OEH - Bilaketa

149 emaitza sagardo bilaketarentzat

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
bizi.
tradizioa
Tr. La forma con palatal bixi se encuentra, sin valor expresivo, en algunos autores vizcaínos modernos. Bitzi se encuentra en fray Bartolomé casi como forma única en Olg e Ic I, siendo mucho más frecuente bizi en Ic II y III; la misma distribución se da en los derivados de bizi . Bitzi se halla tbn. en CatUlz, en un ej. como sust. y otro como adj.; en el resto de los ejs. y en los derivados hay sólo bizi- . En DFrec hay 1389 ejs. de bizi y 9 de bixi .
Onom.: Frater Açeari biçia. (1100) Arzam 182. Roman Biçia de Muxica. IC II 169.
sense-1
I. (Sust.).
azpiadiera-1.1
1. (gral.; SP, Urt Gram 38, Lar, Ht VocGr , Añ, Lecl, VocBN , Hb, Gèze, Dv, H), bixi (V-m), bitzi Ref.: A; Lrq; Etxabu Ond 108; Etxba Eib; Gte Erd 65; Elexp Berg .
Vida. "En S, bizi est réservé au sens vital de " vie" et bizitze à l'entretien, l'état de vie" Lh. " Hori eginez gero, bizia salbu duzu (BN-lab)" Gte Erd 65. v. bizitza, bizitze (2) . Tr. De uso gral.
Zeruia, lurra, itxasoa dadutzala eskuian, / salbatzia, damnatzia, erioa eta bizia. E 33. Gure onén, gorputzén eta bizien ere gainean puisanza zuri emanik. Ins F, 8v. Ezen hunetakotzát Krist hil eta resuszitatu eta bizitara itzuli izan da. Rom 14, 9 (cf. ejs. de bizitara en Or Mi 134, Zait Plat 102; bizira en Ox 187, Ir YKBiz 138, Etxde JJ 261, Or Aitork 398). A, gizon doloraduak eta kruelak zeuen bizioendako! Nola azartu zara zaozen lekura etorten, klaru dakusun azkero biziokaz baño gutxiagogaz pagatuko ez dozuna? Lazarraga A, 1154v. Ala ezpada, zuretako / bizia ez, baia erioa da. Ezcurra 25s. Sarri Iainkoak daroe bihurturen bizia. EZ Man I 73. Zerbi dezaten biziaz artha gabe Iainkoa. Ib. 31. Emanen diot biziaren arbolako fruitutik iatera. SP Imit II 9, 7. Non da orai bizia, / Zeiñ du bere lekhua? 213. Gizonen bati biziaren begiratzeko. Bp I 101. Haiñ gare flakoak eta hagoranduak non bizia ere nekhagarria baitzaiku. Ch I 18, 6. Ni nüzü egia, bidia, bizia. Mst III 56, 1. Biziaz etsiak bezala arkitzen ziran ontziko guziak. Mb IArg II 281. Jaunari semearen bizia eskatu zioten. Cb Eg III 339. Desobedientzia gosta zitzaion bizia. Lg I 325. Biziaren hari flakoak zauzka hagoan. Brtc 133. Bere bizi propiaren konserbatziaz. CatLan 98. Bere heriotzeaz / Guri bizia agindu. Monho 76. Gorputzeko biziarentzat konbeni zaion sustentoa. Gco I 423. Bere bizija, bere espirituba ta arimia konpijantza oso bategaz Jaungoikuari pozik eta bijotzeti eskintzia. fB Ic III 269. Seme bat infinituki maiteago zuena bere bizia beino. Jaur 363. Hire eskuetan duk bada ene bizia. Gy 245. Mundua badabila, eta ametsetarik baizen ezditeke erran bizia baduela. Hb Egia VII. Benjamin nere kontura gelditzen da; nere biziak arenagatik erantzungo du. Lard 56. Adio diote untziari, adio biziari. Laph 223. Bizi eta dulzura, gure esperanza. CatAe 6. (CatSal y CatR 7 bizi eta dulzura) Zu aldiz, maite Maria, / Zu zare ene bizia. ChantP 38. [Grazia] beita gure arimaren bizi ezpiritüala. CatS 68. An zegauala atera gabe / bizia zuan artian. Ud 117. Erri-seme bat bizi dan arte / izango dezu bizia. Otag ( in FrantzesB II 131 ). Zerren biziaz merezidu dok pagetea. AB AmaE 454. Biziaren beraren sakrifizioa ere. Jnn SBi 141. Mintzaiaren hatsa, bizia, mintzoa da. HU Aurp 214. Bizia ala moltsa. HU Zez 120. Sendotu ta gorde eban / luzaro bizia. Azc PB 85. Jakiñ berak [...] potiñaren abiadea eziñ geinkeala gelditu [...], ta alan be uretara. Orixe da norbere bizia ez maite izatea. Ag Kr 209. Adituko dut edozoini urrerik ez dela aski, gizon baten bizia eros dezakenik. JE Bur 126. Berak ezarri dio bizia, eman dio anima. Inza Azalp 45. Salbatu dautak bizia. Ox 50. Bere biziya an salbatu du. Tx B I 85. Ardura asko dautso areri ez nire jasak ez neure bizijak be. Otx 75. Ederra baita bizia. Ldi IL 132. Zu zaitut ene bizia. Iratz 164. Ik, bizia aukeratu unan! Nik, ordea, eriotza. Zait Sof 177. Izan ere bizia dun gauzarik, zugaitzak ere badu bizia, ez omen da aunditasunean [sekuoia] aiek berdinduko duanik. Munita 99. Zure Iainkoa, ordea, zure biziaren bizi duzu are. "Tibi vitae vita est" . Or Aitork 251. Astindu zun Sebastianen gorputza, biziaren aztarnik gelditzen ote zitzaion ikusteko. Etxde JJ 153. Mutillaren bizia birietatik zijoan azkar. NEtx Antz 158. Bera zan nere bizia. Ots: ildakotzat dut nere burua. Txill Let 41. Orai berriz biziari lotzerat doa, amodio berri batez sustaturik. JEtchep 63. Abereak eztu bizia amets, ezpaitaki ori zer den. Vill Jaink 113. Lagun urkoaren bizia arriskuan ipintea. Erkiag BatB 195. Bizixagaz ordaindu biarko dozu zeure irutxurra. Etxba Ibilt 480. Maitatzen baitut bizia. Xa Odol 59. Baiña bizia beintzat Albertiako malkarrean baiño seguruago gorde gentzaken. Zink 69.
azpiadiera-1.1.1
(Como primer miembro de compuestos).
Erditze baten aztarnak dira: / Bizi-erditze zoragarri! Ldi BB 114. Ni naiz bizi-ogia; nigana datorrena ezta gose izango. Ir YKBiz 218. Koko-errian anduak, igar, / bizi-zantzurik ez zuen. Or Eus 382. Olako bizi-indarra du eriotzerako bizi dan gizonak! "Vitae vis" . Or Aitork 265 (cf. bizindarra Erkiag Arran 93). Bizi-senak eragiñik dijoala bizia ematera. Vill Jaink 81. Eguzki bizi-emailea. Zait Plat 36 (cf. BIZIA EMAN). Gorde kementsu, gordin zure bizi-iturriak! MAtx Gazt 44. Bizi-bafada arnasgarri lez, or-emenka edatuko dan jainkozko bizitza. Onaind STeresa 70. Ez bizi-oinarriei atxikiagorik. MIH 299.
azpiadiera-1.2
2. (Lar, , H).
Tiempo de la vida de una persona. "(Te) agradeceré esta merced toda mi vida, esker izango dizut mesede au nere bizi guzian " Lar. "(En mi) vida he visto tal, nere bizian eztet alakorik ikusi " Ib. "(No en mi) tiempo, ez nire eran, bizian, egunetan, aldian " . "Jamás [...] bizian ez " Ib. v. bizialdi; cf. infra BIZIAN. Tr. De uso gral.
Esker hon bat ukhen eztut zuieganik bizian. E 65. Eta egun eta neure bizian ez berze emazterik egiteko. PromTa 152-153. Eta segur razoin da gure bizi guzia haren gloriatan enplega dezagun. Ins B, 8r. Bere bizian oi ez ebela / jente obarik topadu. Lazarraga A7, 1170r. Zilegi dabela euren senarraz / iragaiten gustosoro bizia. Ib. B15, 1181v. Demanak bizian ber[e]a besteri, doke negarra beti. "Quien diere en vida lo suyo" . RS 325. Etzerala etse onetatik zeure bizian aterako. CartAzp 125. Bizi guztian sainduki gorde behar legea. EZ Man I 124. Bizi hunek, aitor dut hori, / ezin dirauke beti ehori. O Po 51. Zerere eraiten baitu gizonak bizian, hura bera bilduko du herioan. 57. Nere bizi guziko galdu naiz. (Versos de sor Juana Inés de la Cruz). TAV 3.1.23. Jesüs Kristen bizi hatsarrian. Bp II 31. Eta xoil unhatzen naiz ene bizi guzia barneko gerla hortan iragateaz. Ch III 20, 2. Hazienda senarren bizian gozetan zituzanen ganean. Urqz 24. Etzuen arkitu [...] bere bizia luzatzeko biderik. Mb IArg I 204. O zeñ laburra zan bizia, ta eternidadea zeñ luzea. Cb Eg II 127. Bere bizi guzian egin dituen bekhatu guziez. Brtc 124. Hen bizi lüzia. Egiat 191. Ez dot neure bizian / izan nik bildurrik. Mg PAb 97. Milla bizi barinbagindúza ére. LE Ong 120r. [Ordikeriak] laburtzen dio bizia. Gco II 62. Nere biziaren zathi handi bat zerukotzat alfer izanen den gisan. Dh 120. Sarri geure bizijan. Astar II 19. Bere bizi guztiko kontu zeatza emoten. EL2 33. Orhitürik ene biziko bekhatü gehienez. UskLiB 69. Zure bizi hilkorraren lehen istantean. MarIl 95. Bere bizi guztijan emon eutsazan eskerrak Marijari. Ur MarIl 47. Arrastaka ibilliko aiz, eta ere bizi guzian lurra jango den. Lard 5. Bi mila eta bortz ehun urthe ziren hartarik Adameraino, eta arte hori, nahiz handia dirurin, bortz bizik bethetzen dute. Hb Egia 8. Jinkuak phakatzen edo punitzen dütü ardüra bizi huntarik beretik ere, bere aita eta amen eretzian hun edo gaisto diren haurrak. CatS 47. Nere bizi laburra. AB AmaE 287. Bere bizi guziko konfesio bat damu egiazkoaz egiñ. Arr May 62. Santa Jenebieba bere biziko azken egunetarat heldua zen. Jnn SBi 74. Baldin baneu nik zeugaz bizia / igarotea guztia. Azc PB 113. Ogei urteren bizia. Mdg 131. Bitzi ontan bera serbitzeko, eta bertzian gozatzeko. CatUlz 17. Neure bizi guztian zeuekaz bizi izan banitz legez. Echta Jos 359. Emaztekiak etxe barnean baiterama bere bizi gehiena. JE Bur 70. Nula holako gizon jakintsüna izan da hain kopetx arin, gabezia gorrian sartzeko, eta hain ahül bizi orotan, han itorik egoiteko. Const 42. Ezak egin darua bixia laburtu. Enb 164. Zerbait ikusirik bere bizi luzean. Zub 25. Bizi onetako kezkak eta aberastasun utsalak. Ir YKBiz 174. Ez, gure bizian ez dugu halako gizon handirik ikusi! Zerb Gerlan 81. [Libano-zedroak] bizi luzea du. Munita 84. Bere bizi zurrunbillotsuari azken eman nairik. Etxde JJ 221. Gizajoak gitxirako bizia eukan, itxuratik. Bilbao IpuiB 207. Nere bizi guztian eztot erre. SM Zirik 102. Buruzagi bat bere bizi guziko izendatua. Ardoy SFran 139. Bertan pasako nuke / nik nere biziya. Uzt Noiz 124. Ene bizia nola pasatu dutan erraitea. Etchebarne 17. Bizi guzi-guzian / izerdi botatzen. Ayesta 117. Sei bat illabeteko bizia zeukala esanaz. Insausti 194.
azpiadiera-1.2.1
(P. ext.).
Linguistek garaietan banatu ohi dute hizkuntza baten bizia. Mde Pr 230.
azpiadiera-1.3
3. Modo de vida. " Bizi berria hasi du (AN-5vill, BN-arb) [...] bizi txarra utzi eta bizi onarekin hasi (AN-5vill, BN-arb)" Gte Erd 65. v. bizimodu. Tr. Documentado desde Lazarraga; es algo más frecuente al Norte.
Ala zara mudaduko, ze / ez zau inork ezautuko; / bizi beste bat artuko dozu / kondiziook kenzaiteko. Lazarraga A8, 1173v. Edo nafinzu barrez sekulako, / edo zuk indazu bizi tristea. Ib. B3, 1153v. Zergatik izatu duten bizi onaz ardura. EZ Man I 89. Alabañan ez emenda bekhatuzko bizia. Ib. 86. Haren bizi penatua / Desertuan zuena. Arg DevB 59. Onela iraungo baluke / auxe da bai bizia. Gamiz 206. Bere baiez ta bizi gaiztoz betiko galdu delako. Mb IArg I 85. Aren bizi txarraren berri zekienak bezala. Cb Eg III 236. Publikanoek eta emazteki bizi gaixtotakoek zuek baino hobeki egin dute. Lg II 231. Nazaretheko hirian ziñaraman bizi ilhun eta gorde haren misterioaren gañean. Mih 127. Bizi onaren fruitu ordinarioa da heriotze ona. Brtc 117. Apartau gaitian / bizi okerretik. DurPl 104. Onela iristeko bizi on bat egiteko Zeruko lagunza ugariak. AA I 509. Hala ikhusten da sakramenduetarik urrun dabiltzanen baithan, zeinen bizia egiazki lotsagarria baita fedearen bigietan. Dh 219. Ezkonduben bizi gaistuak ta bake txarrak sarritan oi dau sustraijan gatxa. fB Ic III 348. Pelegrino-bizia / nai duenak jakiñ. Echag 234. Bizi nekhatu bat zaraman. MarIl 86. Pozezko bizia / munduan daramana / da nekazaria. It Fab 164. Bizi tzarra daramate. Gy 41. Nere bizia nola zuzenduko dudan gogora dizadazu. Dv LEd 201. Sainduen bizia agradatzen zaizu beraz, anaia maitea? Laph 19. Pekatariyen bizi tristia / nai nuke adierazi. Xe 319. Laborari biziak / gure basherritan / badu bertze gozorik. Zby RIEV 1908, 770. Bakea, batasuna, elgarrekilako bizi ona, etxean eta auzoan. HU Aurp 114. Habanan neukan bizia / zan amak irakatsia. Azc PB 196. Bizi ederra düzü jaun erretora. Xikito 4. Familiako bizia. JE Bur 75. Haugi gurekin, hirian dukek / hiretzat bizi gozoa! Ox 141. Ene herritarren bizia ez dela herrixka itsusi batzuetan bezain ertsia. Zub 98. Etxe-barne bizia. Ldi IL 15. Zeribait eldu bear, ta artu zun / basagizonen bizia. Or Eus 194. Herri bakotxak badu bere bizia, badu bere izaitea, badu bere moldea. Zerb Azk 30. Bohemitar bizi itun au eraman bear ote zun. Etxde JJ 40. Ezkon-biziari dagozkion arazoak gogoz beste iasan bearrez. Or Aitork 184. Beartsuaren bizi latzagaz / ez gendun ezer jakin nia. BEnb NereA 249. Etsi-etsia bere bizi berriari lotu zen ezinbertzean, frangotan bere senhar zenaz orhoitzen zela. JEtchep 59. Yosteta eta bizi ona maite zituzten. Izeta DirG 109. Gisa huntako bizia ez da zakurrentzat ere on. Larz Senper 36. Eta guk ere deramakigu / naski astoen bizia. Mattin 136. Haren bizia ez dadin izan / etxian baino xarrago. Xa EzinB 135. Baso-mutillen bizia / daukat ondo ikusia. Uzt Sas 70. Hiri handitarat junik / lan, sos eta bizi aisak. Casve SGrazi 64. Bizi berri au etzait gustatzen, / naio det lengo zarrean. MMant 160.
v. tbn. CatBurg 38. CatLan 127. Jaur 170. Hb Egia 24. CatAe 58. CatSal 59. CatR 59. AB AmaE 135. Etcham 134. Auspoa 77-78, 247. Insausti 159.
azpiadiera-1.4
4. Sustento. " Bere biziaren bilha, à la recherche de sa vie" H.
Hire bizia irabazten eztuen ofizioz sarri apartadi. Volt 270. Eta dik heian bizia / irabazten jornalean. 64. Bere biziaren irabazteko egiten dituzten esku lanak. CatLav 118. (V 65) Bere nekhe izerdiz bizia irabazten dutenentzat. Brtc 8. Ez dezazue izan antsiarik zuen biziaz, zer yanen duzuen, edo zer edanen duzuen. TB Mt 6, 25 (Echn, Or, IBk biziaz;bizitzeaz, He bizitzekoaz ). Bi urthe igaran ditiat Españan pelegri gisa, / Hire ganik deüseren ezin ükhenez biziaren bilha. Etch 240. Biltzen dute bizia asko inginutan. Hb Esk 80. Hartua duen sailean bere biziaren irabazteaz. Arb Igand 68. Anitxek bizia erkiten dei makila getarik, ebaki eta saltan. Mdg 131. Otaegitarrak lagun baditu / aterako du biziya. Tx B I 249. Goizetan goizik doa / norapeit etxetik, / Hala nola erlea / bere kofoinetik; / Bizia ateratzen, / batzutan herritik, / Bortuak iraganez, / berdin Españatik. Etcham 172 (v. tbn. bizia atera Yanzi 163). Erromes gorria, bizia esketik biltzen zuen. Zerb Azk 95. Edozer lanketatik bizia ateratzen zekiana. Etxde JJ 68. Bizia aski ondo irabazten zuen, hori bai. Mde Pr 146 (v. tbn. bizia irabazi CatLan 88, Etch 578, Hb Esk 178, CatS 46, CatJauf 79, Uzt Sas 189). Al duten eran, bizia atera bearrez, lanean diardutenak. AZink 142.
azpiadiera-1.4.1
(Como primer miembro de compuestos). Cf. bizibehar.
Alai ta lasai, zangar ta adoretsu egin zituan Ameriketarako bideak [...]. Izakeraz, barru barrutik zetorkion bizi-gudarako ausardia; berarekin batera zeramazkian odol beroa, kemena, indarra, gaztetasuna. Ag G 253.
azpiadiera-1.5
5. "Biographie, bizi, bizitze " T-L.
Iaundoni Iauniren bizia. EZ Noel 165. Haren bizia arthoski estudiatu. Dh 254. Bi saindu heskualdunen bizia. Laph (tít.). Jesu-Kristo Gure Jaunaren bizia. CatJauf 58. Yesu-Kristo gure Yaunaren bizia. Ir YKBiz tí. Jesusen bizi ederra xehekiago irakurtu nahi duenak. Zerb IxtS 93.
azpiadiera-1.6
6. Vida, existencia de seres vivos. " Lurrian, urtean eta aizetan, dana da bizia, suak bakarrik ez detsa lekurik emoten, infarnuan izan ezik " Etxba Eib. .
Amaigabeko saiotan, itsuan eta aztamutan ibilli ondoren, sortu zan azkenik bizia, eta gero emeki-emeki bizidunen motak berezituaz joan ziran, gizonaganaiño eldu arte. Vill Jaink 63. Seme-alaben poza, bai dala aundia! / Biotz biren arnasak mamitzen bizia, / zeruak sortutako mirari argia. NEtx LBB 378.
azpiadiera-1.7
7. (V-ger-m-gip, G-azp-goi) Ref.: VocZeg 286; A; Etxba Eib; Elexp Berg .
Cáncer. "Gaitz bildurgarrixa bizixa, ez dalako ezagutzen zerek sortzen daben eta zeregaz osatu laikian" Etxba Eib. "--Zer zeukan ildakoak? --Bizia omen zeukan. --Bizia bai lenago" (G-azp). Cf. minbizi.
azpiadiera-1.8
8. "(BN), insectillo que penetra la piel de las vacas" A.
sense-2
II. (Adj.).
azpiadiera-2.1
1. (Lcc, Mic, SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Gèze, Dv, H), bitzi. Vivo, viviente. "Biviente cosa, gauza bizia " Lcc. "Biba cosa" Mic. "Vif" SP, Ht VocGr 437. "Vivo" Lar, . "Semivivo, erdi bizia " Lar. "Viviente" . "Vivant" Gèze. " Uso bizizko kaiolatara bat ekharri du, il a apporté une cage de pigeons vivants" Dv (de donde sin duda Azkue deduce erróneamente "bizizko, dotado de vida"). "Vivant, en vie" H. Tr. De uso gral.
Othoi, gomendatu duzun hila eta bizia. E 83. Ezta hilén Iainkoa, baina biziena. Mt 22, 32 (He, TB, HeH, Ur, SalabBN, Hual, Samper, Ol, Leon, Ker, IBk, IBe bizi, Arriand bixi; Dv bizidun, Ip bizi diren-). Nondik etorriko baita bizien eta illen iuzgatzera. OracAr 206. Gizon bizia bereen ezkatu doa. "Hombre vivo" . RS 499. Arik etorriko da juzgaetan hilak eta biziak. Bet 6 (v. tbn. biziak Ber Trat 112r, Cap 11, El 6, Arz 18, Iraz 5, CatBurg 9, Cb CatV 7, Oe 8, Ub 105, Añ CatAN 10, AA II 12, CatLlo 9, CatBus 54, Legaz 2, Itz Azald 37, KIkV 11, KIkG 8, Inza Azalp 81, ArgiDL 61; bizien Ins B 2r, FPrS 6, Bp I 40, CatLan 12, CatB 11, CatLuz 3, UskLiB 14, Hb Egia 96, CatAe 6, CatSal 5, CatR 5, CatS 14, Legaz 17, CatJauf 2, Zerb IxtS 93). Ala biziendako nola purgatorioan dauden arimendako. Ber Trat 28v. Deus eztakienaren alferkeria, gizon biziaren hobia da eta sepultura. Ax 42 (V 26). Seme naturala aita Iaungoiko biziena. Cap 21. Hila lupera, biziak asera. O Pr 236. Kontenplatzen eman gaiten, / Bizi hillak garela. Arg DevB 168. Gomendatzen deritzola biziak eta hilak. Bp II 65. Zeintzuek dirade illak eta biziak? OA 37. Jangoiko biziaren seme naturalea. El 21. Bizien da illen juez arteza. Arz 55. Zori oneko doatsu bizien artean. Mb IArg I 239. Biziek hillak iduriko dute. Lg II 185. Gaiza bizirik lürrian eztela hilzenetik sorthü eztena. Egiat 183. Etorriko da biziai eta illai kontuak artzera. Ub 97. Hauk diotzote ofritzen / Bizien eta hilentzat. Monho 130. Gizon bizi baten odol ta anima gabe. Mg CC 202. Jainko biziaren eskuetan erortzea. AA III 572. Ebari baino hobeki dagotzu zuri bizien amaren izena. Dh 86. Frantses hilek hartu zioten / español bizier hiria. FrantzesB I 43. Luurreko alemanija ta gauza bizi guztiak. fB Ic I 12. Zeinda geijago zirudijan amesetako begitazinoe, edo beste munduko gauza bat, kriatura bizija baño. JJMg BasEsc 238. Laudatua eta benedikatua izan bedi Andredena Maria haragi bizian Zaragozarat ethorri zen orena. CatLuz 40. Illak ala biziak daude? It Dial 7 (Dv biziak; Ur, Ip bizirik). Arimea, odola, ta gizon bizi bati dagokazan gauza guztiak. CatBus 45. Ez daude ehortziak biziei begira. Hb Esk 25. Sakrifizio au, gauza biziren bat il, sutan erre eta austuaz egin oi zan. Lard 24. Persona bizia bazera [...] irten zaite zulo orretatik. Arr GB 102. Zertako deitzen tüzü beste sakramentiak bizien sakramentiak? CatS 68. Legoe bizi batek. AB AmaE 205. Jende biziak behar du loa jana bezein ongi. Jnn SBi 122. Belharrak, oihanak, xoriak, Jainkoaren eskuko gauza bizi horiek guziak. Arb Igand 53. Eltziuak llarnetan egon zren elurrez tapatruk; gaiza biziek ekusi eztiguna, eta ez entzun ere. Mdg 127. Jaungoiko bitziaren semia. CatUlz 18. Hiltzen denak utziren tu / Zor guziak bizier. LuzKant 85. Arima bizirik ez karriketan. Kk Ab II 102. Ez ageri iñor biziren zantzurik eta urratsik. Or Tormes 67. Berekin hartzen ditu sakelan xori bizi bat, gasna bat eta hari-hailkatu bat. Barb Leg 127. Bat-batean eten da / bizion ots ori. / Gorputza laga dugu / nunbait. Al-dakit nun! Ldi BB 90. Erbi bixi bat salgei eukan gixon bat ikusi eban. Otx 68. Yainko biziaren izenean galdegiten dizut. Ir YKBiz 477. Bizien gaubelaa egiten nago. (V-m) 'Estoy aguardando sin acostarme' . A EY III 239. Lurra ikharatu zen orduan, harrokak arraildu ziren, eta beren hobietarik atheraturik bizieri agertu frango hil. Zerb IxtS 90. Il dira! Eta biziak, eriotzaren eragille izan dira. Zait Sof 194. Gauak gizon bizi baten ondoan igarotzen baldin bazituen eta ez gorpu-zurrun batekin. Mde Pr 180. Beltzetik zuri eta illetik bizi egin baitzenitun. Or Aitork 213. Aitaren irudi biziko arpegi leuntasunak. Etxde JJ 199. Bizien artean hor dugu Zigan Xabier Lazcoz apez olerkari eta erdal izkirianta. AIr ( in Izeta DirG 12 ). Izaki bizi ta ezagueradunen egillea. Vill Jaink 41. Zerbaiten falta dute / munduan biziyak. Uzt Auspoa 22, 87. Izaite bizi bat. Xa Odol 123. Beita bizia, antxoba txikia edo olako zer edo zer. Etxabu Kontu 122s. Batzuk giñean biziak, / erdi lerturik utziak. Ayesta 85. Badela [...] halako gogaidetasun bat autore biziaren eta lehen argitaratzaile eta hitzaurregilearen artean. MIH 399. Hilei, eta bidenabar biziei, errespeto gehixeago zor zaie. MEIG I 256.
azpiadiera-2.1.1
Uzten dio barberari urdai azpia baliz bezala bere gorputzaren zati biziak kenzen. Mb IArg I 317.
azpiadiera-2.1.2
Zuek-ere harri bizi anzo edifika zaitezte. 1 Petr 2, 5 (cf. infra (7) ejs. de harri bizi 'roca viva'). Izan zirealako Iaungoikoen tenplu biziak. Cap 42. Giristinoak, zeinak baitira elizaren landare biziak. SP Phil 11. Ogi bizia, zeiña jautsi baitzare zerutik. 125. Jesu Kristoren odol bizia. OA 45. Jesu Kristoren antz edo imajiña bizia. Cb Eg III 330. Haren tenplu bizi egin zare. Brtc 85. Jaungoikoaren beraren imajiña biziak izateko. Gco II 45. Hura imita dezaten, haren iduri ta kopia biziak izan ditezen. Dh 252. Arraijo bizi bat eginik dabil. Astar II IX. Kontsultatzen zuten orakle bizia bezala. Jaur 365. Ni naiz ogi bizia. Lard 401. --Gabon-gabari bere usaia emateko, kanta dezaiogun biok gure Jesustxo biziari. --Bai! Belengo Jesusek osasuna eman dezaion. NEtx Antz 123. Ideal bizia eta mamitua Jainko litzateke. Vill Jaink 147.
azpiadiera-2.1.3
Lepoa perla biziz / orhatua bezala. O Po 37.
azpiadiera-2.1.4
Musika, zineko marrazki bizietan jotzen dan oietakoa. NEtx LBB 187.
azpiadiera-2.1.5
Hizkuntza bizi bati bezala begiratzen dio [...] kornubierari. Mde Pr 259. Hizkuntza bizi baten idazkera. MIH 98. Zenbat ere biziago herria, orduan eta biziago gizaldien arteko etsaitasuna. Ib. 65s.
azpiadiera-2.2
2. Intenso, fuerte, vivo; ferviente. " Aztapar bizia, rude main, forte" SP. "Crudo, lo más álgido (del tiempo)" Gketx Loiola. . " Haserre biziyan etorri da " ZestErret. Tr. De uso gral.
Sekulakoz egon behar hango sugar bizian. E 39. Nola sufrituren dituk hain dolore biziak. EZ Man I 115. Amoriozko sua biziago da eta barrenago sartzen da. SP Phil 290. Su bethi bizi haren / khar hura. 164. Ürriki eta dolü bizi bat Jinkoari ogen egin daritzogünez. Bp I 66. Gutizia gaixtoak oraiño biziak baitire. Ch I 11, 3. Zerren San Agustiñen argi osoa [...] dan andiegia, biziegia. Lar SAgust 11. Aize bizi-aserretuak urratzen diozka gañeko oila-egoak. Mb IArg I 199. Erretorika añ bizi ta egokia. Cb EBO 44. Deseo bizi eragille bat. Cb Eg II 136. Fede biziagaz beragan sinistu, ta esperetan dogula. Oe 98. Esparantza bizi batekin ahantziren zaizkitzula ene gaixki guziak. Lg II 219. Bere falten gañian dolü biziago batez satisfatzera. CatLan 152.
( s. XIX) Gogo edo desio bizijakaz. Mg CO 47. Munduan gauden artean gerra bizian egon bear degu. Gco I 189. Amóre ta fede bizia. LE Ong 14r. Barneko jauzi biziak, bihotzeko minkhartasunak. Dh 69. Errazoiaren ta legiaren maitetasun bizija. fB Ic II 164. Esperatzen dugularik aren baitan fede biziarekin. CatB 41. Dolore bizi batez hunkirik. UskLiB 21. Bere buruan santifikatzeko lehia biziago bat. MarIl XXII. Bera ikusteko ain gurari bizijak eukazanentzat. Ur MarIl 17. Esker biziak diotza. Gy 90. Siniste oso eta bizi bat. Arr GB 139. Iñazioren erregu biziakgatik salbatu zuela. 'Fervientes ruegos' . Aran SIgn 52. Egin biar zitzaiola gerra biziya Franziskoren Ordenari. Bv AsL 195. Gauaz beldur bizian, / egunaz ikaran. Elzb Po 216. Han ditut, egundaino bezein bizi eta hazkar, aspaldion bakean uzten ninduten jaidura gaixto guziak. Jnn SBi 80. Nola billatuko nuben bada, galope biziyan dijua ta! Alz STFer 139.

( s. XX) Barruko urduritasunen bat edo arimako irakite bizi gozoren bat izaten dau. Ag Kr 50. Maitetasun bizi ta sendoa. Alz Txib 101. Urrikirik biziena. Ox 73. Su bizik artu zun orduntxe Santa Kruz. Or SCruz 37. Pindarrak [izarrer] biziago zaikoten jauzten beren baitharik. JE Ber 98. Oñaze edo tormento bixi baten igaro biar ixaten eban egunik geiena. Kk Ab II 18. Halako oihu bizi bat entzuten dute. Barb Leg 147. Amurru bizija artu eutsan. Otx 31. Burruka bizian ezpazan etzutela askatasuna iritxiko. Ldi IL 165. Txalo biziak entzungo dira. NEtx LBB 167. Berau laztantzeko lei bizi bat. Etxde JJ 222. Nork esan gero Anastasiren amorru biziak. Bilbao IpuiB 202. Inoiz jan eztuena gurari bizi batekin ikusten du. Arti Ipuin 26. Bapatean, erdi geratu da uiol bizia. Erkiag BatB 146. Izan zaite mutillaren griña bizientzat esi. MAtx Gazt 31. Osoki zuen zangopetatu bere urgulu bizia. Ardoy SFran 305. Pertsulari izaiteko tirria bizi bat. Xa Odol 34. Erio bizian zegon Maritornes ta izerditan blai. "Congojadísima" . Berron Kijote 179. Ordu erdi bat argi biziarekin. BBarand 108. Gutxi ezagutu ditut mundu ontan lanerako berezko gogo bizia izan dutenak. AZink 28. Euren indarrik bixienekin. Gerrika 60. Burruka geruago eta biziago. Ib. 267. Badabil azkenaldi honetan polemika bizi bat gure artean. MIH 88.
azpiadiera-2.2.1
(Con el suf. -dun; cf. bizidun ).
Irudipen (imaginación) bizidunen batek asmauriko ipuiña. Ag AL 65.
azpiadiera-2.2.2
(Ref. a colores). "Gorri bizia, rouge vif, cramoisi" H.
Ikus ahal baledi kolore biziz errepresentaturik [bertutea] . SP Phil IX. Kolore bizi elibatez phintatürik bezala. Mst II. Añ alai, ta kolore bizi ederrakin zegoen nola ogei urtekoa zanean. Cb Eg III 348s. Kolore bizienak eta miñenak histen dire aire handian. Mih 36. Non kausi hitz aski borthitzik edo kolore aski bizirik [...] deboilamenduak pintatzeko? Dh 135. Begira zeñ odol kolore bizia daukaten. Arr GB 143. Eztagoz Txinan bere / kolore ain biziak. Azc PB 141. Obena egun yatan, gaba illargi bixi. Laux BBa 66. Kolore biziena adarretan untzak. Or Eus 246. Uztargiak ditun argibitxirik bizienak Malentxori aurpegira ixuri ziozkala. TAg Uzt 53. Pentzen ferde bizia. Iratz 70. Gorri bizia dek izerdia ateratzen digun eguzkia. NEtx Antz 108. Ara sei lagun, malda berdean, / jantzi biziak soiñean. Gand Elorri 63. Margo biziz apaindu billa-irtetze au. Onaind ( in Gazt MusIx 153 ). Kolorez gorri biziak. Xa Odol 298. Abertzale margo biziko berbaldia egin eban. Etxabu Kontu 58.
azpiadiera-2.2.3
(Ref. a alimentos o bebidas). Picante; fuerte. "Aigre" VocBN . " Bipher bizizko jakia, mets de piments piquants" Dv ( A, que deduce erróneamente "bizizko, picante"). " Arno bizia, vin piquant. [...] Sagar bizia, pomme aigre, non douce" H. "(L-ain, BN, S), agrio" A.
Bigarren usanza gaiztoa da nori nai edari biziak ateratzea, eta uura bezala edatea. AA I 572. Saltsa pikanta edo bizia. ECocin 29. Ke, eta edari biziaren sumo gaiztoa. Ill Pill 4. Peralta-ardo bizia. Or Eus 12. Ardaorik, ez edari-bizirik ez dau edango. Ker Lc 1, 15 (IBk edari bizi, IBe pattar).
azpiadiera-2.2.4
(Cal) viva. " Kare bizixak erre eitten dau " Etxba Eib.
Ortzitu zuten kaja batean, zen guzia kare biziz betetzen zutela. Mb IArg II 301. Kare bizi ta sokaranak osin zuloetan botatzea. Izt C 108. On da ukullua zuritzea eta kare bizia bertan itotzea. It Dial 80 (Ur kare bizija, Dv gisu bizia; Ip latsün berua). Alor egarrîk txir egiten du / kare bizien erara. Or Eus 264.
v. tbn. Aran-Bago ManMed 218. GJaur Kimia 153.
azpiadiera-2.2.5
(Ref. a los ojos, la expresión).
Bere begi bizi hek firurikatuz. Barb Sup 93. Azkenian kalaka, harramantza eta oihutan, denek matelak gorrituak, lephoko zainak antuak, begiak bizi eta xorrotx. Zub 98. Bere begitarte biziaren keinu eta yestuak ikusirik. Ib. 111. Matxinek begi bizi beltzak zittun. Etxde AlosT 22. [Begiak] bizi, baltz biribillak, noski, ez aundiak, baiña bai ederto egokituak. Onaind STeresa 12.
azpiadiera-2.2.6
Animado.
Izan al diteke eszena biziagorik? Lek SClar 131. Uriko tokirik biziena ta ibilpidetsuena. Erkiag Arran 28. Erdi-aroko aho poesia bizi eta sendo hura. MIH 281s.
azpiadiera-2.2.7
Gudaroztearen lan bizietara igaro dedilla. " Pase al servicio activo" . EAEg 27-1-1937, 911. Osagarri muetan Artilleriko sarjento dan Alfaro Martinez'dar Karmel, Gudaritza bizira ber-sartu dedilla. " Servicio activo" . Ib. 11-3-1937, 1249.
azpiadiera-2.3
3. Encendido.
Ioannes kandela bizia. Io 5, tí. Ikhatz bizien gaiñean orthusik. Ax 397 (V 259). Xirio bizia eskuan. 137. Ikatz biziaren kharra baino su goriagoa. ES 152. Aldare sainduko ikhatz bizietarik bat. He Phil 354. Etxatu zion itxendi bizi bat bisaiarat. Lg II 379. Idukatzue gerriak tinkatuak eta argi biziak eskuetan. Dv Lc 12, 35 (Lç iraxekiak, He irazakiak, HeH irazekirik, Oteiza, Brunet irazekiak, Ol ixioturik, Leon phitzurik, Ker iziotuta, IBk biztuta). Su eztian edo ikhatz bizi gainean. ECocin 22. Beltzetarik batek hartzen du itxendi bizi bat eskuan. Prop 1896, 259. Ikatz bizi pillo bat ikusi zuten. Ol Io 21, 9. Ikatz bizi batzuk. Or QA 144. Inguruan ikusten dituen bidegabekeriek ikatz bizien antzera erretzen dutena. MEIG III 117.
azpiadiera-2.4
4. (Agua) viva, de manantial (usado a menudo metafóricamente, en textos religiosos); (agua) corriente. "Agua corriente" Lar. " Ur bizia, eau courant" H. " Ur bizi (Sal), agua corriente" A. " Ur-bizi (B), corriente (p. ej. del río)" Ib. "Agua viva, corriente, en oposición a urgeldixa " Etxba Eib. .
Eztuk zerzaz idoki dezán, eta putzua duk barna: nondik duk beraz ur bizi hori? "Eau vive" . Io 4, 11 (He, LE, TB, Dv, Ol, Leon, Or, Ker, IBk, IBe ur bizi, Arriand ur bixi; EvS hur laster hun). Utzi zaitut ur biziaren ithurri zarena. Mat 225. Urbiziaren putzua. EZ Man II 197. Ene ganik xipiak eta handiak [...] ithur bizitik bezala ur bizia erautsten dute. SP Imit III 9, 2 (Ol ur bizi, Mst hur bizi). Zillhatu zuten zelhai hartan eta han aurkhitu zuten ur bizi phutzu bat. Urt Gen 26, 19 (Dv, Ur ur bizia, Bibl ur bizi sorgia; Ol urgune, Ker, BiblE iturburu). Atoz, ta zure ur bizi orrezaz bete nazazu. Cb Eg III 305. Ur bizizko ithurri dohatsu batzu. Lg I 229. Neu izanik ur bitzi guztien iturri ugarija. fB Ic I 65. Zuk zerorrek menturaz eskatuko ziñioke, eta ur bizia emango lizuke. Lard 376. Sabeletik zeruraiñoko ur-bizi iturria sortuko zaio. Or QA 147. Nun edo nun ur bizirik ezpalego, ez lirake basa-mortuan ur bizien gezurrezko irudi oiek nabariko. Vill Jaink 151. Ain gogoko zaidan ur bizi au. Gazt MusIx 221.
v. tbn. AA I 413. Ir YKBiz 68. SMitx Aranz 130.
azpiadiera-2.5
5. (V, G; Urt II 8, , Dv, H; ubizi Lar, H) Ref.: A; Holmer ApuntV (ur) .
(En la expresión ur bizi, marea alta). "Aguas vivas [...] en el mar, ubiziak " Lar. "Aguas vivas y muertas del mar, ur biziak, ur illak; ur gora beerak " . "Aguas vivas, mareas altas" A. "Aguas vivas o la marea alta, tiempo cuando no se debe plantar nada" Holmer ApuntV. .
Nahi baduzu ioan unziarekin Ligan barna behar tutzu ur-biziak eta plemara. INav 51. Ur-bizitako baxamarean. Ib. 42. Ur biziak etorri ta idorreko onzia itsasora eraman ezkero batetik bestera dabillen bezala. Mb IArg I 199. Naiz izan bere [ontziaren] kontra / aize-mot guztiak, / eta marea andi / edo ur biziak. It Fab 102. Itxasoa goi goian egoan, eguzki beroa ur bizi kizkurtuaren gañean diz-dizka. Ag Kr 54.
azpiadiera-2.5.1
" Ur bizietan sortua da mutil ori, ese muchacho ha nacido en aguas vivas; es decir, es un gallardo mozo (AN-gip)" A EY III 294.
azpiadiera-2.6
6. (gral.; Urt, Lar, Añ, H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Ágil, vivo; activo, diligente. "Calidus, [...] bizia, atzarra, ernea, azkarra" Urt IV 70. "Ágil", "ligero, veloz", "listo, diligente" Lar y Añ. "Activo, vivo, pronto, bizia, lasterra, presta" Lar. "Azogue, zillar bizia, azogea" Ib. (v. tbn. Añ). "Vif, actif, prompt. Langile bizia, travailleur actif" H. "Ibiltzaile bizia, marcheur rapide" Ib. "Vivo, ágil" A. "Ágil, vivo, dinámico. Pelotari bizixa, besterik ez lakua" Etxba Eib. "Vivo, espabilado, dinámico. Ezta neskatilla aundixa baiña bai bizixa" Elexp Berg. "Viva, tratándose de pelotas. Pelota bizixakin Atanillo nausi" Ib.
Saulo, gazte bizi ezerk bildurtzen etzuena. Lard 493. Txapel gorriyak, mutil biziyak, / batera ibilli beti guztiyak. Afrika 82. Non dire leheneko gizon lerden, zalhu eta biziak? Arb Igand 43. Arrai ttiki-ttiki bat, arrea, oso bizia, oso azkarra. Anab Aprika 39. Ume bizia, bizirik bazan [...].Ia aidean pasatzen zizkin bide zakar oek. Ataño TxanKan 249. Basurdeen umeak alako politak izaten dira [...]. Eta biziak oso. BBarand 58. Oso bizia zan, eta esku egokia edozer lanetarako, eta borondate onekoa. JAzpiroz 216. Ni bezela, [korrikalari] nerbiosoa eta bizi amorratua. Albeniz 162.
azpiadiera-2.6.1
(Ref. a cosas). Cf. zilarbizi.
Hain da bizia, zorrotza, agudoa, eta lasterra [Eskuara], non zaurthu gabe pikhatzen baitu, eta minberatu gabe alde batetik bertzera pasatzen eta iragaiten. ES 191. Cedrongo ibai bizia igaro zuenean. Lard 442. Dantzan e arritzen gaitu / zure ibiltziak; / mugida biziyakin / zango-gurutziak. Yanzi 88. Urrats bizi batzuk eman zittun. Etxde AlosT 100. Bainan nun ziren Xaberriko pilota biziak? Ardoy SFran 234. Irteera bizia eman nuan. Albeniz 178.
azpiadiera-2.6.1.1
Baitira [erreboteko harri] hetarik zenbeit gogorragoak bertzeak baino, biziagoak, pilota urrunago heltzen dutenak. JE Bur 28.
azpiadiera-2.6.2
"Vivaracho, txit bizia, bixia" Lar. "Agudo, ingenioso" Lar in Aq 1318.
--Mutill biziya diruri onek. --Bai, ostiko bat artu orduko konturatzen da. Sor AuOst 76s.
azpiadiera-2.6.3
(Uso adv. y pred.). "Ágilmente, [...], bizi, biziki, biziro" Lar. "Gero bizi jokatu zuen [pelotariak] (G-azp)" Gte Erd 14.
Aietaz ase bat egin, eta / dantzan aste da bizi. " Animosamente" . Or Eus 57. Karlosen alde or dator bizi euskal jendea oiuka. NEtx LBB 285.
azpiadiera-2.7
7. (Roca) viva, desnuda. Cf. LARRU-BIZI (s.v. larru).
Birtute guzien asiera, doai guzien jarlekua, arri bizia, argi ederra. Cb EBO 36. [Ibai au] legua erdiko bidastian ez da arretzen, aitz bizien tartean datorrelako. Izt C 107. Eta ipiñi zuen [gorputza] bere obia berri, arri bizian idikierazi zuenean. Ur Mt 27, 60 (Ker arri bizi, IBk harkaitz bizi; Lç, He, TB, SalabBN arroka, Leon harroka, Ip harri, Ur (V) atx, Dv harkadi, Echn, Samper, Hual peña, Ol, IBe (h)aitz, Or arkaitz). Mendi mazela batean, harroka bizian eginikako zilho bat. Jnn SBi 114. Ango beroek eta udazkeneko eurite gaitzek larrutzen eta eiartzen dute lurra; ta arri bizia non ez den oro erreka bide. FIr 134. Lur oneri lur-azpia deritza, askotan arri-pilla izaten da ala arri-bizia ta nekazariak eguneroko lanetan ez du jotzen lur-azpi ori. NekIr 14. Sinismenak eraman du ara kurutza ta arkaitz bizian errotu. TAg Uzt 91. Arkaitz bizia oñarri. SMitx Aranz 93. Arkaitz biziaren barrenen. JAIraz Bizia 62. Bera arri gorri bizitan. Gand Elorri 143. Erakutsi eutsan bere sarrastakoa, aragi bizi eukana. Erkiag BatB 98. Zuloa egiten ari ziran arkaitz bizi baten alboan. Berron Kijote 149. Mendi larru-gorri bizi artan. Alkain 152. Ez da behinere axaletik, gaingiroki, ari, hondarpeko arkaitz biziaren bila baizik. MEIG III 86.
v. tbn. Lard 464. Inza Azalp 71. Or BM 60. Ibiñ Virgil 108.
azpiadiera-2.7.1
(Carne) viva. " Zauri biziko odol ustela [...] plaie vive" Dv. " Aragi bizixan daukat orpua, ospelekin " Etxba Eib. . " Aragi bizixan zeukan bietz puntia " Elexp Berg. .
Asto bat bizkarra ta saietsaldiak aragi bizittan eukazana ta eulijak jan-jan egiñik eguana. Otx 17.
azpiadiera-2.7.1.1
( Haragi bizi, usado como pred., con el sdo. de 'en carne viva').
Itzulika, / Mitzulika, / Ikusten du Balujanek / Lepo gaina Gardianek / Haragi bizi duela. Ox 104. Ain baita atsegiña marmarioan aritzea eta pekataria jorratzea aragi bizi utzi artean! Etxde JJ 181. Ipurmamiñak azalak urratuta, aragi bizi gordin gelditzen yakezalarik. Erkiag Arran 78s. Eta antxe, galtzak erantsi ta erakutsi eutsan bere sarrastakoa, aragi bizi eukana. Erkiag BatB 98.
azpiadiera-2.8
8. Vivo (genio, tempramento); (persona) de genio vivo. "Vif, pétulant" VocBN. .
Ain daukat jenijo bizija, ain lasterra eta erria. Astar II 104. Zezen bat atera da / jeniyoz biziya. Xe 203. Sarri entzuten dira Zabaletan amona biziaren zital-itxurako esakerak. Ag G 365. Gizon bat ernea, bolbora bezen bizia bainan urrea bezen fina zart egia nor nahiri emaiten duten hetarik. StPierre 30. Bolbora bezen bizia zare bethitik. Bainan hala hala, zer bihotz ona. Barb Sup 56. Frantsesen jite biziak ez baitzezaken irets haren bihotz onak denbora berean onartzen zuena. "Le tempérament vif" . Ardoy SFran 289. Bainan gizon bizi hori, huna nola mintzo den Iñigoz, huna zoin maite duen. Ib. 120. Txit borondate onekua da / baña jenioz bizia. Uzt Sas 224. Napar erdeldun bizi bat gendun / izena zuana Xixto. Insausti 74.
azpiadiera-2.9
9. " Malda, aldapa bizia, cuesta muy pendiente" A Apend.
Beste bide bat [...] beti goruntz, baña iraduka-gabe, malkar bizien igesi. Ldi IL 145. Gero oiñez ekin genion aldapa biziari. AZink 183.
azpiadiera-2.10
10. (V-gip).
Afilado. " Ertzak biziegi ditxuen erremintxek eskuetan ebaixak sarri " SM EiTec1 (s.v. ertz). " Ertz bizixa esaten zaio ertz zorrotzari" Elexp Berg. Cf. ahobizi. .
azpiadiera-2.10.1
(Con suf. -dun ).
Epaiki ertz biziduna jaurtigiten. AB AmaE 455. Lau orma zuridun egoitza apal bat eta lau egaletan bereizitako konkor bizidun arbeltegia goi estalkitzat. Etxde JJ 8.
azpiadiera-2.11
11. "Acento agudo, hitzera zorrotza, bizia " Lar.
azpiadiera-2.12
12. "Qui jouit de la vie" VocBN .
azpisarrera-1
BIXI .
(Forma con palat. expresiva; no incluimos aquí los ejs. de palatalización automática).
azpisarrerakoSense-1.1
A) (Adj.).
azpiadiera-1.1
a) Algo vivo; algo intenso. "Vivaracho, txit bizia, bixia" Lar. "Un peu vif" Lh y Lrq. "Bixixa, el vivaracho" Iz ArOñ.
Esaera bixiak, gertaera zorrotzak. Muj PAm 7. Ez da lausorik aren begi bixi urdiztetan. Mok 4. Badakizue Eskual-Herriko iguzki bixi... ta bitxi hura? Zerb GH 1928, 422. Unamunok, noizean bein, alako begirakun bixia botatzen zion. Ldi IL 23. Badator, badator; ortxe dago, erran zuen bertze gizonak, pizti baten antzeko gazte mee bat, begi bixi batzuekin. Izeta DirG 19. Boz latz azkarra, halako herlastura batek bixiago egiten zuena. Larre ArtzainE 94.
azpiadiera-1.1.1
(Con suf. -dun ).
Beltranek Usoaren adiñeko begi bixidun motiko beltxaran bat etxeratu zun. Etxde AlosT 21.
azpiadiera-1.2
b) "Un peu piquant" Lh.
Zerbitzatzen tuzu saltsa bixi baten gainean. ECocin 24. Bixia, bainan ezta bipherra; bizarra badu eta ezta kaputxinoa. (L, BN, S, Zerb). A EY III 382 (adivinanza del ajo). Sagardo bixiz busti ezkero. Olea 36.
azpisarrerakoSense-1.2
B) (Adv.).
azpiadiera-2.1
Rápidamente.
Iñaxi, zabiltza bixi. Alz Bern 57. Ez estutu: erantzun bixi, ia zuen esaera ta atera aldiekin irakurleak poztutzen dituzuten. Muj PAm 13.
azpisarrerakoSense-1.3
C) (Sust.).
azpiadiera-3.1
a) (Dv A). "(BN), pastille de menthe" Dv.
azpiadiera-3.2
b) "(S), eau-de-vie" Lh.
azpisarrera-2
BIXI-BELAR. Menta piperita. "Menthe poivrée" Zerb GH 1933, 426 (que cita el ej. de Eskual). Cf. BIXI (C, a).
Menthe poivrée (bixi-belharra) deitzen den landaretik zenbeit osto idorrak ezar han-hemenka. Eskual 20-11-1903, 2.
azpisarrera-3
BIXI-BIXI. Rápidamente.
Ia mutillak! Guazen bixi-bixi. EEs 1916, 63.
azpisarrerakoSense-3.1
Vivamente.
Pernandoren ipui ta gertaerak bixi-bixi esan zituan. Muj PAm 10.
azpisarrera-4
BIXI-BIXIA. "Un peu vivement" Lrq.
--Haur bat baizik ez zira, Margaita! Ez da Akhelarrez hirririk egin behar sekulan! --(Bixi bixia) Ez eta ere inbustikeriarik erran behar, gazteagoen aintzinean. Barb Sup 78. Joanen gira beraz Burgozerat, diote gure andre lagunek bixi-bixia. JE Ber 16. "Eman aintzina!" dio Frantsesek bixi bixia. "Vivement" . Ardoy SFran 230.
azpisarrerakoSense-4.1
Rápidamente.
Goazen bixi bixia. Zerb Ipuinak 283. Aphezak bazoazin orai bixi bixia, kasik lasterka. Barb Sup 9. Badoa, bixi bixia oraino adinarendako. Ib. 133.
azpisarrera-5
BIZIA EDEKI. Matar, quitar la vida. v. BIZIA KENDU.
Eben datoz salbaje andi bi ondo armaturik, guri biziok edetera. Lazarraga A, 1153r. Hasta duenari diok arthikitzen gezia, / Eta zahar, gazteari idekitzen bizia. EZ Man I 44. Iabe hunek plazer badu, bizia ideki dezait. Harb 274. Bizia edekitzen baitzioten. Ax 31 (V 19). Hiltzen zitu eta bizia edekirik, zure haragia eta larria ohoiñ hark [...] saltzen du lurrari. Tt Onsa 63. Bizia edeki zadazu, ezi enuzu ene aitak beno hobe. AR 340. Eztaut nihork edekitzen bizia. Dh 241.
azpisarrera-6
BIZIA EGIN.
Vivir.
Nere bizia egin nai nuen / zu bizi ziren etxian. Mattin 95. Biziki laketua nintzan bordalde hortan eta ez zitzautan iduritzen hor baizik nihun bizia egiten ahal zela. Etchebarne 73.
azpisarrera-7
BIZIA EMAN.
azpisarrerakoSense-7.1
a) (G-azp-nav, AN-gip, BN-arb ap. Gte Erd 65). Dar la vida, ofrecer la vida.
Añhitz pena pairaturik azkenean zeuen biziak eman ditutzuenak. Mat 303. Eman baizinduen zeure bizia ene amoreagatik. Ber Trat 59r. Guregatik bizia eman zuen. Ax 134 (V 88). Non bekhatuen khasatzeko / Bizia bainuke emaren. 106. Bere bizia emanaz gañera. OA 156. Kurutze orretan zeure semiak / emon biar dau biziia. Urqz 83. Egia hunen sustenguan ene biziaren ematera. Brtc 69. Urkamendian bizia eman bear duenai. AA I 538. Artzái onak bere bizia ematen-dú bere ardien-gátik. LE Io 10, 11 (He, TB, HeH, Dv, EvS, Ol, Leon, Or, IBk bizia eman; bizia ezarri; IBe bere bura eman ). Hortarakotzat bere bizia eman behar balu ere. Dh 143. Betaniara joan zan, eta iru illabete urrean emen egin zituen, bere bizia emateko ordua bete-zai. Lard 420. Euren bizia eman biarra / itxasuaren erdian. Arrantz 145. Bere odola ixuri beitü eta bizia eman bekhatoren salbatziagatik. Ip Hil 121. Harrentzat gure biziaren emateko zoriona balin badugu. Jnn SBi 145. Ainbeste milla ta milloi martirik Jesukristorengatik beren bizia eman zuten denbora gogor aietan. Goñi 95. Eskubidiok aldeztiarren / emonik bere bixija. Enb 60. Feniandarren buru batek baño geiagok bizia eman bear izan zun urkamendian. Ldi IL 170. Siñismenaren alde emona / Japonen zure bizia. BEnb NereA 251. Bere asmoen alde bizia ematearren. Zait Plat 101. Bere Aitari zer-nahitan obeditzeko, bizia eman behar bazen ere. Ardoy SFran 196. Kristogaitik bizia emoten daben neskato martiriak. Onaind STeresa 21. Antxe bizia eman bear bazan ere ez leku ura uzteko. AZink 78.
v. tbn. Harb 312. Cb Eg II 108. Mih 52. Ub 114. Gco II 86. Hb Esk 38. Dv LEd 210. Arr May 25. A Ardi 120. Inza Azalp 45. ArgiDL 44. Ir YKBiz 446. ABar Goi 68. Munita 154. LuzKant 105. Mde Po 101. Vill Jaink 81. Ataño TxanKan 95. Bizia emon: Ayesta 78.
azpisarrerakoSense-7.2
b) Dar vida (a); animar.
Ezen berak emaiten drauztela guziei bizia eta respirazionea eta gauza guziak. Act 17, 25. Karitatea, zeñek [birtute] guziei ematen baitiote bizia. Ber Doc 168r. Uriak bizia emaiten deraue ferdedurarik duten landarei. SP Phil 486. Oiei ematen baitiete bizia. El 88. Illai bizia ematen. Cb Just 131. Jainkoaren ogi munduari bizia ematen dioena. Lg II 165. Gorphutzeko bizia eman diozuete; eta burhaso barbaroak, hekien arimak sekulako heriotzerat botatzen ditutzue. Dh 230. Madarikatuak izan ditezela niri bizia eman darotan aita, ni jaio nauen ama. Dv LEd 192. Aurtxo au zuk eman didazu, zuk berari bizia eman diozu. Arr GB 23 (dirigiéndose a Dios). Arima da izpiritu bat gorphutzari bizia emaiten dioena. CatJauf 53. Zer da mirakuilutan handiena? Hil bati biziaren ematea. Zerb Ipuinak 127. Orduan zuri nork eman dizu bizia? Inza Azalp 20. Baserriak bizia eman-da, / mendiak ninduan azi. Lek EunD 41. Zelula delakoari ere etzaio bizia eman gorputzeko goi-bizia zaitzeko baizik. Vill Jaink 174. Zure gorputzeko zati auek ez bai dira besteri bizia emateko bakarrik. MAtx Gazt 42. Badezu anima illezkor bat zure gorputzari bizia ematen diona. Ib. 23. Orduko irudiei pisua eta bizia ematen. MEIG III 138.
v. tbn. Aldaz 64. Harb 143. Egiat 167. Monho 136. It Fab 137. Arch Fab 201. NEtx LBB 355. Bizia emon: Auspoa 39, 105.
azpiadiera-2.1
Dar vivacidad, dar animación.
Bizpahirulau erraile galde-ihardespenka ari baitziren, erakuspenari bizi gehixeago eman nahiz. Lf ( in Casve SGrazi 8 ).
azpisarrera-8
BIZIA ERAMAN.
azpisarrerakoSense-8.1
a) Matar.
Ene bizia eraman nahiz ondotik baitarrait etsaia. 50. Beldur ere zen eraman ziozoten bizia. Lg I 294. Banohako beraz bizia eramaterat ene lantzaz. Ib. 288.
azpisarrerakoSense-8.2
a) Salir con vida.
Oraiñ ez dira arkitzen / ardit baten jabe, / bizia daramana / kontentu da alare. FrantzesB I 166.
azpisarrera-9
BIZIA EZARRI. Dar la vida, ofrecer la vida.
Zuiegatik ezarri dut gero neure bizia. E 65 (en boca de Cristo). Artzain onak bere bizia ezarten du bere ardiak gatik. Io 10, 11 (LE bizia eman). Zeren hark bere bizia guregatik ezarri ukhan baitu, guk-ere beraz gure biziak anaieak gatik ezarri behar ditugu. 1 Io 3, 16. Egia hunen frogatzeko / ezarriko dut bizia. 39.
azpisarrera-10
BIZIA GALARAZI. Matar.
Baldinetariak ez badiozu bizia gal-arazten erregetu nahi izan den gizon bati. Lg II 275. Bekhatu mortalak arimako bizia gal-arazten darot. Brtc 96.
azpisarrera-11
BIZIA GALDU.
azpisarrerakoSense-11.1
a) (V-arr-gip, G-azp-goi, AN-5vill ap. Gte Erd 65). Morir, perder la vida.
Ogenduru zuian eta han galdu dik bizia. E 249. Bere bizia begiraturen duenak, galduren du hura; eta bere bizia galduren duenak ene kausaz, begiraturen du hura. Mt 10, 39 (He, TB, Dv, Ur, Ip, Echn, SalabBN, Hual, Samper, Ol, Leon, Or, Ker, IBk, IBe bizia galdu ). Herioan aditzen da biziaren galtzea, / Eta gorputz eta arimak elkhar bortxaz uztea. EZ Man I 41. Nik haur hari barkha, lehen bizia gal nezake. Ax 337 (V 224). Nahiago izan baitu bizia galdu, ezen ez obedienzia. SP Phil 248. Haren ohoretan gure bizia gal. Bp II 123. Zure besoetan bizia galdurik. He Gudu 107. Apostol berak ere azkenean galdu zuten bizia. Mb IArg I 361. Bizia gal artio / Eniziek zeditüren. Xarlem 26. Bestela laster dauka / bizia galdua. Echag 235. Erlijio Santua gordetzeagatik bere bizia galdu zeban Paraguayen. Izt C 454. Oillar debria! / Galduren duk bizia! Arch Fab 163. Erromarren eskuetan bizia galdu zuten. Lard 546. Ez bildurtu mutillak / biziak galduten. AB AmaE 99. Bixija galdu biar eban, laster osabideren bat artu ezik. Kk Ab I 22. Biziaren galtzeko bidetan. Const 25. Eman zen bideari, bidearen gainean bizia galdu arte. Zerb IxtS 12. Geiegi igartua ere bizia galdu lezake [ezkurrak] . Munita 40. Hiru gizonek beren bizia galdu dutela mendian. Xa Odol 173. Zure ausardiaren ordaiñez bizia galdu nahi ez baduzu. Berron Kijote 53. Hark ere galdu baitzuen bere bizia. Etchebarne 65. Mundu onetan bizi bakarra /ez dezagun galdu golpez. Ostolaiz 40. Zenbatek bizia galdu eben [zubia] egin zan bitarte orretan. Gerrika 218.
v. tbn. Mat 213. Tt Onsa 148. CartUrruñ 134. Cb Eg II 18. Lg I 189. Gco II 36. ChantP 316. Elsb Fram 103. Apaol 57. Arb Igand 114. Azc PB 176. Ox 81. FIr 143. Eguzk GizAuz 49. Zait Sof 162. Etxde AlosT 39. NEtx Antz 114. Mde Pr 187. Ibiñ Virgil 105.
azpisarrerakoSense-11.2
b) Matar. "Ajusticiar, justiziatu, justiziaz bizia galdu, hil" Lar.
Egia duk: galtzen zioat / inozentari bizia, / salbatu nahiz hobendunak, / eta hei eman gloria. 87.
azpisarrera-12
BIZIAGATIK (Tras zure, nire, etc.). Por (mi, tu, etc.) vida (fórmula de encarecimiento).
Baiña, zure biziagatik, esaidazu, ni bezain zaldun kementsurik ikusi al duzu lurraren gaiñ-ezagun guzian? Berron Kijote 116. Zure biziagatik eskatzen dizut. Ib. 126. Bestela, Santxo, nik diozudana egi-egia dala zalantzik gabe jakin dezazun, ara, nere biziagatik egizu auxe. Ib. 201.
azpisarrera-13
BIZIA IDOKI. Matar. v. BIZIA KENDU.
Bizia idokiren dirot / Ene photere oroz. Xarlem 895. Bizia deronak idoki personari. Etch 642. Hartzari bizia lehenik / idoki ezpadu. Arch Fab 181. Han haritx bati esteki eta / bizia zeitan idoki. Balad 80. Guri biziak idoki nahi beitzien segürki. ChantP 316.
azpisarrera-14
BIZIA JOAN. Ir la vida (en algo).
Arrazoiña sostenga zak, dohala ere bizia. EZ Man I 14.
azpisarrera-15
BIZIA JOKATU. Jugarse la vida.
Noiz ere kapitañ hura baita hain on eta bihotz bera, non bere bizia ioka dezan, odola isur dezan. Tt Onsa 112. Berorregaz bixija jokatu biar yok aiztokadaka. Kk Ab I 93. Eben buruan defenditzeko / matxetia ta fusilla [...] / obediente ta umilla, / bizi jokatzen dabilla. Yanzi 76. An zijoan neskatxa ur lasterrak eramana. Mutillak itxoin gabe jokatu zuan bere bizia. NEtx LBB 53. Gure bizia antxe jokatu genduala. Alkain 150. Euren bixia eta odola jokatzen. Gerrika 62.
azpisarrera-16
BIZIAK BIZI (Fórmula poética).
Milla eta seireun da ogeta amazorzi / garrenean izanda, biziak bizi, / Urrien zazpigarren egun gustia. EgiaK 90.
azpisarrera-17
BIZIA KENDU. Matar. "Assassinar [...] norbaiti bizia kendu" Lar. "Bizia kendu zion (V-arr, G-azp-goi, AN-gip, BN-arb)" Gte Erd 65. v. BIZIA EDEKI, BIZIA IDOKI.
Kendu zigon bizia Joab kapitanak modu gaistoz Abner zeritzan bati. Lar SermAzc 55. Blasfemariari bezala arrika bizia kendu. Mb IArg I 261. Jaunak kastigatu ta bertan bizia kendu zion. Cb Eg II 172. Hiri bizia khen artio / enük nahi zeditü. Xarlem 421. Jaunaren agintez bizia kendu zitzaion arrika. AA II 44. Lenbiziko topatzen / nauenak bizia / kenduko dirala da / gauza ikusia. It Fab 224. Kulpa gabeari bizia kenduko diozu? Lard 22. Bertze askori bizia khendu eta ifernura egotzi. Dv LEd 136. Bosti bizia kendu zitzaion / atzetik arrapatuta. Afrika 143. Gerra nai duben guziya, / berari kendu biziya. Xe 410. Izan zan egun atan bizia kentzea. AB AmaE 292. Jaungoikoarren, Mirei, ez niri bizia kendu. Or Mi 25. Magallaneseri indiyuak / biziya kendu zioten. MendaroTx 353. Bertoldari bizija kentzia erabagi eban. Otx 67. Bere haurrari behar ziola bizia khendu. Zerb IxtS 20. Tiro batekin bizia kenduz. Etxde JJ 154. Hegaztin inozenter bizia kentzea. Xa Odol 136. Ez bezait bizia kendu. Berron Kijote 210. Tiroz bizia kendu eutsoen. Etxabu Kontu 175. Amaika ollagorri bizia kendua niok. Ataño TxanKan 207. Bizi zala, ez ilteak kendu oi eutson bizia. Onaind STeresa 15. Zeiñen tamala ain gazterikan / bizia ala kentzia! AZink 20.
v. tbn. Ub 92. Gco II 52. Etch 628. Hb Esk 161. Laph 230. Arr GB 145. Bv AsL 122. Apaol 54. Inza Azalp 10. Ir YKBiz 292. Eguzk GizAuz 98. NEtx Antz 136. Auspoa 39, 79. Larz Senper 102.
azpisarrerakoSense-17.1
(Fig.).
Gaztai-erdi bati bizie konduko zeoat, beintzat, ortaako modurik soertatzen bazaku. Lek EunD 36.
azpisarrera-18
BIZI-ALARGUN. v. bizi-alargun.
azpisarrera-19
BIZI-ALDEKO.
Gai-ezdiranen eta Bizi-aldeko saillen izenean len ordaintzen zanak osatuko du. "Secciones de Invalidez y Vida" . EAEg 2-12-1936, 441.
azpisarrera-20
BIZIA MOZTU. Matar.
[Holofernari] emazte batek dio bizia muzten. Egiat 201.
azpisarrera-21
BIZIAN (Sin partícula negativa). "En la vida, nunca en la vida. Bizixan eukiko dirurik arlote orrek" Etxba Eib.
azpisarrera-22
BIZI-ARAU. Regla de vida. v. BIZITZE-ARAU.
Begiratureintutzu Serora gartsu hauen bizi-araua ta garraztasunak. "La règle" . Birjin 494. S. Agustiñen bizi-araua ongi bete zedin. "La primitiva regla de San Agustín" . Or ( in Gazt MusIx 38 ).
azpisarrera-23
BIZIAREN AZPIAN. Bajo pena de muerte.
Apaiz guziai biziaren azpian agindu zien egun izendatuan Samarian egoteko. Lard 248. Erregearen gelan iñor Erregeak gaztigatu gabe sartzea biziaren azpian debekatuta zegoan. Ib. 315.
azpisarrera-24
BIZIAREN PENAN (SP). Bajo pena de muerte. "À peine de la vie" SP. Cf. Gte Erd 253 "Bizia pena emanda (G-azp)".
Kestione handi [...] zoinetan gainan ez iüstiziak ez herriak eztü püisanza ez bothere batere, biziaren penan <poe->. Etchart 9.1r. Iben baleza Errege batek legea, eztioela nehork ere biziaren penan nehori behar-ondokorik emanen. Ax 254 (V 170; Añ GGero 188 biziaren penan). Lege zaharrian ere ageri da nehor etzela ausat tabernakle saindian sartzera ez eta sakrifiziorik egitera ezpaliz xahu eta santifikatu, biziaren penan. Tt Arima 20. Eman zion manu guzia zen ez ilkitzea, biziaren penan, Jerusalemetik. Lg I 324.
azpisarrerakoSense-24.1
So pena de perder la vida.
Behautzu idek nihori, / Haurra, biziaren penan; / Non ez dautzuketen erran, / Adiskide seinaletzat: / "Gaitza dela otsoarentzat, / Eta haren kastarentzat". Gy 112.
azpisarrera-25
BIZIARI NAHI IZAN. Desear la muerte (de); buscar la muerte (de).
Jainkoak egorri zion, gauaz, aingeru bat Yosephi, erraterat Herodesek haur dibinoaren biziari nahi zioela. Lg II 120. Hala banintz ene armadetako aitzindariek eta soldaduek fite athera nintzakete ene biziari nahi dioteneen eskutarik. Ib. 269.
azpisarrera-26
BIZI-ARNASA. Aliento vital.
Etxeen bizi-arnasa laiñoz / itotzen ez egundaiño. Or Eus 300. Bizi-arnasa sudurrean zerabilten legorrekoak oro, il ziran. Ol Gen 7, 22 (Ker bizi-arnasea; Urt bizi hatsa, Dv hatsa zuten guziak, Ur bizitzako asnasa).
azpisarrera-27
BIZIARREN (Tras zure, etc.). Por (tu, etc.) vida. v. BIZIAGATIK.
Zure alaben ederragatik, zure biziarren, aita, guztiok batera arren eta otoiz eskatzen dizugu. Zait Sof 143.
azpisarrera-28
BIZI-ARRISKU.
azpisarrerakoSense-28.1
a) Peligro de muerte.
Zonbaitek, ase nahiz beren mendekua, / non nahi sortzen dute bizi irrixkua. Xa Odol 251.
azpisarrerakoSense-28.2
b) (Uso adv.). En peligro de muerte, arriesgando la vida.
Bizi-arrisko airian / nuaie arara [Nevadara], / Aingero guardikuak / nezala anpara! Auspoa 77-78, 261.
azpisarrera-29
BIZI-HATS. Aliento vital. v. BIZI-ARNASA.
Leihorrean ziren bizi hatsa bere sudur zillhotan zuten gauza guziak hill izan ziren. Urt Gen 7, 22.
azpisarrera-30
BIZIA UTZI.
azpisarrerakoSense-30.1
a) Morir. "Ehun urthetan utzi zuen bizia, il mourut à l'âge de cent ans" Dv.
Ürüñe üngürünian / biziaren üzteko. Xarlem 579. Mendea bizi eta bizia uzteko. Hb Esk 17. Ene biziaren üzteko. CatS 29. Geienak emen bizia itxirik. AB AmaE 46. Lore sortu orduko histu baten pare, / Biziaren uztera guti naiz herabe. Elzb Po 179. Bizia uzteko ta berriro artzeko eskubidea duna. Or Aitork 300. Bizia uztera Donostiatik oneraño etorri! Anab Aprika 49. Amaika katu ta arratoi-txakurrek ere uzten ziteken bizia. Ataño TxanKan 73. Teruelko lurretan utzi zuan bizia. AZink 58. Ba diau mutiko gazte bat xarmanta bere bizia han utzi duena. Etchebarne 124.
azpisarrerakoSense-30.2
b) (Con dat.). Perdonar la vida.
Kutxan gordeai bakar bakarrik bizia utzi zitzaien. Lard 9. Nere esposaz eta semeaz kupitu, eta oiei bizia utzi ziñietela. Arr GB 119. Zure grazia merezitu dudanaz geroz, bizia utz dezaguzu eni eta ene populuari. Zerb IxtS 74. Nahibada, hitza bazien bizia ütziko zerela, hanitx zathikatürik, phuskakatürik izan zütian. Mde Pr 49.
azpisarrera-31
BIZIAZKO. "Vivífico" Lar.
azpisarrera-32
BIZIA ZOR IZAN.
azpisarrerakoSense-32.1
a) "Bizia zor du, il doit la vie, il mérite de mourir" SP. "Hiltzaileak bizia zor du berak, l'assassin mérite la mort" Dv.
Ohoinkeriaz, enganamenduz edo zenbait arte gaixtoz usatu behar zuela eta halakoak bizia zor zuela, eta hala edekitzen zioten. Ax 31 (V 19).
azpiadiera-1.1
Gauza jakina eta segura zer da, ez bada heriotzea? Bizi diren guziek bizia zor! Dv LEd 153.
azpisarrerakoSense-32.2
b) Deber (a alguien) la vida, el ser.
Aski monstroa othe ninteke bada nere bista, nere bizia zor nioken hari jazarteko. Dh 189. Libratzen zian bere aita, bizia zor zeriona. Etch 240. Ez ete eutsoen zor ba sabelari euren sendotasuna eta bizia? Bilbao IpuiB 208.
azpisarrera-33
BIZI-BALDINTZA (Pl.). Condiciones de vida, modo de vida.
Irlandarren bizi baldintzak geroago eta hobekitu ziren ondoko urteetan. Mde Pr 238.
azpisarrera-34
BIZI-BERO. "Calor natural, biziberoa" Lar.
azpisarrera-35
BIZI-BERRI. Biografía.
Fray Luis Leonen bizi-berri laburra urteka. Gazt MusIx 57.
azpisarrera-36
BIZI-BIZI .
(Intens. de bizi ).
azpisarrerakoSense-36.1
A) (Adj.).
azpiadiera-1.1
a) Totalmente vivo.
Lengo zuringo, gorringo orde, daude barrunbeetan txitatxo bizi biziak. Mg CC 199. Nere tripan [...] baziok itxaso txiki batian ainbat arrai, oraindik txikitxoak bai, baña urtan sortuak, eta bizi-biziyak. Urruz Urz 11. Bertan agertuko diran gizon da emakumeak eztira neure irudimenak asmau dituanak: [...] bizi-biziak dira, Arranondoko sardiñak legez. Ag Kr 10. Eta [pintura] au? Bizi biziya dirudi! Iraola 92. Jordaens ori bizi-bizia, txardiña gure saretan bezela, bildu bear degu. Lh Yol 41. Bizi-bizia atxiki dute Jainko bakarraren siñestea. Vill Jaink 21.
azpiadiera-1.2
b) Muy intenso, muy fuerte, muy vivo. "Negu bizi-bizian ementxe egoten naun automobillaren zai" Gketx Loiola. "Intentsitate handiko" ZestErret.
Aserre bizi bizian. Izt C 165. Jaunak erakusten ziona egiteko gogo eta asmo bizi-bizia. Lard 36. Bekatu-leizetik libratzeko eresi bizi-biziarekin. Aran SIgn 70. Min bizi bizia dauka Josek. Ag G 277. Burniaren meatz gorri bizi-bizia zirudian. Lh Yol 31. Aize bizi-bizia baletor bezala. Inza Azalp 84. Beraganako ondo-nai bizi-bizia erakusten diogu. Ib. 130. Zu zeruan ikusteko gogo bizi-bizia daukagulako. ArgiDL 4. Gizaburuagan ei eguan mutil bat, gorputz andi ta yasekua, begirakuna bizi-biziya ebana. Kk Ab II 61. Ihoiz oinaztatu zuten zorigaitzak oro itzuli zitzaizkion, bizi-biziak, oroimenerat. Mde Pr 163. Aize-txistua asi zuan bizi-bizia. Anab Poli 60. Goraintzi bizi-biziak. Erkiag Arran 150. Egungo bakhartasun bakhetsuak eztu iñundik orhoitarazten denbora hartako Bilboko kai bizi bizia. Osk Kurl 125. Eztabaida bizi-bizia. Zait Plat 105. Ikuspegi bizkorra, bizi-bizia sortarazten digu Donibanek. Gazt MusIx 169. Jerse gorri bizi-bizi bat. Lab SuEm 204. Testamentutzat ezer emon barik itxi ebala-ta, onek emoten eutson min bizi-bizia. Bilbao IpuiB 27. Aren oroitzapenak bizi-bizi jarraitzen du nere gogoan. AZink 100.
azpiadiera-1.2.1
Dei oneri erantzun bearko diotenak ez ditugu guda bizi-bizira bidali nai. " Puestos [...] que [...] requieren un menor esfuerzo combativo" . EAEg 11-6-1937, 1793.
azpiadiera-1.2.2
"Zapore gazia, mikatz-antzekoa. Sagarra gazi antzekua da, bizi-biziya" ZestErret.
azpiadiera-1.3
c) (Roca) viva.
Ifinten du urdin urdin bera [iturria] irteten dan ur-ondoko aitz bizi bizia. Izt C 107. Urnietako mendian arkitzen da zulo bat guztiz miraritsua, zeña dagoen aitz bizi bizian modu onetan. Ib. 66.
azpiadiera-1.3.1
(Carne) viva.
Soñeko gorri zar urratuaren zuloetatik zauriz eta odolez betetako aragi bizi-bizia agiri zuela. Lard 455. Pillare bati lotuta, azotez zeatu zuten, ezur guziak agertu, eta gorputz guzia aragi bizi-bizi egiteraño. Ib. 454.
azpiadiera-1.4
d) "Bizitasuna duena [...]. Neska hori bizi-biziya da" ZestErret.
azpiadiera-1.5
e) (Agua) corriente.
Iturri bizi bizia. Jaukol Biozk 22. Iturri garbiak eta erreka bizi-biziak, ugari ta bete betean ur gardenak ta onak eskeinka. " Corrientes ríos" . Berron Kijote 124.
azpisarrerakoSense-36.2
B) (Uso adv.).
azpiadiera-2.1
a) Intensamente; vivamente, con vivacidad; vehementemente.
Ana Josepa bizi bizi, txit orraztua, soñekorik onena arro erakutsiaz. Ag G 70. Bota zuan bizi-bizi, au entzutearekin, artzai zaarrak. Mok 10. Erantzun eben, bizi-bizi, eurek ezebela alako asmorik izan, barritxuen gauzak zirala, ta olan. Kk Ab II 179. Bere eskuz ekin zion landare-zuloak egiteari; ta ori ikustea naikoa izan zan beste guztiak ere lan berari bizi-bizi ekiteko. Munita 31. Iainkoa bizi bizi laztantzen du. Or QA 139. Jainkoaren deia bizi-bizi sumaturik biotz-barruan. MAtx Gazt 28. Pikau ei zan andratxua, eta mustur-zorrotz eta bizi-bizi erantzun ei eutson gizontxoari. Alzola Atalak 55. Lengoan, bizi-bizi ari ziran elkarrekin Matilde ta Zezili. NEtx LBB 132. Soiñua aldatu bizi-bizi. Ib. 196. Latasan alde sartu / ziran bizi-bizi. Uzt Noiz 35. Bereala ta bizi-bizi gogoratu zitzaion, bere liburetako burrukaizunen bat zana uraxe. Berron Kijote 209. Eragozpenak jarten bizi-bizi jokatu ebenen arteko, prantziskotarren nagusia bera. Onaind STeresa 103. Joan den mendearen erdi alderaino euskal arazoak, bizi-bizi hasiak, bere bidetik ibili ziren, lasai eta nagi-antxean. MEIG IV 127.
azpiadiera-2.2
b) Rápidamente. "Emendik Antzuolara ordu ta erdi bizi bizi (V-gip)" A Apend.
Abadiak indar geiago dau, bixi-bixi jaurtiten dau pelotia. Kk Ab I 98. Bixi-bixi eperdi-ganian jezarri zan. Kk Ab II 8. Begiratzen du eskuitara; bere gela aldera juaten da bizi bizi. ABar Goi 58. Emakumea bizi-bizi atera dijoa. NEtx LBB 102. Or, bizi-bizi billatu ta idoro daben aztrua, zernai osatu oi dauana. Onaind STeresa 46. Banator parola txiki bat eskuan, da bizi-bizi ta leial etxe aldera ganaduak. BAyerbe 99. Erbi txilipristin bat / salta bizi-bizi. Zendoia 105.
azpisarrera-37
BIZI-BIZIA.
azpisarrerakoSense-37.1
a) (L, BN, S ap. A). Rápidamente. "Corriendo" A.
[Pasta] zoina behar baita trabaillatu bizi bizia arrosa ura emanez. ECocin 40.
azpisarrerakoSense-37.2
b) Vivamente, con vivacidad; vehentemente.
Erraiten dio bizi bizia Iñaziok. Laph 7. Eta galdetu zioten bizi-bizia, ian halako trufaren egitean etziren beldur Jainkoak gaztiga zetzan. Jnn SBi 58. Orduan santa Xantalek erran zion bizi-bizia: Emazu aintzina, zaren bezalakoa. Ib. 170. Zigarreta leihotik firrindan aurdiki zuen notariak, ziolarik bizi bizia: --Ago ixilik, othoi, mutikoa! JE Bur 95. Emazteak bizi-bizia. FIr 185. Hunek bizi-bizia ihardetsi zion: Deus ez du erran nahi ez egiten adinak; bihotzak egiten du guzia. Zerb IxtS 53. (Bizi bizia) Hik bahakien, eta aspalditik bahakien, hori zela hobenduna.... Larz Senper 118 (acot. escén.).
azpisarrerakoSense-37.3
c) "Huna xoria bizi-bizia, voici l'oiseau tout vivant" H.
Bertze aldi batez ere, hainitz gauza guttiak egin zuen ezpaitzuten erre bizi-bizia, sorgin gaixto bat zela. Jnn SBi 73. Nolakoak etzitezken Mariaren atseginak bere Jesus Jauna ikustean bizi-bizia eta edertasun guziez jauntzia. Ib. 47. Bizi-bizia dago aren [Orreagako Andre Denaren] baitako ustekida. FIr 163.
azpisarrera-38
BIZI-DENBORA. Tiempo de vida.
Gure biz-denbora irabaz denbora da. Mb IArg I 229.
azpisarrera-39
BIZI-ESKUALDE. Región donde se vive.
Olerkariak emen bere bizi-eskualdea zeatz-meazten du. Ibiñ Virgil 33.
azpisarrera-40
BIZI-EUSLE. Que mantiene con vida.
Euskeraren bizi-eusle zeraten oiek, gaur arte egon zerate, bada, orren zokoratuak. Ataño TxanKan 13 (ref. a la población rural).
azpisarrera-41
BIZI IZAN. v. bizi izan.
azpisarrera-42
BIZI-JAKINTZA. "Biologie" T-L.
azpisarrera-43
BIZI-MAILA.
azpisarrerakoSense-43.1
a) Etapa de la vida, edad.
Irrintz-egiñaz goretsirik ain / izate garbi zintzoa / bizi-maill ontan osatu zaizkit / soiñ-indar eta gogoa. EA OlBe 23.
azpisarrerakoSense-43.2
b)
Berdin, naiz goikoak naiz beekoak, aberatsak naiz pobreak, etxe-nagusiak naiz maizterrak egiñak izan edo egin dezaizkitadenak, iñoren bizi-maillarik naiz bizi-legerik bereizteke. " Sin eceptar estado ni condición alguna" . Berron Kijote 165.
azpisarrera-44
BIZI-MAINA. v. bizimaina.
azpisarrera-45
BIZI-MANERA. Modo de vida. v. bizimodu.
Ez balinbada bekatu zonbaitetn erori, jastatu dituela bederen bekaturat gaztea ereman dezaketen bizi manerak. Ardoy SFran 92.
azpisarrera-46
BIZI-MIRARI (Pl.). Vida y milagros.
Don Kijote Mantxakoaren bizi-mirariak beren berezko egitan jakiteko. Berron Kijote 108.
azpisarrera-47
BIZI-PAGU. Pensión.
Bapilde baterat eman nahiko zuen [alaba] bizi-paguan edo pensionean. Birjin 583.
azpisarrera-48
BIZI-PISA. Trato de ganado sin pesar. Cf. BIZI-PISU.
Baiña bizi-pisan ere tratu dexente egiten zan, ordea... Zeri deitzen zaion bizi-pisa? Ganadua pisatu bearrik gabeko tratuari. Alegia, jabeak ainbeste erralde zeukan kalkulatua. Arakiñak bere neurketak eta ganaduari miaketak egin eta kalkulu berdintsuak baziran, "bale" esango zuen. Zendoia DV 20-5-2010.
azpisarrera-49
BIZI-PISU. "Bizipixu, peso en vivo de una res [...]. Bizipixua jakiñ ezkero, errez jakin leikek kanalian zenbat emongo daben" Elexp Berg.
azpisarrera-50
BIZI-PISURA (Vender, etc.) al peso en vivo. "Bizipixura saldu dabe beixa" Elexp Berg. "Tratua batzutan eitten dok begira, beste batzutan pixauta, bizipixura" Ib.
azpisarrerakoSense-50.1
"Gizen bati norbaitek esaten entzun dut, adar-soinuan: Bizipixura saltzeko obia ago i! " Elexp Berg .
azpisarrera-51
BIZI-POSTURA. Modo de ganarse la vida.
Baiña ikusten genduan guk ere, alde artatik bazegoala bizi-postura geixeago, gure aldetik baiño, gure etxean [semeak] palta aundia utzi arren. BAyerbe 78.
azpisarrera-52
BIZI-POZ (V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret. "Aliciente, ilusión de vida, alegría de vivir. Danok biar dogu bizi-pozen bat, eta zorionekuak gauza on baten daukenak euren bizi poza" Etxba Eib. "Bizitzeko poz, gogo ta indarra. Gizonak bizipoz pixkate behar du" ZestErret.
Izkuntz-oiturak jaso ditzagun / merezi duten tokira, / Bizi pozikan ez dago emen / [...] / Oiek ondatzen badira. Basarri 68. Ezetza baneu nere maittiagandik, munduan geixago ez neuke izango bizi-pozik. Etxba Ibilt 477. Amandre Joakiñari joan zitzaion bizi-poz guzia ta arekin batera osasuna. NEtx LBB 64. Azkeneko gizon-iltzearen kutsuak garbitu ta bizi-pozean buruak jasotzen ari giñun. Ataño TxanKan 102. Ama gaixorik jarri zitzaigun, eta bizi-poza goibeldu zan ederki gure pamilian. BAyerbe 86. Aurrakin ondo bizitzen ikusita, gu gurasoak bizi-poz aundia daukagu. JAzpiroz 219.
azpisarrera-53
BIZIREN BIZIRAKO. Para toda la vida.
Maitasuna erosten dutenak diru-truk, / biziren bizirako pakez-antzu dituk. Or Eus 38.
azpisarrera-54
BIZIRIK. v. bizirik.
azpisarrera-55
BIZI-SARI. Sustento.
Erregearen izenean, egunoroko bizi-saria emoten eutsoen, bizi guztian, il arte. "Cibaria" . Ker Ier 52, 34 (Dv jatekoak, Ol emendioa).
azpisarrera-56
BIZITAKO. v. BIZITARAKO.
azpisarrera-57
BIZITAKO MODUAN.
"Norbaiti, gaixorik egon ondoren edo une latzen bat pasa ondoren, esan ohi zaio, hobeto dagoela adierazi nahirik. Ze, bizitako mouan al haiz? " ZestErret.
azpisarrera-58
azpisarrera-58.1
BIZITAN. Con vida, en vida.
Probinzia onetan gizentzen dira ordots, irindu eta txer ardi txikiratuak guztiz asko ta txit pisu andikoak, zeintzubetatik eramaten dituzten Nafarroara ugari, bizitan ez ezik, gazitutako urdaitan ere. Izt C 187. Zuk agertu bezain arropuz banintza, inpernu betikora bizitan epaitua aal nengoke. Ldi IL 114. Bizia bada [piztia], bizitan; / illa bada, larrutan. Or Eus 175. Onela esango dute gizakume guziak, ta naiz bizitan, naiz illik aintzak ez digu uts egingo. Zait Sof 37. Zer dana, beraz, eten bage aldaketan ari da, ta bizitan dago. Bizitan dagoena, ordea, il eta berrituz doa. Zait Plat 32. Zer guzien len-gaia ta azkena beti bizitan dagoen sua baita. Ib. 35. Il ostean, bizitan iarrai zitekeango ustekizuna. Ib. 70.
azpisarrera-58.2
BIZITARAKO (V-m-gip, G-azp; A Apend ), BIZITAKO (Dv). "Qui est destiné à vivre, en parlant des bêtes que l'on conserve, en égard à celles que l'on tue pour les manger. Kanporat ematzue bizitako diren oilaskoak" Dv. "Leporako barik, bizitarako, aberea azi, criar un animal, no para sacrificarlo, sino para que viva, para procrear" A Apend. "--Bei ori leporako dozu? --Ez, bizitarako daukat (V-m)" A EY III 312. "Animal no destinado a carne. Tratantiak bizittarako azteittue txalak" Elexp Berg. "Txalak azten dira mataderirako edo bizitarako" (G-azp). Cf. biztako.
Bahikunza pagarazi ziotela bederatzi buruentzat, zeinetan baitziren lau hilzekoak eta bortz bizitakoenzat bahikunza xoillarentzat 60 erreal eta bazkasariarentzat 13 erreal. (Sara, 1780). FLV 1986, 131. Bizitako ardiak ez du on gizenegi izatea; ez du orduan ongi ematen. Dv Lab 277.
azpisarrerakoSense-58.2.1
Que va a vivir, a sobrevivir. "Bizitarako moduan omen da" (G-azp; ref. a un enfermo).
Uste det [landare] guztiak ez zaizkidala galduko; banaka batzuek baditudala bizitarako. Munita 81.
BIZIXEAGO. Un poco más vivo, intenso, fuerte.
Bere hitza erran zuen; bertzek baino goraxago eta bizixago behar-bada, bainan gehiagokorik ez. HU Aurp 198. Eta gataska berriz haste, aldi huntan bizixago. JE Ber 47. Aitaren aldean bizkorra, baiña jenio bizixeagoa. JAzpiroz 222.
azpisarrerakoSense-58.1
( Bixi- ).
Apez gozo bat zen Dominique. Jean bixixago. Zerb Azk 80.
azpisarrera-59
ENE BIZIA. Por mi vida (exclam.).
Ene bizia! geratu ninzan / andiro afrontadurik. Lazarraga A10, 1177r.
azpisarrera-60
OSO ETA BIZI. v. oso.
bizi
<< biltze 0 / 0 bizitu >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper