Dv LEd 149. Hobenduru beltzena naizen arren, grazia bat othoi. Ib. 206. Zonbaitek bazuten ere xede kriminelena eta beltzena, ahal bazuten, Erregeren eta Erreginaren hiltzeko. Elsb Fram 82. Zer bizimodua ematen dion gaixoari perdulario orrek! Zer gauza beltzak ikusten diran mundu onetan! Apaol 90. Emen agertu zitzaizkigun berriro [gazte biak], izen gaiztoaren jabe, iñoiz baño beltzago, itzalago, bildurgarriago. Ag G 63. Arren gorroto beltza! Arren barruko sua! Ib. 310. Emakumiak / zori txarrian / oben baltzagaz / illundu eban ludia. Enb 141. Akaldezabal zuek! --Zuek kemen gutxi... / Beltzenak asi dira esaten elkarri. Or Eus 28. Bertze Aberats beltzek bezala, ez utz Herria hiltzera. Iratz 106. Lurpeko eliza batzuetan biltzen ziren, ez tirano beltzen eskuetaratzeko. Zerb IxtS 98. Larrungo mendi eder eta maitatua, zertako utzi ditugu atze beltzak zutaz jabetzerat? Zerb Azk 46. Nora doa ur ori ixur, bere baitaz usteldurik eta garbitasun zerutiar ortatik okerturik, lizunkeri beltzen pike-ibai irakiñera? Or Aitork 55. Zelan gabizen ikusi ta be / ez dau gure errukirik, / eneban uste edur zuriak / ain biotz baltza eukanik. BEnb NereA 112. Biarkoek txerren eta gaiztagin beltz bezala zapuztuko ta gaitzetsiko lukete. Zait Plat 17s. Bere hasarrearen gibelean, arima oso beltz bat ezkutatzen da, bere aurpegi ilunaren atzean gaiztakeria ilun bat. Arti Tobera 282. Azalez ez dakit, animaz bai jartzen dirala beltz. MAtx Gazt 81. Errazoi bako agindu baltzak / areik ebezan beteko. FEtxeb 47.
azpiadiera-1.2.4.1
(Tras gen.). Cf. infra (II, 2).
Etxeko jaunak, bazkaltiarrek etzakiten nola mintza, / Judas harek, ba, zuen agertu bere gogoaren beltza. Ox 73.
azpiadiera-1.3
3. (Bosque, matorral, etc.) cerrado, denso. " Oihan beltzean bizi da (BN-arb, S), baso basoan bizi da, viven en pleno bosque" Gte Erd 247.
Neprun duzu berriz oihan belzetan kausitzen den elhorri belzaren frutua bezala, baxa arana iduri duena. Mong 594. Sanson zenak bezala, ez othe zuen lepho-gibela, xara beltz bat iduri, alimaleko ile batzuz estalia? Barb Sup 145. Otsoak baso baltzara, / azeri zarrak lexara. Enb 147. Bixi ziñian eder / lorategi baten, / ez eutzula ezek be / kalterik egiten; / ta ikusirik nitzala / ni urreratuten, / sasi baltzak albotik / egin eutzun urten, / galazo gurarikan / zu niganatuten. Ib. 121. Hunek (azkonak) ere oihan edo larre beltzak maite. GaztAlm 1934, 50 (ap. DRA). Oihan beltz batzuen erdian. Zerb Gerlan 103s. Gure Euskal-Herria / ez zaiku, ez, hilen. / Argiak jabaldurik oihan beltz guzia, / [...] / Euskadik izanen du bere iduzkia. Iratz 28. Mendibide, txarra edo-ta oianbeltzean. Etxde JJ 88. Utzi nuan iekitzen lizunkerizko oian beltza. Or Aitork 37. Herrirat heltzeko oihan beltz bati barna joan behar zen mendi bati gora. JEtchep 15. Oihan-beltz, desertu, hartz-lehoinen orroa, ohoin basa... ikanen du zer aipa! Lf ELit 255.
sense-2
II . (Sust.).
azpiadiera-2.1
1. (Lar), baltz (V-gip; Lcc).
Negro (de raza negra). "Negro de Guinea, Guineako balza " Lcc. "Guineo, baile, beltzen dantza " Lar. "Negro africano, etíope de las Escrituras. Ez dogu ezagutu guk baltzik gure aldietan " Etxba Eib.
Etiopiako beltz bat zuritzen danean, eta katamotzak uzten dituanean bere mantxak, utziko dituzue zuek ere gaizkiz gaizki ibiltzeko oiturak. AA III 499. Pasatzeko modurik / badezu barkuan, / Txinako beltzetara / obe dezu juan. Xe 175. Errana da bere buruari epherik emaiten ez duenaz, lanean ari dela beltz bat bezala. Prop 1881, 228. Habanako kalietan ikusi izandu det gauza arrigarri bat. Beltz bat, amukua abuan sartu, su eman eta jaten. Sor AuOst 76. Beste arkaitz batian erakusten dira demoniuaren arrastuak, zeña agertu zitzaion izutu nairik, Etiopiako beltz baten antza arturik. Bv AsL 184. Afrikako beltzen, Ameriketako salbaien eta Ozeaniako lehen elgar yaten zutenen pare. Elsb Fram 80. Alan erakutsi eben / Dominikanoak / beti beti goitu ta / baltz Haitianoak. Azc PB 207. Irakurliak itanduko dau Apirkako baltz arek euzkeraz itz-egiten zelan ekijan. Kk Ab I 83. Baltz euzkeldun a ume txiki-txikija zan aldijan, gixon zuri bijotz gogordunak [...] baltzok arrapetan ebezan aberiak balitzaz. Ib. 83. Emakume andaluzitar bat, jazband jotzen zuen beltzarekin dantzatzen etzan ba! ABar Goi 15. Iru beltz barrenen, ixkilluz ongi jantzita. JAIraz Bizia 78. Europar kultura hortaz jabetzea on da, bereziki Beltzen eta Orien abertzaletasun borrokariak jotzen duenean. Mde Pr 42. Beltz hunek begitarte propia zuen. Etzuen frango beltzek bezala sudurra matatua, lehertua. JEtchep 84. Zuri, beltz edo gorri, haurrak jaio egiten dira mundura. Arti Ipuin 78. Ogei-bat milla kristau bizi ziran: arabiarrak, berebere-tarrak, tuareg-tarrak, beltzak, nastuak eta ainbeste arraza. Anab Aprika 43. Eman opioa bildurrik gabe indio txepel oiei, ogi pozoitua Australiakoei, mikrobio txarrez jositako maindireak Afrikako beltzei. Vill Jaink 85s. Etzirela hola deus entseatu gabe beren gisa utzi behar untzixkan ziren lau beltz mahometanoak. Ardoy SFran 246. Joe Luis baltz gaztearen aurka. Etxabu Kontu 173. Urten eban orduan / finalerakoan, / aleman eta ingles / zituan ondoan. / Keniako baltza be / gogorrik arloan. FEtxeb 140. Urten eban gietan etorri zan baltz batek, eta emon neutsan orri ori. Gerrika 209. Geroztik or ibili dira Haroren marka borratu naian, estranjeritik beltzak edo zuriak ekarrita. Albeniz 164. Eta hara non esaten didan beltz batek: Berorrek jo du noski Colombiako martxa ontzian. MEIG I 60.
azpiadiera-2.1.1
Persona perteneciente a una raza de piel oscura.
Utzi, utzi, Gaztelako hitzera txoralda horri: Mairu kutsu, judu kirats, beltz eta billau usai geiegi dabil erri horietan. Lar Cor 153. Nobiak aukeratu / gustokorik balitz, / beltzak zurien zale / omen dira agitz. Afrika 53. Nundik-nora ibilli az orrekaz jitanuokaz? Nundik etorri az orrekaz baltzokaz, neure laztana? Echta Jos 18. Arrantzaleok alkartu ziran, / Batu zan euren batzarra, / Erabagitten zer egingo zan, / Betorren Aprikatarra. / Esaten eben neurtuko dogu, / Orren baltzorren inddarra. Ib. 121 (se refiere a piratas berberiscos). Beltzan sarrera zorrotzak, / egiñ diguzte destrozak, / milla asko eriotzak. Yanzi 80. Beltzak eta zuriak, han [Veracruzen] oro phika bezen ohoinak dire. Zerb Metsiko 187.
azpiadiera-2.2
2. (Lar, ), baltz (Lar, ).
"Negrura, negregura, negror, beltza, baltza, beztasuna, baztasuna " Lar (v. tbn. Añ).
Alde ditzadan begi ôk / beltz ontatik / argitara, Iainko garbi. "De esta negrura a la luz" . Or BM 32. Zerua, auspez dagon katillu-barrua, / argi-intziritan zijoak galdua. / Ta ni, aren aurrean, laiño-lits bat nauk, / beltzean urtua. NEtx LBB 209.
azpiadiera-2.3
3. Liberal (en política). " Baltza. Durante y después de las guerras carlistas: liberal. Txapel zurixak errixan sartu baño len, baltzak urten biar izan eben " Etxba Eib. Cf. infra GORRI-BELTZ.
Fedea da beltzaren / odol egarria [='sed de sangre de liberal'] , / ondamen, suba, garra / ta lapurreria. Echag 167. Txuri ta beltzik bage / leneko legean / guztiok bizi giñan / gloriyan pakean. Ib. 167. Andoaingo Elizan / oliyo ugari / arin iriki diye / karlistak beltzari. CartAnd 408. Euskaldun guztiak, / morroi-nagusiak, / beltz eta zuriak, / batuko gaitu bizi- / -modu berriak. It Fab 213. Beltzak eta zuriak / Muñagorrirekin / geldituko gerade / bandera batekin. Ib. 212. Bozkatzeko aintzinean, anhitz egunez, [...], aitak semen kontra, semeak aiten kontra, xuriak beltzen edo gorrien, eta azken hauk xurien kontra ikhusi dire. Elsb Fram 147. Combes beltzak nahi badu, egin dezotela beltzuri. HU Aurp 144. Gorriak eta beltzak, bi aldiz, erriaren ondasunak zaintzeko iaioena bezela, gizon ura udaletxean sartzeko jo ta ausi zakarrean ibilli ziran. Ag G 220. Debako liberalak, / (Ernioko beltzak), / Zazpi errialengatik / Odola salduak. Or SCruz 72. Albizturko baserri batean Santa Cruzen adiskide aundi bat bizi zan, Mugertza izena. Adiskide zulako, ez bestegatik il omen zuten beltzak. Ib. 91. Liberalakin ondo etortzen zalako ori beltz samarra da. Ib. 88. Karlisten lenengo gudatian zan. Gudate aren lenengo aldian baltzak eta zuriak, edo karlistak eta liberalak, alkarri ezeutsien kuartelik emoten. Kk Ab II 24s. Beltzak orduan jabe egin ziran / autsirik lengo bandera. MendaroTx 54. Beltzak eta zuriak, arrotzen abo-txulora begira zeuden, bañan arrotzen arpegiya illargi-betea bezela azaldu zan, urak nastuen zebiltzan garaiz. Inzag RIEV 1933, 418. Prantzesak ez ezik, "beltzak" ere, liberalak alegia, ederki dantzatu zituzten prailleak, bere aitorrez baitakigu, Zarauzko komentuko Aita-Nagusi zela, 1848an, beltzak bi aldiz eraman zutela txispa artean. Etxde 16 Seme 160. "Beltzak" Eizmendiko Manuela Antonikin erderaz itzegiten zuten bitartean. PEBiz 38. Beltzak, Donosti, Altza-gain ta Errenderiko inguru ori guzia beren esku zeukateken. Ataño TxanKan 32.
