I .
(Intrans.).
1.
(
L, B, BN, S, R; SP,
Arch VocGr,
VocBN
,
Gèze,
VocCB
(L, BN))
Ref.:
A (
alatu, alhatu
);
Lh;
Lrq;
Izeta BHizt2
.
Pastar; comer.
"(O), paître, manger"
SP.
"Brouter de l'herbe"
VocBN
.
"Paître, brouter, pâturer"
Gèze.
"
Zure zaldia ezta hain eri, alhatu nahi da
"
H.
"
Gure ardiek Saioan alatzen dire
"
Izeta BHizt2.
v. larratu,
bazkatu.
Gaizki doha erbiaz, alhatzen denian ohatziari.
Saug 103.
Nahi baduk bizi minik gabe, ezadila alha gose gabe.
O Pr 324.
Alhatu zenean phozki [lapiña] / Hara yauzi, huna yauzi.
Gy 232s.
Beha aireari badabill [herbia], han alha, hemen yauzi.
Ib. 58.
Bere azienda bertzeen ontasunean alhatzera utzi badu.
Dv Ex 22, 5.
Gizentzeko direnek [ardiek] goizetan-goizik nahi dute izar ihintzean alhatu, bainan ez bertzeek.
Dv Lab 276.
Hau ezagützen da nitre-gatz den bazkagietan alhatzen diren aharien haragian.
Ip Dial 58 (Dv alhatzen; It gatza dan lurretan dabiltzan zikiroen aragian
).
Zagon ez urrin kantik txerri saldo andi bat alatan.
Hual Mt 8, 30 (podría tratarse tal vez del ines. indet. de ala, aunque cf. p. ej. ib. 26, 26 aigaltan zauden, y 26, 21 zagolarik xa xaten; Lç alha zenik
).
Sarako arthalde bat mugarriz alde hartara alhatzen zenean.
Elzb PAd 73.
Bedustarrek bere haziendak batzietan harat eramaiten zütien alhatzera.
Ip Hil 192s.
Ardiak lerro-lerro, luzaz alhaturik, / Gau etsaiaren ihes bordara doazi.
Ox 184.
Itsuka yuan nindukan, asto bat larre agorturat yuaiten den bezala alatzeko menturan.
Zub 50.
Behiak eta behorrak [...] han alatzen dira udaberritik udazkeneraño.
Ib. 55.
Zamaria alhatzen ützi zian bere laxiala.
Mde Pr 123.
Osto ta belarrekin alatu oi baitira.
Ibiñ
Virgil
105.
Hetan kokatu zikinkeriek bide egin dezakete aitzina, alatuz, alatuz, barnez barne, beharrietaraino, dabiltzan guneak oro beren kutsuaz andeatzen dituztela.
JE Med 14.
(-lh- Dv),
aalatu .
(Fig.).
"
Zure gogoari Jainkoaren legea emozu alhatzera, donnez à votre esprit la loi de Dieu à méditer"
Dv.
Cf. GOGOAN ALATU.
Nere Jauna, zuk erakutsirikako egia huntaz alhatu, eta berriz eta berritan huntaz nahi dut on-egin eta berme jarri.
Dv LEd 60.
Aspaldidanik, bazka orietan aala da ene gogoa: eta jakina bazka beretan aalatzen direnak gozotasun bera duketela biotzetan.
FIr GH
1927, 184.
Anima, alatzen danetik alaitzen da.
"Inde quippe animus pascitur, unde laetatur"
.
Or Aitork 414.
Zure gogoa alha dadiela ez zu baitan, bainan inguruko alhapidetan.
Larz Senper 36s.
2.
(SP, Lar, Lar Sup, Lar (
in
Aq 1347
), H; -lh- SP, H) .
(Con dat.).
Remorder.
"
Bere buruari alhaturik, se rongeant soi-même"
SP.
"Despecharse, [...]. Alatzen zait, zatzu, zaio, &c., me despecho, te despechas, se despecha"
Lar.
"Reprehender, alhatu
"
Lar Sup.
"Cansado de sí mismo, bere buruari alhaturik
"
Ib.
"Enfadar a otro, o fatigar"
Lar (
in
Aq 1347
).
"
Alatzea (transitif), irriter quelqu'un; (réciproque), s'irriter, enrager. [...] Alatu zait, je me suis mis en fureur"
H (s.v. ala.
).
"
Bere buruari alhatu, estar enojado consigo mismo (Darric)"
DRA
.
Axular parece ser la fuente (declarada o no) de todos los lexicógrafos, también de Larramendi.
[Bekhatorea], predikarien konseillu onez, eritasunez [...] ikharatzen da, minberatzen da, sentikortzen da, eta bere buruari alhaturik, ethorkizunaz gogoetan iartzen da.
Ax 97s (V 67).
Bekhatu hartzaz orhoitzen zara arratsean, alhatzen zaitzu zeure konzientzia.
Ib. 106 (V 71).
Den gaixtoenari ere, noizik behin bedere alhatzen zaika bere konzientzia.
Ib. 426 (V 275).
3.
Ocuparse en.
"En parlant de moulin, moudre. Ihara alhatzen denean, quand le moulin moud"
Dv.
Urik ez bada, ez daite eihera alha.
Elsb Fram 30.
Egunak hurrena hurren, / Badu berdin salhatzen: / Orobat zaika gaubori, / Laudorioz alhatzen.
"
Dies diei eructat verbum, / Et nox nocti indicat scientiam"
.
(Ps 18)
Hm 43 (H traduce: "parlent pour rendre gloire").
4.
(V)
Ref.:
A;
Iz
ArOñ
.
"
Alatu, adormecerse algún miembro a causa del exceso de dolor"
Ast Disc 581.
"Entumecerse un miembro"
A.
"
Eskúak alátu, alakétan xat, dolerse de frío"
Iz
ArOñ
.
"
Eskúak aláketan xat, se me quedan las manos doloridas de frío"
Ib.
Otzez alatuta, esku ta oiñak otzak gogortuta zituenetan, zerbait zuzpertzeko ta berotzeko besoez bular-bizkar ukaldika jarduten eben mutil eta gizonak.
Erkiag Arran 78.
5.
Moverse, ir.
--Noiz jina zira? --Erenehun! Ez naiz oraino nehorat alhatu ... Zuen etxerat jitekoa nintzan berriekin!
Larz Iru 128 (Lek ez naiz oraindik iñor ikusten asi
).
Han eta hemen ni ere alhatu niz.
Ib. 38.
Etxea, etxeko lanak, igandetako atheraldi hori elizarat, horra hunen bizia. Ez dut bertze nehorat alhatzerat utzi.
Larz Senper 44.
Frantzinaren falta da dena. Bere gizona hobeki konprenitu balu, ez zitzaion bertzetarat alhatuko.
Larz HilEspos 42s.
6.
"
Alhatu (L, BN, S), [...] volver"
A (Interpr?).
7.
Sufrir.
Librau egizu Barrabas baña / Jesus Nazarenoa ez. / Orrek biar du / Ondo alatu / Age batian dolorez.
Canala Jesucristo 130 (Cb Bast 214 penatu
).
II .
(Trans.).
1.
Empujar, llevar a.
Hunela hasi zitzaion / hizten koleraturik, / Iainkoaren alderako / zeloak alhaturik.
EZ Noel 89.
2.
Hacer remorder.
[Iainkoak] deitzen gaitu aphur bana, emeki, eztiki, maiñaz, konzientzia alhatuz, eritasunak emanez.
Ax 102 (V 69).
3.
Hacer funcionar, poner en funcionamiento.
"
Errota alhatzea, engrener"
SP (s.v. errota
).
Bere botherea noizbeit du alhatzen [Jainkoak]; / Ezdenari dio badadin manatzen, / Zeru lurrak dire orduan agertzen, / Bizia ere da sortzen
.
Zby RIEV
1908, 206.
"
Diruak alhatu (BN-mix), encaminar el dinero, mandar a su destino"
A (cf. DRA: "Según Lander [...] se debe traducir por 'dar a logro, prestar con usura'").
4.
(V, G, AN ap. A
).
"Atormentar. Agiñak alatu (V-arr-oroz), producirse dentera"
A.
Hire pena zertan datza? / Zerk darozkik alatzen / Arima eta gorputza? / Zerk hauen tormentatzen / Erraguk.
Monho 122.
Kondenatuen infernua da, pekatu eralla edo mortalean ilten diranak doazan lekua, bertan beti alatuak, nekatuak eta atormentauak izateko.
Itz Azald 41.
5.
(
AN-larr, R-uzt; -lh- VocBN, H)
Ref.:
A (
alatra
);
Asp Leiz
.
Llevar al pasto, apacentar.
"Conduire des animaux à des pâturages de dehors"
VocBN
.
"Faire paître. Alha zatzu ardiak, paissez les brebis"
Dv.
"Mener au pâturage"
H.
"
Alatra (R-uzt), conducir al pasto el ganado"
A (se trata evidentemente de una expresión adverbial; cf. alatzera s.v. 1 alatze
).
"Sacar el ganado de la cuadra o establo al monte o pastizal para que paste. Ardi oiek alatu bearko dituzu
"
Asp Leiz.
v. alarazi.
Errakelek berak alhatzen zuen arthaldea.
"Pascebat"
.
Dv Gen 29, 9.
Sebeonen astoak alhatzen zituelarik.
Ib. 36, 24 (Bibl alatu; Urt ian eragin, Ur larrean erabili, Ol, Ker astozai(n) egon, BiblE larratu
).
Zuk alhatuko duzu Israelgo ene populua.
"Tu pasces populum meum Israel"
.
Dv 2 Reg 5, 2.
Ene artzainek ezen ez dutelakoz bilhatu ene arthaldea; bainan beren buruak dituztelakoz alhatu, eta ez ene arthaldeak.
"Pascebant pastores semetipsos"
.
Dv Ez 34, 8.
Alhazatzu ene bildots eta ardiak.
Hb Egia 111.
Hire gain uzten diat ene arthaldea. / Bildotsen bai ardien xuxen alhatzea.
Zby RIEV
1908, 603.
Ardien alhatzea, batzea, moztea, deiztea.
JE Bur 192.
Bazka gurietan alatuko ditut ene ardiak [...]. Nik alatuko ditut ene ardiak eta abaro egiñaraziko diet, diago Jaunak.
(Ez 34, 14s).
Or MB 177 (Ol larratu
).
Artaldea alatu ondoan.
Zerb Azk 39.
Eta Labanen gainerateko abereak Jakobek alatzen zituen.
Bibl Gen 30, 36 (Dv alharazi
).
Beharko dituk hango behiak eta ardiak bazkatu eta mendian alatu.
Etchebarne 25.
Alimentar.
Zeruko erregea Dieteko arzuloan alatu zutelako.
Ibiñ
Virgil
110.
Garai artan Partenope amultsuak alatzen ninduen ni, Bergili.
Ib. 118.
Alargunak Eliasi zitua eman zion alatzean, baitzekin gizon iainkotiarra alatzen zula [...]. Elias barnekoia ez-baiñan, agerikoia alatzen zun; ianari ua gabe akitu baitziteken.
Or Aitork 413.
Lur ezoak belar aundiak alatzen ditu eta berez da apatzegia.
Ibiñ
Virgil
87.
Antxuen alhatzeko tenorea.
Larre ArtzainE 65.
(Fig., con gogo, buru
).
"
Ustekeria alferrez alhatzen duzu zure burua, vous vous nourrissez de vaines espérances"
Dv (que cita tbn. el ej. de Laphitz).
Gure gogoak Jesusen bizitzean alhatzea, hori izan bedi gure bihotzeko ardurarik handiena.
Dv Imit I 1, 1 (SP gogoan erabili, Mst ezpiritian ükhen; Leon bekigu gure gogoaren alhabide lehena
).
Gogoa alhatzen dudanean munduko gauzetan, khexuz ezin nagoke.
Laph 22.
Gazterik hasi nuen gogoa alhatzen / Bakezko estatua zein othe zaiteken.
Dib EEs
1911, 168.
Eskoletan guti edo aski burua alhatu dutenek ez dakite gehiago phesta zer den.
JE Bur 91.
Buruaren alhatzeak baldin gizona apur bat axalez leguntzen badu.
Ib. 167.
Batere berak ez dakiela, iduri luken baino gehiago alhatzen baitu halere gogoa bere begi, beharri eta mihiaren ariaz.
Ib. 75.
Geroztik leize hartan bizi da gaixtoa, / Etsimendu berean alhatuz gogoa; / Herra duela herra hazkurri ta loa.
Ox 77.
Metsikano baten espantu ezin sinhetsieri alegi[a] beharriak luzaturik, gogoa bertze nonbeit alhatzea.
Zerb Metsiko 189.
Amets-lur zabal hortan gogoa alatuz!
Iratz 130.
Lurra aitzurtuz, elgar maitatuz, goian alatuz gogoa.
Ib. 179.
6.
Comer.
"
Abereek alhatu gandoak kozkortzen dire
"
Dv.
[Ahateek] ura hurbil behar dute eta jatekoa arauka nasaixago, zeren ez baitute antzarek bezala belharra alhatzen.
Dv Lab 292.
Hazkartzen hari direlakotz eta belhar alhatzen hasiak.
Ib. 284.
Elektrika hariarekin, hesten saila. Hari bat aitzinetik, alhatzekoaren aldetik, eta bertze hari bat gibeletik, ez diten alhaturat berriz itzul. Janen dute hola, bere hoberenean, belharra.
Egunaria 27-6-1961 (ap. DRA
).
7.
"
Alkar alatu (V-ger), perjudicarse"
A.
8.
(V, G)
Ref.:
A;
A Apend;
Iz
ArOñ
;
Iz UrrAnz
.
Reñir.
"Reconvenir, inculpar a alguien"
A.
"
Alátu dost ein eztualako, me ha reñido porque no lo he hecho"
Iz
ArOñ
.
"
Alatu jat, le he reprendido"
Iz UrrAnz.
9.
Insistir.
"
Alátu xaot ez ekárteko, le he insistido que no lo traiga."
Iz
ArOñ
.
10.
Tener, alimentar (una idea, sentimiento).
Zer? Burmuinzaletzen ari ote zen orain, horrelako gogoetak alatzeko?
Mde Pr 148.
Herrian bizirik gelditu zirenek ere pentsu bat baizik ez zuten alatzen: ahal bezain laster joan handik.
Ib. 237.
Ez zituen noski ulertuko haurraren adimen gazteak gizonaren gogoak alatzen zituen zorabiozko pentsamendu horiek.
Mde HaurB 9s.
Bihotzean haren aldera alatzen zituen mesfidantza eta susmoak ez zizkion hasieratik agertu nahi.
Ib. 70.
Naiz izketaren aldetik ez duen geiegizko goganbearrik alatzen, ala ere batasun aldera ixurtzen da.
AIr Egan
1960 (1-2), 87.