azpiadiera-2.4
4. Vino tinto. Cf. ARDO BELTZ (s.v. ardo).
Nun da moskatel ta manzanilla / nun da Rotako baltz fina? Azc PB 79. Moxoloren ardangelan bituta, [...], arrapatzen zuten jakia ioranez iruntzitzen, beltzetik edo zuritik zurrutean. Ag G 165. Egarri danentzat aor / zurija naiz baltza... Enb 209. Anton Kokok mandoka dakar / beltza, barna berotzeko. "Antonio el arriero trae el vino negro por cargas" . Or Eus 158. Edan ezak --esan diote-- / joan dakikan asarre; / beltzaren bidez asarre zana / aren bidez adiskide. Ib. 174. Zâtoko beltz artatik noizean bein kurka, / iturriko zuritik naiz izan lau xorta. Or Eus 284. Goizean zuria ta / atsaldian baltza, / eten bako txurrutai / an ekiten dautsa. BEnb NereA 28. Ura gustatzen zaigu eskuak / ta arpegia garbitzeko: / baña napar beltza bear degu, / eztarria bustitzeko. NEtx LBB 369.
azpiadiera-2.5
5. Cosa negra. " Beltz bat baduzu kopetan, vous avez une tâche noire au front. Oihanpean beltz bat ikusi nuen, je vis sous le bois quelque chose de noir" Dv.
Nik badakit beltz guztiak eztirala ikatzak eta zuri guztiak iriñak ere ez. Ag G 47. Emaztegaiari begira zegoelarik, errukirik gabe ohartuz haren larruaren zimurtxo bakoitzari, haren begi-petako beltzari. Mde HaurB 35.
azpiadiera-2.6
6. Negra (figura musical).
Neurketa-eredurako artzen dan eres-neurriya laukua (compasillo) da, eta laukua deitzen diyot eres-neurri ontan lau beltz sartzen diralako; bikuan (binario) bi beltz sartzen dira. Lau ordez irukuan (tres por cuatro) iru beltz sartzen dira. LzM EEs 1912, 105.
azpiadiera-2.7
7. Oscuridad (fig.), situación atrasada, penosa.
Aurreratua bizi ez naiz ni / bizitzen naizen etxian; / ni beti antxe nago tristerik / ezarri nauten beltzean. Xa ( in Uzt EBT 89 ).
azpiadiera-2.8
8. Figura en las cartas (sota, caballo o rey). " Beltzak: xota, zaldi eta errege (G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 192 s.v. kartak.
azpiadiera-2.9
9. (S).
Miembro de uno de los grupos de la mascarada suletina. "En la indumentaria del [grupo] primero predomina el color rojo, y en la del segundo, el negro. De ahí que se les conozca como gorriak, y beltzak " M. A. Garamendi ASJU 1990, 910. Cf. beltzeria.
sense-3
III . (Adv.).
azpiadiera-3.1
1. Pérfidamente, malvadamente.
Bitarte ontan kristau izenaren kaltez beltz jardun zan gogaiztoa agintariyen eskuz, sinisleen odolez baztarrak gorrituaz. J.M. Tolosa EEs 1913, 162.
azpiadiera-3.2
2. Duramente, con esfuerzo.
Aurrerapenez ez degu jaten / baizik lana beltz egiñda. Olea Auspoa 39, 137.
azpisarrera-1
BELTX (G, AN-gip-5vill, L-sar, BN-ad-ciz, Sal, R, S; Lar, Añ, Dv, H; belx Arch VocGr 204; baltx V-gip; Lar, H). Ref.: A; Lrq; Etxba Eib (baltx); EAEL 219, Gte Erd 71. (Forma con palatalización expresiva). Tr. En textos vizcaínos sólo hallamos algún ej. moderno. a) (Adj.). Negro; moreno. "Negro, beltza, beltxa, baltza, baltxa " Lar. "Palominas uvas, mats beltxak " Ib. "Belx, brun, brune" Arch VocGr 204. "Beltx, diminutif de beltz " Dv. "Diminutifs de beltza, baltza : beltxa, baltxa . Txori beltxa, petit oiseau noir" H. "Negro" A. "No sé otros nombres de berzas que a la de invierno aza beltx, al repollo burumo y al brogil pella " Mdg 146. "Noir. Dim. de beltz " Lrq.
Deabru beltxa, deabru beltxa. (Etayo, 1597). ReinEusk2 131. Hori da arhana bamo belxago. Saug 122. Anaiatasun hunetakoen arropa biz [...] ez guzia belxa, ez guzia xuria, baina hauts kolorea duena. Harb 424s. Harri belxak mazkor korala bezalakoak. INav 81. Harrisko xabalak et belxak. Ib. 118. Ai ene begi beltxak / ilik naukazu / euki egizu piedade / ta piztu naizu. Gamiz 203. Len amakia egin diguk gure hizkuntza, ta orain alabakia, beiñ txuri, ta gero beltx. Lar DT CCIV. Lur beltxak ogi txuria. (AN) "Donde menos se piensa salta la liebre" . Aq (pág.) 63. Ale, gormant xarra, / hola behar izana jarri, / hire tripa beltxa / eztuk ez egarri. AstLas 27. Gizon harek orai, / emaztia ero baleza, / harentako lizateke / ifernuko leze beltxa. Ib. 30. Hunek izanen ditu, erdian, Jesusen eta Mariaren bihotz sakratuak, estofa beltxez eginak. JesBih 417. Xoilki funtsa beltxa izanen du, eta gurutzea, khordoina eta hupak xuriak. Ib. 407. [Katamotzak] guztiz zeban kolore gorri oritarako ederra, bere pikort beltx distiatuakin unetik unera or emen txit egoki apaingarritua. Izt C 193. Eztago xaurien eskiuan egotia xuri edo beltx bilo bakotx bat. Hual Mt 5, 36 (Dv, Samper xuri edo beltx; xuri ezpa beltz, Ur zuria edo beltza, SalabBN xuri ez belz, Echn ez zuri t'ez beltz). Asasona zazu olio, biper beltx, perrexila eta baratxuriarekin. ECocin 17. Zapata txarolatubak, / zillarrezko bretxa, / mantelin sedazkua, / enkajia beltxa. Xe 180. Begiyak beltxak, musu biribill, / zuri-gorriya larrua. Ib. 314. Bethi aho-xokoan zagokalarik bere pipa motx eta beltxa. Elzb PAd 13. Ethorriko duk orena, hik ere hartuko ditukana hireak eta asto beltxarenak! Ib. 59. Birjinaren bultu beltx bat. Zby RIEV 1908, 295. Bele beltxak haragi / puska bat mokoan. Ib. 759. Athera zuen sakelatik kanibet edo nabala gider beltx bat zuena. Elsb Fram 79. Serora beltx ala xuri, ala andre xapeldun, eman ditela nahuten bezala; elgarrekin edo elgarretarik berex. HU Zez 179. Bai zazointuzgero ere, anitxek biltandei [txutxika] tinte beltx egiteko. Mdg 131. Berinazko punpulatto batzu, barnean ageri zutenak hari beltx mehe bihurdikatu bat. JE Bur 72. Etxeko ollo txuriya baño / kanpoko beltxa naiago. Noe 126. Afrikako moro-beltx baten soin txarra belhaunetaraino heltzen ez zitzaiola. Barb Sup VI. Bipher-beltx gostu bat ezin erranezkoa bazuen han, aho zolan. Ib. 33. Trikota beltx hunen ahal bezen laster akhabatzera. Ib. 54. Gizagaizo Ellande! Aditu behar ditu bereak eta asto beltxarenak! Ib. 73. Pittikaren ilearen legunaren / Leguna; / Xuri ta beltx, pittika bat, gu bientzat / Fortuna. Ox 112. Ostatua ta autueta zala-ta, nire amak sein baltx bat ekarri eban. "Mi madre vino a darme un negrito" . Or Tormes 9. Gurdia gaitu, ardatza igurtzi, bei Beltxa uztartu. 'La Mourette' . Or Mi 115. Txuriak eta beltxak / Mendian ardiak, / Zuk ere ez dituzu / Bentaja guziak. Inza ( in Jaukol Biozk IX ). Kaiet-ek, ttutta-beltxa / harturik eskura, / Hartz-ama botatu du / lau zangoez gora. Etcham 232. Aren buru xoil ta begi beltx biziak. Ldi IL 23. Baba beltxarena soillik esanen dizut nik / --taiu berau baitute bestelako guzik--. "La del haba egipcia" . Or Eus 49. Andre Garaziz geroz egin da Letari / Iribasen dagoen San Permin beltxari. "A San Fermín el Negro" . Ib. 247. Zer da hantxeko mamu beltxa ogi-alhor horren erdian? Lf Murtuts 7. Matxinek, begi bizi beltxak zittun; ille beltz kiskurra ta larru kolorea beltzarana txit. Etxde AlosT 22. Kape beltxa kea dariola, ta miztela naiz pattarra gañean. NEtx Antz 122. Eskopeta kargatu nuen / neuretzat zorigaitzian / bai eta ere deskargatu / aphez beltxaren gainian. Balad 210. Eiz-or espaiñol beltx bat aztaletan zerraien nekez. Mde Pr 100. Adatsa berriz, beltx eta kiskur. Etxde JJ 215. Begiak erne zituen, begitartea beltx, mehail eta idor. JEtchep 79. Zapeta punta luzeak zituen, beltxak, eta galtzerdi zuhailak. Ib. 79. Hogoi urteko mutiko bat zen, ttipi eta beltx. Ib. 113. Zion bigotedun beltx argal batek. Ugalde Iltz 47. Begitu eidazu begi urdin eder orrekaz nire begi txiki baltx onetara. Azurm ( in Gand Elorri 145 ). Biper gorri edo biper beltx, jendeak hor baitziren haatik, untzi horietan ez dakigu nola bat bestearen gainean metatuak. Ardoy SFran 192. Makiña, eskuitik ezkerrera... Letrak, ezkerretik eskuira... Ttantto beltxak papela illuntzen... NEtx LBB 104. Behi betroin beltxa. Etchebarne 26. Bi ubal beltxen barrura / bere besoak sartuaz. Zendoia 129. Ardi beltx ala xuriak. Larre ArtzainE 281.
azpisarrerakoSense-1.1
(Como apodo).
Zertara jiten zira, / Plazara dantzara? / Jentek erraiten die, / Izorra zirela. / Izorra baniz ere, / Badakit nur ganik, / Belxareneko seme / Pollitaren ganik. (S). DRA . Irungo Beltxa an azaldu zan Naparroan, Prantzi-mugako erri batean. Or SCruz 79. Oialarena ongi iduri zait / --dio Beltxak saietsetik--. Or Eus 196. An dute bertsolari Salditseko Beltxa, / ziri-bertsuak sartzen ez guziz aketsa. Ib. 14. "Napar Beltxa" esaten zidatean, eta ordun adierazi, Areson azia nindutela. Or QA 41. Nik, Tolosako lagun bat artu nuan. Beltz-beltza zan eta Beltxa esaten genion. Alkain 92.
azpisarrerakoSense-1.2
Liberal.
Gure kontra espantuz / Hango dama beltxek, / Presentatu ginela / Sobera berantxe, / Barkamendurik etzela / Guretzat oraixe. Bordel 48.
azpisarrerakoSense-1.3
Zerbait agitara ezpadet, gure Beltxok ainbeste etsaiez ikaraturik, bidea itxi didate. Lar Carta a Gandara 162 (ref. seguramente a los jesuitas).
azpisarrerakoSense-1.4
Behar zen gero, guk dioguna, xurian beltxa sinatu. Prop 1920 (sic) 62 (ap. DRA ).
azpisarrerakoSense-1.5
b) Negativo, desfavorable.
Eta horrek, hain zuzen, erakutsi behar dio alderdi horiek, xuri, beltx eta gorri, bere begiz ikusi dituen dohakabeari zer diren eta zer ez diren. MIH 384.
azpisarrerakoSense-1.6
b) (Sust.). Negra (figura musical).
Onela, musikan bezala, lau beltx, naiz iru beltx bi kakodunekin, naiz bi beltx lau kakodunekin. " Cuatro negras, o tres negras con dos corcheas, o dos negras con cuatro corcheas" . Or Poem 518. Silaba baten orde biga heldu bazaizko burura, bi kortxea emanen ditu kantatzean beltx baten lekuan. Lf ELit 40.
azpisarrera-2
BELTXAK ETA XURIAK JASAN. "Éprouver de grandes angoisses, [...] souffrir mort et passion, [...] beltxak eta xuriak jasan, xintximariak ikusi (edo pairatu)" Herr 13-6-1957, 4.
azpisarrera-3
BELTX-BELTX. Intens. de beltx. Cf. BELTZ-BELTZ.
--Zer moduzko zezenak izan dituzte aurten Santiaguetan? --Txit ederrak. --Eriotzakoak al ziran? --Etziran eriotzakoak; baña ez ta nola naikoak ere: lenbizikoa, beltxarana; bigarrena, beltxa; irugarrena, beltxagoa; laugarrena, beltx-beltxa; eta bostgarrena, beltxen-beltxena. Ezale 1897, 302. Bainan zen zezen bat beltxa, bel-beltxa. EskLAlm 1900, 17. (ap. DRA) Beste bi [kaskaneta] beltx-beltx ensaiatutzen / ibillitubak jai ta aste, / beren ordua bete danian / aik ere deitu dituzte. Tx B II 38.
azpisarrera-4
BELTX-BELTXIK.
Erleak asi dira, beltx beltxik, / billatuz beren tegia. Or Eus 417 (se refiere metafóricamente a un grupo de sarcerdotes).
azpisarrera-5
BELTXIK. Siendo oscuro, moreno.
Ierusalengo donzeillak, / Ni beltxik naiz ederra. Hm 154.
azpisarrera-6
BELTZA EGIN. Hacer una faena. "Baltza egin (V-gip), engañar a uno" A. "Beltza egin du ori egitea (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 285.
Ala-olako adiskidea: Beltza egin didazu ta eztizut berealakoan barkatuko. Ldi ( in Or BM 8 ). Beltza egin zion Dionisiok. Izan ere, arrizko biotza bear zukean Dionisiok, egin zuena egiteko. Zait Plat 18.
azpisarrerakoSense-6.1
" Báltzak eiñ, hacer cosas pésimas" Iz ArOñ.
azpisarrera-7
BELTZA GERTATU. Suceder una desgracia. "Beltza gertatu da (G-azp-goi, AN-gip)" Gte Erd 285.
azpisarrera-8
BELTZAK ERAKUTSI. Hacer pasarlo mal.
Barkatzen zizkat arrebatzakoari neri erakutsi zizkidan latzak eta beltzak. A Ardi 20.
azpisarrera-9
BELTZAK IKUSI. Pasar apuros, dificultades. "Istillu beltzak ikusi zituen (AN-gip), beltzak ikusi (V-arr)" Gte Erd 277. "Garai hatran haiek beltak ikusi omentzittuen baserriyan" ZestErret. v. GORRIAK IKUSI.
Oso abaildua dago, latzak eta beltzak ikusten bizi da errukarriau. A Ardi 99s. Inglaterrarengandik, beltzak eta gorriak ikusi bear izan ditu. Ldi IL 167. Ok beltzak ikusi bearrak ziren, gizajoak. Izeta DirG 95. Igo-aurretik edo ondotik, gorriak eta beltzak nola ikusi izan zituzten. Berron Kijote 169. Alejandro zana, gorriak eta beltzak ikusita mundu ontatik joana. Albeniz 31.
azpisarrera-10
BELTZAK PASATU. Sufrir desgracias, pasar apuros. "Orrek pasa ditu beltzak (G-azp-goi)" Gte Erd 277 s.v. sufritu.
azpisarrera-11
BELTZA PASATU (-au V-arr-gip). Suceder una desgracia. "Beltza pasau, uste eztako bat edo ezbehar bat gertatu. Beltza pasau jatan atzo plaian. Etxosten ba erropa guztiak arrapau..." Elexp Berg. "Baltza pasau da (V-arr-gip)" Gte Erd 285. Cf. BELTZAK PASATU.
azpisarrera-12
BELTZAREN BELTZ. Oscuridad grande.
Esku muturrez garbitu du eskui-aldeko kristal bat. Kanpoa, erensugearen aoa da, beltzaren beltzak sakondua. NEtx LBB 107.
azpisarrera-13
BELTZAREN BELTZAZ. De tan negro.
Eztabe agiri ez begi, ez betulerik baltzaren baltzaz. Mg PAb 124.
azpisarrera-14
BELTZA SAKATU. "Baltza sakatu (V-m), engañar a uno" A.
azpisarrera-15
BELTZ-BELAR. "Escrofularia nudosa, beltza-belarra [sic]" Labayru Hist 474. v. BELAR BELTZ.
azpisarrera-16
BELTZ-BELTZ.
azpisarrerakoSense-16.1
a) (Hb; bel-beltz V-gip; bal-baltz V-gip). Ref.: Iz ArOñ (balbaltzak); Elexp Berg (bel-beltz). "Beltz-beltz, tout noir" Hb. "Balbaltzak, muy negros" Iz ArOñ. "Bel-beltz, muy negro" Elexp Berg. "Bel-beltz zeuan zerua" Ib.
Asentuak beltz-beltzak daude, zokho guziak herrautsez eta amaraunez betheak. Dv Lab 213. Bazuen ahoaren eskuineko xokhoan pipa motz bat beltz-beltza. Elzb PAd 7. Soinean zituen galtzak eta bizkarrean zinzilika zuen maripulisa oihal beltz ederrezkoak ziren [...]; barneko seda leguna, dir-dir-dir egiten zuena, hura ere beltz-beltza. Ib. 4. Zaku hura, bel-beltza zuen kanpoz bainan xuri barnez. Prop 1894, 267. Zapi aundi bat beltz-beltza, berriz, / ontzi-gañean. Jaukol Biozk 36. Illargijaren Mendijetako Bakalduna, baltz-baltza da. Altuna 22. Bixar andi baltz-baltza ebana. Kk Ab II 98. Arbolen ostoak bel-beltzak ageri. Anab Poli 105. Bar-ean bi gizon bel-beltzak zeuden zerbitzari. Anab Aprika 30. Beltz-beltz autsez eginda aritzen giñan. JAzpiroz 76. Pixa egin bearrean, ez dakit zer zan. Odola edo beltz-beltza egiten nuan. Albeniz 217.
azpiadiera-1.1
Tremendo, muy trágico.
Dana gorri-gorri eta baltz-baltz. Dana negarra, sua, odola eta eriotza. Alzola Atalak 64.
azpiadiera-1.2
Muy cerrado, muy denso.
Oihan bel-beltz batean. Prop 1903, 28.
azpisarrerakoSense-16.2
b) "Bel beltz egon, estar enemistados o enfadados" (G-azp; comunicación de I. Gurrutxaga, 1931) ABibl.
azpisarrera-17
BELTZ-BELTZA (Estar, etc.) muy negro, muy oscuro.
Hanbateki belz belza, hotz hotza, itzala bezala, dago gizona mundu hontan. Tt Onsa 103. Hertzeak beltz beltza egin arteraino. Elsb Fram 148. Hedoi itsusi batzu / airean dabiltza; / Laster dute zerua / ezartzen beltz beltza. Zby RIEV 1908, 771. Behin, lau urtheko haur bat erori zen putzu baterat eta han itho; hain ongi itho, non, uretik athera zutenean, beltz-beltza baitzen eta osoki hoztua. Jnn SBi 73. Han zauden dotzena bat haur gazte, [...], Igandeko egun hura guzia xeminei garbitzen iraganik beltz-beltza eginak. Arb Igand 84. Karriketan koka ahala, ikus ahala urrun, beltz beltza oro; lurra ez ageri. HU Zez 159. Iturri batzuetarik ura bero-beroa eta beltz-beltza heldu da. Ib. 16. Bi orenetako ikus zitazken hiru erregebideak beltz beltza gizonez estaliak. JE Bur 24. Eta, athorra-mahunkas, bulhar batzu gaitzak athorra hartarik beltz beltza ageri. Barb Sup 148. Españolek eliza bi aldiz errerik, beltz beltza egin da eta beltz beltza egon. Barb Leg 126. Ordu berean zerua ilhuntzen hasi zunan, beltz beltza jartzen. JEtchep 44. Ene axala xuri dago ta / honen barnea beltz-beltza. Xa EzinB 86.
azpisarrerakoSense-17.1
Muy triste, muy sombrío.
Athera nintzen beraz tribunaletik eta joan etxerat gogoa bel-beltza. Prop 1893, 179.
azpisarrera-18
BELTZ BEZTI. "Beltz bezti, vêtu de noir" Dv. Cf. ejs. de beltzez bezti-, beltzez jantzi s.v. BELTZEZ.
azpisarrera-19
BELTZEAN.
azpisarrerakoSense-19.1
a) A oscuras.
Haren aldian pixtu xiribitak, bere argi goibelaz illunpian utziz gelako inguruak, beltzian zauzkan gizona eta hango gauzak. Atheka 89.
azpisarrerakoSense-19.2
b) "Beltzean (R-uzt), azken beltzean (BN-lab, R), a la fuerza, a falta de cosa mejor, en último caso" A. v. AZKEN BELTZEAN.
Zuzenki diardun irian sartu, lurralde ontako ekandu gurenak ostikopetu, opa duzuna arrapatu ta beltzean daramazu. Zait Sof 133. Orain ere berriz diotsut. Neskatx ok len-bai-len ona ekarri, beltzean eta zure olde gabe, lurralde ontako bizilagun izan nai ezpaduzu. Ib. 133. Ez al duzu esango sari onez? Esatea daukadezu, beltzean. Ib. 90.
azpisarrera-20
BELTZEZ (Vestir, pintar, etc.) de negro. "Baltzez (Vc) (vestirse) de negro" A.
Eliza beraz ezta belzez estalzen, ez eta ülhünki ari kantatzen, lürreko honen galzia gatik? Bp II 128. Beltzez janzi zan zerua, lurra dardaraz zebillen eta arriak auts biurtzen ziran. AA I 521. Bordagain beztitzen du beltzez kasta-gotak. Hb Esk 136. Galaad-tar guziak beltzez janzita. Lard 182. Atharratzeko zeñiak berak arrapikatzen; / Hanko jente gazteriak beltzez beztitzen. ChantP 286. Ez da betiko ordu txar areen gomutgarria, / Estaldu daizun baltzez arpegi orren argia. AB AmaE 442. Itxaropenak illten diranean arimea baltzez jantzirik gelditu oi da. Ag Kr 163. Gizon azkar, masal, beltzez jantzi bat an zan. A Ardi 107. Ildakoaren emaztea bide zan, baltzez yantzia. Or Tormes 87. Ortzia dakust baltzez jantzija, / Lotsaz iñeska euzkija. Enb 134. Beltzez jantzitzen diranak. MendaroTx 66. [Burdinazko plaka xuri] huntan beltzez thindaturik herriaren bi izenak. JE Ber 38. Jauregiko guztijai be baltzez jantzi erazo eutsen. Otx 93. Beltzez jantzi da zearo itxasaldetik zeru-muga. TAg Uzt 130. Garai batean aingerurikan / ola etzan jazten beltzez. Uzt Auspoa 67, 106. Aizea suak eta kheak aldika gorriz argitua, aldika beltzez ilhundua. Osk Kurl 123. Ango lagunak baltzez jantzita dagoz. Erkiag BatB 168. Il da bertsolaria, / erriko kantari, / basarri ingurua /beltzez da estali. NEtx LBB 374. Gauaz [zentozten zuek], eliz-atorra-jantzian, zuziak piztu-ta, errezuan, beltzez estaliak. Berron Kijote 211. Maria, berriz, dana beltzez, galtzerdiak ez beste gaiñerakoa. JAzpiroz 191.
v. tbn. Apaol 77. Moc Damu 5. Jaukol Biozk 36. ABar Goi 62. JAIraz Bizia 127. Mde Po 28. Arti Tobera 263. Anab Aprika 17. Lab SuEm 195. Baltzez: Azc PB 71. Laux AB 23. Etxabu Kontu 76.
azpisarrerakoSense-20.1
BELTXEZ .
(Forma con palat. expresiva).
Bakarra zitaken hor gaindi beltxez bezti. Ardoy SFran 218. Errienta, bere paperak eskuan, antzoki zolan izanen da beltxez bezti, xingola bat seinale, eginkizunen kudeatzeko. Lf ( in Casve SGrazi 12 ).
azpisarrera-21
BELTZEZKO. "Baltzezko, (cosa) de negro" A.
Ama illik dana agertzen yako baltzezko miesaz jantzia. Onaind STeresa 28.
azpisarrera-22
BELTZ-GORRI.
azpisarrerakoSense-22.1
a) "(G), color cobrizo" A.
Larre belz gorri len ziradenak / dira orain txit berdeak. Ill Pill 3.
azpisarrerakoSense-22.2
b) Negro y rojo; (vinos) tinto y rosado.
Matsaren emakaia / pozkida osua, / almen pare gabia / txitez doatsua; / beltz gorria kolorez, / indarrez garbua, / adimentuz argia, / auxe da ardua. JanEd II 10. Ur egosi epelak / eta iturriak / ez ditu murritutzen / nere egarriak; / obeto kendutzen du / ardo beltz gorriak. Ib. 12. "Matxinoak" Azpeitin / Jesus-zigortzaile, / aurpegia beltz-gorri / beti ikus bait-zaie. " El rostro pintado de rojo y negro" . Or Eus 211.
azpisarrera-23
BELTZIK (Estar, etc.) triste. "Untsa beltzik dago (BN-baig), está bien triste" A.
Herriko bestan, gazte lagunak / kantuz plazara dohazi; / eta ni beltzik etxe zokhoan; / irri egiten ahantzi! Elzb Po 195. Illobi guztiz eder bat egin / Dautsie madaripien ; / Txiribiri ta erliak duaz / Baltzik bidiak betien. Enb 43.
azpisarrerakoSense-23.1
Herioa hor heldu da / Beltzik eta ilhunik. " La mort vient noire et sombre" . (Canc. pop.) Michel LPB 419. Nun hindabilan, beltzik, errak, herioa. Ox 82.
azpisarrerakoSense-23.2
(Estar, etc. negro).
Ortzea baltzik, mendijak zuri, / Lurra gogortuta ixotzak. Enb 42.
azpisarrerakoSense-23.3
(Vestir, etc.) de negro.
Kale erdian agurtu dot baltzik jantziriko andra bat. Alzola Atalak 67.
azpisarrerakoSense-23.4
" Itxura beltzik ioan da, il s'en est allé sombre, préocupé" H.
azpisarrera-24
BELTZ ILUN.
azpisarrerakoSense-24.1
a) (baltz ilun V-gip ap. A; Lar). "Zaino, se aplica al caballo castaño obscuro, que por lo regular tiene malos resabios, zaldi balzilluna" Lar. "Baltz illun (V-gip), color castaño" A.
azpisarrerakoSense-24.2
b) Tenebroso, terrible.
Nik ua maiteago, ta ua eraman zidan eriotza gorrotoago ta bildurrago, etsai beltzillun ua. "Atrocissimam inimicam" . Or Aitork 83. Argi naza Zure errukiak eta galde bezaiet gizonen kastigu izkutueri ta Adanen semeen samin txit beltzilluneri. "Tenebrossisimae contritiones" . Ib. 201.
azpisarrera-25
BELTZ-JENDE. "Belzgende (BN, Sc), clase de vestiduras negras" A.
azpisarrera-26
BELTZ-NABAR.
Zelaia betez dator Leitzar arranditsu: / âri ille-motza dakar, beltz-nabarra musu. "Blanquinegro de morro" . Or Eus 28.
azpisarrera-27
BELTZ-HORI. "Fuliginoso" DRA, que cita a T-L.
azpisarrera-28
BELTZ PITIN. "Baltz pitin (V-m), cereza negra pequeña" A.
azpisarrera-29
BELTZ-URDIN. Negro azulado, azul negruzco; amoratado.
Moko oria dezu, / luma beltz-urdiña, / begia berriz galant, / argi eta fiña. It Fab 67. Ordutik katxet jartzen baitzen eta kaskaño batez igortzen baitzinuen, beltz-urdin, hoztua, eskalapoin itze, bil untzirat. JE Bur 59. Beor gazte beltzurdin, kopetan izarra, / ez zun oraiño suma mindua bizkarra. "Una joven yegua negra azulada" . Or Eus 359. Artoak zuri-gorri egonik luzaro, / beltz-urdin biurtzeko oraindik urtaro. "Tiempo es todavía de que el maíz, que largo tiempo ha estado pálido y rojo, se vuelva azul negruzco" . Ib. 274.
azpisarrera-30
BELTZ-ZURI.
azpisarrerakoSense-30.1
a) (beltzuri S ap. Lh; beltz-xuri S ap. Lh; belzxuri Arch VocGr, Hb, Darthayet Manuel 230, Dv A; beltxuri H; belxuri L, BN, S ap. Lh; betxuri Lar, Hb <bech>; bezxuri Hb).
Gris. "Tordillo, color, betxuria. Lat. Nigror canis albicans" Lar. "Gris, grise" Arch VocGr. "Belzxuri, gris" Dv, que cita a Darthayet. "Beltxuria, gris, noir tirant sur le blanc" H, que lo distingue de xuri-beltxa "blanc et noir mêlés". "Belxuri (L, BN, S; Hb), beltz-xuri (S-saug), gris" Lh. "Beltzuri (S-saug), gris. Ahüntzbeltzuri, nom d'une propriété de Sauguis, 'la chèvre grise" Ib. Cf. Lar: "Loro, entre blanco y negro, beztxuri artea"; cf. beltzuriki.
azpisarrerakoSense-30.2
b) Negro y blanco.
Jakiña da zigoña / dala egaztia, / lepa luze, moko me, / andi, beltz-zuria. It Fab 86.
beltz
<< beldurtasun 0 / 0 belutxo >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper