Tr. Hay luur en Olaechea, Zuzaeta (157, junto a lur (157)), fray Bartolomé, Astarloa, J.J. Moguel, BBatzarN y en el baztanés FamInst.. En DFrec hay 805 ejs. de lur.
Onom.: En Lurgorrieta. (1283) Arzam 332.
sense-1
1.
(gral.; Lcc, IC 442r, Volt 120, Mic 9v, SP, Deen I 218, Urt I 6, HtVocGr, Lar, Añ, ArchVocGr, Gèze, Dv, H),
luur (VocCB, Dv(V), H(V)),
luhur (BN-baig).
Ref.:
Bon-Ond 138;
VocPir 100;
A;
Lrq;
IzAls;
EtxbaEib;
HolmerApuntV;
EAEL 106;
GteErd 214;
ZestErret. Tierra."Hundirse la tierra, lurra unditu"Lcc.
"Terre dégagée, lur eroxia"HtVocGr 348.
"Tierra, elemento"Lar, Añ.
"Hocicar, hozar la tierra, lurra muturkatu"Lar.
"Lurrean (G-bet), bajo tierra"Zt(comunicación personal).
"Palatara bat lur (BN-arb)"GteErd 214.
Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos.
Lur[r]ak dak[a]r og[...].
PaterN
2.
Azpian lur otza, gañean arria. MLastur 4.
Gorputzori usteltzera lur hotzian egoizten. E 27.
Berze parte bat eror zedin lekhu harrizuetara, non ezpaitzuen lur anhitzik. LçMc 4, 5.
Lurra bigunago, haarra barrunago. RS 400.
Ez lur [Sodoma] estaltzeko, eta ez ur garbitzeko. Ax 380 (V 250).
Zure haragiaz egiten du lur. TtOnsa 63.
Emen, lur guti onetan, / dago Erregea sarturik. Aleson
1s.
Laur elementiak: süia, airia, hura eta lürra. Bp I 84.
Goaja handiak lurra arrobatuz. ES 93.
Bertze parte bat erori zen toki legartsuetarat, zeiñetan ez baitzuen bihiak lur hainitzik. HeMt 13, 5 ((Lçlur-barne;)(en las demás versiones lur)).
Lurrez zikindu. MbIArg I 293.
Zeruko ihintza eta lurarren gozoa. Mih 71.
Nola erorten diran euri lurraren ongarriak. VMg 11.
Sepultura baten lurrez estaldurik. Astar II 76.
Eman bear zaio lurrari lur berria edo gorotza. ItDial 49 (tbn. lur berri (barri) Dv, Ur, Ip; cf. luberri).
Gurasoen gorputzak lurrak jan ditzan artean. Lard 92.
Zoletako lurra berenez aberatsena da, zeren urek gain-beheiti ekhartzen baitiote lur ona eta belhar ondakinak. DvLab 101 (v. tbn. lur aberats Lard 90, Munita 16, MEIG III 50).
Nitre-gatza lürrareki nahasirik gerthatzen da. IpDial 115.
Lurrak iateko dagozan begiokaz ikusi nebazan. ABeinB 58.
Errabiarekin lurrez ahal bezain tinki bethetzen nintuela [ziloak]. JEBur 16.
Lurra saskitraka bizkarrian garraiatzeko ofizian. Zub 51.
Uste baño be lur obiauan / [azi] geienak zirala jausi. Enb 43.
Lurra zaila zegoen. OrMi 114.
Malkarretako lurrari arbolak eusten dio. Munita 138.
Lurrak iruntsi bai lituan. ErkiagArran 10.
Lurrak gizona hazten duela. JEtchep 72.
Lurrak berak gatz-kutsua izaten du an. AnabAprika 94.
Haziak ernatzeko lur heze-emankorra behar duen bezalaxe. MEIG IV 116.
azpiadiera-1.1
Lurra baño falsu(a)goa aiz. 'Alfer utsa aiz'.(G-nav)InzaNaEsZarr 130.
Aitzeki-maitzeki, lurre baño ustelagoa aiz i. 'Alferrari ta ordaintzale gezurtiari esana'.(AN-ulz)Ib. 1869.
azpiadiera-1.2
Arcilla.(Usado gralmte. en instr.)."Lurrez egina, lurrezkoa, fait de terre"SP.
Baigorrin baxera lurrez, nik hara gei nuenean urrez. OPr 66.
Lurrez egin zuan gorputza. Ub 7.
Urruneko eltzea urrez, etxerat orduko lurrez. AgG 121 (tbn., con alguna variación, en Or SCruz 51 y Larz Iru 132).
Lur bategaz beragaz ainbat ontzi bardiñezak egitten dira. Otx 55.
v. tbn. Lard 3.
azpiadiera-1.3
(Como primer miembro de comp.).De barro, de cerámica; de tierra."Lur tupina, pot de terre"SP(
H,
A).
"Lurtupingillea, potier"SP.
Ala eztu lur-tupinagileak orhe ber batetarik egiteko bothere, unzi bataren ohoretako, eta berzearen desohoretako?LçRom 9, 21 ((Helurrezko baxera egille)).
Lur tupina. SPImit III 14, 4 (Ch, Mst lurrezko).
Lur baxera egiliaren hori ezta malur bat. FrantzesB I 26.
Lur konketa batean. ItDial 105 (Ur, Ip lurrezko).
Lur murkuetan. UrDial 106.
Xoriñoaren lur ohantzea. Ox 109.
Zelaietan baitzun [kilker olerkariak] lur-yauregia. LdiBB 132.
azpiadiera-1.4
(V-ger, AN-5vill-ulz; Lcc, SP, Lar, Añ, Dv, H).
Ref.:
EAEL 67;
GteErd 285. Terreno, parcela, campo."Labrar la tierra, lurra labradu"Lcc.
"Lur golde bat, un journal de terre"SP.
"Heredad"Lar, Añ.
"Baldío, tierra baldía, lur etze dagoana"Lar.
"Bancal, pedazo de tierra sobre peñas, aitzgañeko lurra"Ib."Sembrados, lur landuak"Añ.
"Zure lurreko ogia da orotarik ederrena"Dv.
"Lurra iraultzea, labourer la terre"H.
"Lur aunitz ba du [baserriak] (AN-5vill)"GteErd 285.
Lur lantzen eta aphaintzen. Ax 468 (V 303).
Lur bat zuzenez dadukanak. SPPhil 266.
Bere urhiak, zilharrak, lurrak, haziendak. TtOnsa 144s.
Jaun biren lurrak Isidrok bere kontura artu. CbEg III 334.
Ene lurrak bertzeek labora detzakete. Brtc 136.
Ezpadezu lurra maneatzen, zimaurtzen eta itxitzen. AA III 512.
Tristia ezari niz ihon lürrik gabe. Etch 78.
Nekazaririk onena da uzta eta bazka lur beretik ateratzen dituena. ItDial 46 (Ur,Ip lur, Dv bazter).
Lurraren jabea ur eske dago. DvLab 21.
Ez dot beste etxerik, ez ta lurrik bere. ABAmaE 261.
Etxea eta lurrak. Apaol 83.
Ebatsi ba etxeak, lurrak, kaperak, zituzten guziak. HUZez 152.
Amar golde lur bazeuzkaten lantzeko. AgG 21.
Xoko hunek badituela lur batzu hautak. JEBer 11.
Bertan erosi dituz etxe ta lur asko. Enb 133.
Jasotzen ditu ainbeste errenta ta amarren lur oiegatik. NEtxAntz 45.
Lur au aita zureak atxurtue da. AkesIpiñ 22.
Mendi mazelak eta alhorretako on etziren lurrak. JEtchep 15.
Ainbeste urtean berak laiatu ta landu zitun lurrak.AtañoTxanKan 41.
Lurra garestitxo baldin bada. MIH 401.
v. tbn. Mong 588. Mb IArg I 201. Lg II 193. Izt C 27. Bordel 127. Hb Esk 192. Bv AsL 116. Arb Igand 24. Azc PB 332. Itz Azald 106. Kk Ab I 84. Otx 129. Ldi IL 165. Eguzk GizAuz 10. Or Eus 399. Iratz 178. Munita 82. Etxde AlosT 38. Vill Jaink 142. Ibiñ Virgil 59. Ardoy SFran 39. Casve SGrazi 36. Etxabu Kontu 186.
sense-2
2.
(V-arr-gip, G-azp-nav, AN-gip-5vill, B, BN-arb; Lcc, Mic 9r, Lar, Añ, Dv, H),
luur.
Ref.:
IzArOñ;
IzAls;
EtxbaEib;
ElexpBerg;
GteErd 214, 225. Suelo.
"Asoladura, lurrera egoztea"Lcc.
"Suelo, superficie de la tierra"Lar.
"Tumbar, derribar [...] lurrera itzuli, bota, ezarri"Lar(inAq 1463).
"Berri horrek lurra baino beherago ezarri zituen"Dv.
"Bil zatzu lurreko sagarrak"Ib."Lurrerat erortzea, tomber par terre"H.
"Lurrean lo egin (etxe barruan) (V-arr-gip, G-azp, AN-gip-5vill)"GteErd 214.
"Lurraren gainean lo egin (= etxetik kanpo) (G-azp)"Ib. 214.
"Lurreko apalean, en el suelo"(G-azp, comunicación personal).
v. zoru. Tr. De uso gral.
Oñetako lurrau jabil[t] ikara.
Abendaño
3s.
Hitz huts batez iziturik egotzitu lurrian. E 63.
Orduan mana zezan populua iar ledin lurrean. LçMc 8, 6 ((TB,
HeH,
Dv,
Leon,
IBk,
IBelurrean,)(Helurraren gaiñean,)(Ol,
Kerlur-ga(i)ñean)).
Zidin desmaiadurik lurrera jausi. Lazarraga 1152v.
Txapez lurrean efini neben / belaunok umilladurik. Ib. (B), 1198rb.
Bere burua lurrera egotzirik. Mat 229.
Gorputza manaiu gabe erortzen da lurrera. EZMan I 45.
Hautsi nauzu lurraren kontra. Gç 48.
Begiak lurrera beiratzen dutela. El 94.
Belaunekin anbat horduz lurrean egoteak. MbIArg II 354.
Jainko gezurti au noiz lurrera ta oñpera botako det?CbEg II 85.
Luurra ikaratuten zala. Oe 157 (único ej.; cf. lur 'Tierra, mundo' 8, 41, etc.).
Populu guzia eman zen lurrean ahuspez. Lg I 354.
Lurrari muñegin oi zion apaizen bat ekustean. AA I 556.
Luur gogorra da nire oia. Astar II 139.
Lurrerat aurdikitzeko gure etsai guziak. MarIl 95.
Lurrean arrastaka dabillen arra. ItDial 8.
Lurrean etzan zan. Lard 143.
Lurrera jausi. ABAmaE 175.
Iduri kasik lurra eztutela hunkitzen, oldarraren hartzeko baizik. HUZez 118.
Lurrean oñak ipiñita. AgKr 17.
Zume-sorta lurrean utzita. OrMi 5.
Belhaun bat lurrari, apezpiku bati agurka. JEBer 60.
Imini bi eskuak lurarren gainean. ArtiTobera 281.
Murrua bezain xuri lurrerat utzi zuen bere burua. JEtchep 58.
Badagoz banakak lurrean luze, zaurituak nunbait. ErkiagBatB 185.
Gaztelua lurrera etorri zan. NEtxLBB 24.
Lurretik sei-zortzi maílla edo eskillara igoaz. EtxabuKontu 92.
Gizona lurrean zen eta izitu nintzan, hil ote nuen... Etchebarne 72.
Koltxoi bat lurrean bota ta aren gaiñean lo. BBarand 96.
Lurra ostikoz astinduz. MEIG I 60.
sense-3
3.
(V-gip, G-azp; SP, Lar, Dv, H),
luur.
Ref.:
EtxbaEib;
ZestErret. Tierra, mundo."Lurrekoa, qui est sur la terre, terrestre"SP.
"Terrícola, lutarra, lurrean bizi dana"Lar.
"Lurraren bihotzean bada berotasun bat behinere iraungitzen ez dena"Dv.
Tr. De uso gral.
Ieinkoak ondatu zukeien lur guzia engoitik. E 111.
Eta adoratzen zutén hura lurreko habitant guziék. LçApoc 13, 8 ((TB,
Dv,
Echn,
Ol,
Ker,
IBk,
IBelurreko,)(Iplürrian zauden,)(Urlurrean zeuden,)(Ur(V)lurrian bizi diran)).
Kreatu zituena zeruak eta lurra.
OracAr
206.
Egin bidi zure borondatea nolan Zeruan alan lurrean. Bet 4.
Zeru eta lur betatzen du / aren gorputz sanduak. Ezcurra 9s.
Zeren ohek gozatuko dute lurra. BerDoc 93v.
Ni lurrean ondra nazak. EZMan I 14.
Bethe da lurra gaixtakeriaz. Ax 119 (V 78).
Alan lurrean nolan zeruan. Cap(ed. 1893) 36s (hallamos tbn. lurrean o var. en las demás versiones del Padrenuestro).
Lürraren zolan sühalamaz bethe den presu bat. Bp I 58.
Sortu zituan zeruak eta lurra. OA 23.
Amorioak iritzi zaituz zerureanik lurrera. Acto 392.
Errege Jangoikoaren begietan ez ezik, lurreko prinzipe batenetan ere. MbIArg I 383.
Hedatu zen lurraren bertze bazterretik Salomonen gana. Lg I 335.
Zu libratzeagatik erortze untarik yautzi nintzen zerutik luurrera.
FamInst
741.
Emoten deutsubet eskubidia lurrian gizonak juzgetako. MgCO 8.
Lurrean bizi diran anima on guziak. AA I 465.
Jesu-Kristok lurraren gainean eraman duen bizitzea. Dh 70.
Bost milla praile lurraz azturik. BvAsL 191.
Ez banatzeko / lurrak dirauen artean. ABAmaE 37.
Lür huntako gaiza igarankorretarik. IpHil 185s.
Erraten zuten Angleterra zela lurraren azken hegia. HUAurp 50.
Lur huntako itzulikez. JEBur 166.
Animako aberastasuna obea dek lurrekoa baño. AgG 21.
Lurraren sartaldeko beste elizak. InzaAzalp 27.
Lurraz zerua egin nairik ba-dabiltz. EguzkGizAuz 191.
Orain arte uste genuen lurra pelota bezalako opil bat zala biribil-biribila. ZaitPlat 58.
Gure yoranek, lurreko zerekin asetu ezinda, zerurontz aurtikitzen duten hasbeherapena. VillJaink 148.
Naibalimadun konsatu bear izanen dun itzuli lurreala. ZMoso 47.
Gazterik egin zituen lur huntako aldiak. Goian bego!XaOdol 51.
Maupassant-ena, zerurik gabeko lurra da. MEIG IX 107.
azpiadiera-3.1
(Como primer miembro de compuestos).v. LUR-PARADISU, LUR-MIN (c). Lur-atsegiñak, ai, diraden lokatza!JaukolBiozk 66.
Bere maitasun garbia lur-irrits guztitik askatu. OnaindSTeresa 126.
sense-4
4.
(V-gip ap. EtxbaEib
; Dv, H).
(Sing. o pl.).Tierra, país, comarca."Aiten, arbasoen lurra, patrie"Dv.
Tr. De uso gral.
"Ejipteko lurretik idoki nitzanzát"LçHe 8, 9 ((TB,
Dvlur)).
Ez konsentidu / zeure lurrean gaxtorik. Lazarraga 1203r.
Gipuskoako lurrean. Ib. (B), 1205rb.
Ejiptuko lurretik. EZEliç 260.
Emazte ederra duena etxean, etxea etsai-lurrean eta mahastia karrikaldean. OPr 579.
Bañan ago, Fransez Xabier, / lurrik asko duk kurritu. Gç 195.
Errege saindu hek bihur zitezen bere lurretara. Lg II 114.
Kannango lurrera. Ub 27.
Frantziako lurretan. Monho 64.
Egiten zütit prinze / orai ene lürretako. Xarlem 34s.
Israeltarren lurrera. AA I 429.
Jaungoikuak iskinirik deuskun luurrera. Astar II 285.
Saulen mendeko lurrean. Lard 178.
Ara España, lur oberikan / ez da Europa guztian. Iparg 374.
Leijaltasun andiko luur au. "País".(1858)BBatzarN 181.
Gure lurrera etortzeko. BvAsL 79.
Heien aitei lehenago hitzemana zuen lurrera heltzeko. CatJauf 27.
Norbere lurretik kanpoan billatu ezkero. AgKr 117.
Euskalerriko lur maite onetara. AlzRam 51.
Hainitz erresumetan Jesuistak herriko lurretarik kanpo igorriko dituzte. ZerbIxtS 110s.
Kristau herri gehienetan, Islam lurretan ez bezala. MdePr 187.
Amerikako lurretan. BEnbNereA 66.
Lur berriak ikusteko azkureak. NEtxLBB 33.
Geren lurrian euskerarikan / nola etzuten utzitzen. UztSas 292.
Üskal Herriko lür maitia. CasveSGrazi 166.
Mejicoko lur beroetan. MEIG I 191.
sense-5
5.
(H). Tierra firme."Lurreko eta itsaspeko landareak"H.
"Lurretikako haizea"Ib."Lurrean, airean, par terre, en l'air"Ib.Cf. LUR-HAIZE, LUR HARTU, LUR-HEGI, LUR JO (d). v. lehor (II, 1). Zeruia, lurra, itxasoa. E 91.
Ezen etziraden lurretik urrun, baina ber-ehun besoren ingurua. LçIo 21, 8 ((LElur)).
Lurrean bezala itsasoan ere esku duzuna. Mat 332.
Begirautzue, lurra eta itsasoa, gaizki doha zuetzaz. Ax 175 (V 118).
Lurrean da itxasoan / zure izenak / bildurtu emen ditu / errien bazterrak. FProsp
9ss.
Haren obrak dirade onak / itsasoan ta lurrean. Aleson 7s.
Ezen kurritzen ditutzue itsasoa eta lurra. TBMt 23, 15 ((Echn,
Samperlur)(He,
Dvleihor,)(Iplühidor,)(Ur,
IBk,
IBelehor,)(Ol,
Kerlegor)).
Itsasoko arraiak, / lurreko piztiak. ItFab 168.
Erdaldun izan baño lenago / lur itsasuok biurtu. ABAmaE 68.
Horra non mariñel batek masta-haga baten puntatik egiten duen oihu: "Lurra, hara lurra!". HUAurp 51.
Lurra ta itxasoa dardaratuko dira. InzaAzalp 111.
Ol zabal bat ontzitik lurrera jarri. JAIrazBizia 44.
Itxas amak lurra / oeratu nai du. NEtxLBB 351.
v. tbn. EZ Noel 141. Gç 151. Mb IArg I 357. GavS 18. AA I 553. Lard 2. Hb Egia 2. Aran SIgn 214. Arb Igand 69. Itz Azald 92. CatJauf 21. Iratz 112. Or Poem 531. Vill Jaink 36. Luur: fB Ic I 11.
azpiadiera-5.1
(Como primer miembro de compuestos). Lur-Eramanekarriak. "Transportes terrestres".EAEg 18-10-1936, 79.
sense-6
6."Peonada, medida agraria [...] (Darric)"DRA.
azpisarrera-1
LUR-ABAR. "Lurrabarrak, residuos de leña, támaras"A(s.v. abar).
LUR-ADAR. "Cabo"EEs 1931, 145.
Ekaitzak astindu oi duten lur-adar maldatsuaren erpiñetik. ZaitGold 178.
azpisarrera-4
LUR AGINDU. Tierra prometida.
Eta emana hekien aitei lur agindua. EZEliç 79s.
Nahiz sar-arazi Jainkoaren populua lur aginduan. Lg I 200.
Lur-aginduari buruz zoazila Israelitak. ZerbIxtS 40.
azpisarrera-5
LUR-HAIZE. Viento terral.
Lur-aize batek eraman zuen ontzi guziekin itsasoak barrena. MbIArg II 291.
azpisarrera-6
LUR-ALDATU. "Luraldatu, transplantar. Luraldatutako landarak, obeto etorzen dira"EtxbaEib.
Bi urtedun landararik ezin dezakegu eman aurten, ez azitik etorritakorik, ez lurraldaturik. (1919). ForuAG 307.
Sakonki aitzurtu zuloetara lurraldatuko balitu [zuaitzak]. IbiñVirgil 83.
azpisarrera-7
LUR-ALDATZE. "Trasplantación. Luraldatzia eiñ biar da, iratargixa kontuan eukitta"EtxbaEib.
azpisarrera-8
LUR ALFER.
azpisarrerakoSense-8.1
a)
(HtVocGr 365, H). "Friche"HtVocGr.
"Lur alferra, terre qui ne rapporte rien, inculte"H(s.v. alferra.).
Laborariak, ahal badu, ez du lur alferrik iduki behar. DvDial 62 (Ip lür auher).
Urtetik urtera lur alferrak ari dituzte haatik ttipitzen. JEBur 198.
Zuaitzez bete zitun lur alper guztiak. Munita 116.
azpisarrerakoSense-8.2
b)Tierra pobre en humus.
"Erraiten zaiote [buztin lurrei] lur alferrak"GatxitegiLaborantza 56.
azpisarrera-9
LUR ALTXATU. Azotea.
Davitek bere palazioko lur altxatu batean zabillala, ikhusi zuen emazteki eder bat. (2 Sam 11, 2)"Solario".Lg I 304 (Dv zabaltzan, Ur sabaiean, Ol sapai-gañean, Ker goiburuan, BiblE etxegainean).
azpisarrera-10
LUR-AMIL. "Lurrámill bat, un corrimiento de tierra"IzArOñ.
azpisarrera-11
LUR HANDI. Continente.
Europako lur-handian mintzatzen den keltar mintzaira bakarra. MdePr 281.
Aitzinateko garaian lurrandiko eremu zabaletan ere mintzatua izan dela. Ib. 239.
azpisarrera-12
LUR APATZ. Tierra blanda.
Lur mami, apatz eta gantzatsuan. EguzkGizAuz 52.
Arrittartetan, lur apatzik asko eleguanetan. ArriandMc 4, 5 ((Lçlur)).
Asmo berri aren erroek garai artako giza-gogoetan lur apatz eta gizena arkitu zutelako. ZaitPlat 26.
v. tbn. Ibiñ Virgil 87.
azpisarrera-13
LUR-ARBI. "Nabitos subterráneos, alimento apreciado por el jabalí"Mg(inVMg 102).
Ez dezu arte ale, lur arbietan / Zerekin gosea ase ugari?Mg(inVMg 99).
Ez dok arte-ezkur, ta lur-arbietan / zegaz ire gosea ase ugari?ZavFab,
RIEV 1909, 30.
azpisarrera-14
LUR ARGAL. Tierra delgada, poco profunda.
Lur argaleko muntegijan azi dirian landara gaztiak. MgPAb 126.
azpisarrera-15
LUR ARIN. Tierra ligera, arenosa.
Ondar geijago badauka buztin baño deituten jako lur ariña. UrDial 44 (It ondar lur, Dv legar lur, Ip hariña lür).
Lur arinegiak, hainitz ur edanagatik, ez du begiratzen. DvLab 21.
Lur ariña dagon maldetan lurrari eusteko. Munita 50.
Auek lur gizenetarako obeagoak, aiek berriz lur ariñetarako. "Terris [...] leuioribus".IbiñVirgil 84.
azpisarrera-16
LUR-ARLO.
azpisarrerakoSense-16.1
a)
(-erloIztC 234, H(que cita a Lard)). Terreno.
Emen artu zituen lur-erloetan azaroak erein eta abuztu onak izaten zituen. Lard 31.
Lurrarlo bat emon eutsien. AkesIpiñ 20.
Etxeko ilobirako lur-erlo bat ematea. ZaitPlat 76.
azpisarrerakoSense-16.2
b)Territorio.
Gaurko euskaldunok daukagun lur-zati au aldi aietako pranko-kantauritar erriaren erdi-aldeko lur-erlo bat zan. JMBELG 24.
azpisarrera-17
LUR-ARRAS.
azpisarrerakoSense-17.1
a)
(Sal, ap.
; luherrasSc
ap. A).
(Adv.).Por el suelo, en el suelo.
"Lur-arras lo egin du (Sal, R), ha dormido en tierra"A.
azpiadiera-1.1
A ras de tierra.
Zakurra ene sahetsean saingaka eta jauzteka, burua lur arras. JEBur 16.
Zirristan lerratzen lur arras [pilota]. Ib. 30.
Xoria lur-arras, uria laster has. EZBB II 134.
azpisarrerakoSense-17.2
b)(Sust.)."Pavimiento de tierrra en una habitación"A.
azpiadiera-2.1
En gral., suelo.
Hiru [dupa] kentzen ahal ditugu lur-arrasetik, gain-gainean ezartzeko. LfMurtuts 16.
azpisarrera-18
LUR-ARRASTE. "Luarraste (SP), prosternación"A(en realidad, en Pouvreau sólo aparece como vb.).
azpisarrera-19
LUR-ARRASTU (luarrastuH, A, luarraztuSP(
vEys,
H), luharrastuS; Dv, H, luherrastuS; Dv, Gèze, Dv(S)).
Ref.:
A(luarrastu, luherrastu);
GteErd 9. "Luarraztea, se prosterner en terre (O)"SP.
""Prosterner"Gèze.
Bere begithartetan gaña lüharrastü izan zirela, axuriaren aitzinian. Mst III 58, 8 (SP, Ip ahozpez iarri, Ch ahuspez iarri, Ol auzpez erori).
Lüharrastürik ixiltarzün barna batetan egon. UskLi(ed. 1804) 107 (ap. DRA).
Zerbütxari harek, lüherrastürik, othoitzen zian. IpMt 18, 26 ((Lçbere burua lurrera egotzi,)(TBahozpekatu,)(Dvahuspeka erori,)(Ur,
Kerauspaztu,)(
ahuspeztu)).
Lüherrastü ziren hogei eta laur zaharrak. IpApoc 19, 4 ((Ur(V)auzpaztu,)(Echnauspeskatu,)(IBeahozpeztu)).
azpisarrera-20
LUR-ARRO. "Lurrárro, lurrárruan sartu, agujero abierto en tierra"IzArOñ.
azpisarrera-21
LUR HARRO (V-gip, S; Foix(ap. Lh), Casve).
Ref.:
Lh;
IzArOñ. "Terre meuble"Lh,
Casve.
"Lurr-arruan sartu (astua), en el barrizal"barrizalArOñ.
Lur arro guztiak sagastiz beteak. IztC 142.
Gaztainak lur harroa galdegiten du. DvLab 318.
Lubeltz gizenak, lur arroak alegia. IbiñVirgil 86.
v. tbn. Munita 46.
azpisarrera-22
LUR HARTU,
LURRA HARTU.
azpisarrerakoSense-22.1
a)Desembarcar.
Itsasotik irtenda, [San Pablo eta besteak] lurra artu zuten bazterrak [Publiok bereak zituen]. Lard 529.
Gaetako kaiyean lur-artu zuen. AranSIgn 34.
Bost egunen buruan lur artu zuten Gaeta deritzaion Italiako erri batean. GoenagaS. Inazio 19 (ap. ).
Genesar-errira ziran ta lur artu zuten. IrYKBiz 215.
Engelandatik etorri Normanek Irlandan lur-hartu zuten. MdePr 208.
Buenos Airesko kaietan lur artu zutenean. NEtxLBB 33.
azpisarrerakoSense-22.2
b)Estar enterrado.
Lezoko kanposantuan lur artuak dira. Salav 23.
azpisarrerakoSense-22.3
c)Aterrizar.
Lurra artzeko laiñu baltz artera sartu zan [egazkiña]. Gerrika 242.
azpisarrera-23
LUR-ASKA. Surco.
"Lurraska (Gc), surco o sulco que se abre en la tierra para la siembra con arado de cuatro púas"A.
Idi zarrak bere soloan, lurraskak ederto gertau beingoan. EgutKarm 1952, 103 (ap. DRA).
Iakintzaren alorra zabalagotu ta ildo (lurraska) berriak urratu. ZaitPlat 26.
azpisarrera-24
LUR-HATS. "(L-ain), vaho, vapor"A.
Lurrats-gandu arin bat. GandElorri 50.
Eguzki eta lur-atsa. Ib. 61.
azpisarrera-25
LUR-ATZEN. Confín de la Tierra (ref. al Finisterre peninsular).
Lur-atzenetik asi ta Orreaga arte zeuden bizidun guztiyak. IñarraEE 1892b, 560.
azpisarrera-26
LUR-AZAL,
LUR-AXAL.
azpisarrerakoSense-26.1
a)
(Lh). Superficie terrestre.
"Lurraxal, écorce terrestre"Lh.
Gatza aurkhitzen da harri gisa lür axalian eta lürpian. IpDial 112 (Dv lur axal; It lurraren gañean).
Lurpean baño obe dek lur azalean arlotu. AgG 115.
Lurriña bakarrik igotzen zan lurretik, lur-azal guzia garastatuaz. OlGen 2, 6 ((Ker,
BibleElur-azal;)(Biblelur gain)).
Bet-betan kraska laiteke lur-axal guzia eta buruz beheiti eror gintazke denak. LfMurtuts 13.
Italiko lur azal guzia. EtxdeJJ 239.
Lur-azalean edo barnean gertatzen diranak oro. ZaitPlat 43.
Lur-azala, hogoi bat kilometra baititu lodienean, dena zimur da. Herr 7-7-1960, 4.
Giza-kondaira lurarren kondairari, eta batez ere lur-azalarenari, itsatsirik ageri baitzaigu. MEIG VIII 63.
v. tbn. JE Bur 97. Vill Jaink 167. Lur-axal: Ir YKBiz 141.
azpisarrerakoSense-26.2
(V-gip ap. ElexpBerg). Parte superficial de un terreno.
Zeinetan lur axalean erretzen baita zizkirra, hiratze poxi batekin. DvLab 35.
Aztalak lur-azalaren gaiñetik jauzika. LhYol 30.
Lur-azal mehe berde batek estaltzen du [mendi-pareta]. JEBer 40.
Lur-axalez gora / yauzten da mintzo. LdiUO 29.
Lur-azalean [...] zulogunetxua egin. ErkiagBatB 39.
Lur-azalean baizik aztarrenik uzten ez duten gurdi utsaz. IbiñVirgil 97.
v. tbn. Ox 75. Zait Plat 38.
azpisarrerakoSense-26.3
b)"Lurraxal, terre végétale"Lh.
azpisarrera-27
LUR-AZALPE.
(En casos locales de decl. sing.).Interior de la tierra.
Bildürik [dago] , biribilkatürik, lürraxalpian, lürbihotzian, iferniaren erdian, Lehen-Sügia. ChahoAztiB 7.
azpisarrera-28
LUR-AZPI.
(En casos locales de decl. sing.)."Subterráneo, soterraño, lurpekoa, lur azpikoa"Añ.
Ta lur azpian / sartu eban opila / ortu erdian. ZavFab,
RIEV 1907, 531.
Lur-azpira kukuldutzen dan arteraño [erreka]. IztC 78.
Zu zeralako meriyo baldin / juaten banaiz lur azpira. Bil 107.
Lur azpiko bide luzeak. AgG 114.
Lur-azpittik ibilten zaran sator orrek. Altuna 100.
Lur-azpiko urarekin putzu asko daude egiñak. AnabAprika 43.
Jesukristo emen ibili zan baño leenagoko Jerusalen egoan lur azpian. Gerrika 251.
v. tbn. Otx 124. Zait Sof 33. Basarri 68. Vill Jaink 110. MAtx Gazt 17. Salav 83. NEtx LBB 230. Etxabu Kontu 204. BBarand 159.
azpisarrerakoSense-28.1
(Como sust. pleno). Billatzen zituzten leiza, kobao edo lur azpiak meza esateko. MgCC 206.
azpisarrera-29
LUR-BANASTA. "Espuerta pequeña"Añ.
azpisarrera-30
LUR-BARNA. Interior, tierra adentro.
Kosta aize bateki / lur barna tenpesta. Bordel 41.
azpisarrera-31
LUR-BARNE.
azpisarrerakoSense-31.1
a)
(SP; lubarneLar). "Profundidad, de tierra"Lar.
Eta bertan ilkhi zitezen, zeren ezpaitzuten [haziek lekhu harrizuetan] lur barnerik. "Fond de terre".LçMt 13, 5 (en las demás versiones lur).
azpisarrerakoSense-31.2
b)Interior de la tierra.
Haurtto bat bere khüñan bezala, lübarnian etzanik. ChahoAztiB 10.
Lur barnean duela / laster gorputza. Bordel 107.
Ehortzia lurbarnean. Gy 286.
Lur barnetako mietan. ZbyRIEV 1909, 398.
Arraildura batzuetarik ezagun da gei beretik egina dela lur-barnea. JEBer 17.
. .
Yesus ere il ta iru egunez lur barnean egongo da. IrYKBiz 167n.
Zeru gaiñetik lur barneraiñokoak. OrAitork 190.
v. tbn. LE Doc 124. Ox 123. Ibiñ Virgil 83.
azpisarrerakoSense-31.3
c)Interior de un territorio.
Gure lür barnetan / jarririk hor etsaiak. CasveSGrazi 84.
azpisarrera-32
LUR-BARNETASUN. Profundidad de tierra.
v. LUR-BARNE. Zeren ezpaitzuen [hazien parte batek] lur barnetasunik. LçMc 4, 5.
azpisarrera-33
LUR-BARREN. Tierra interir, no costera.
Ugarteak edo lur-barrengo erresumak. BerronKijote 228.
Donibane eta Ziburuko kostaldean, bai ere halaber hinterland modura zuen Sara aldeko lur barrenetan. MEIG IV 85.
Gure lurbarren eta itsasaldearen irudia. MIH 273.
azpisarrera-34
LUR-BARRU.
azpisarrerakoSense-34.1
a)Interior de la tierra.
Sustraijak lur barruban geratu zirialako. MgCO 80s.
azpisarrerakoSense-34.2
b)Interior, tierra adentro, territorio no costero.
Txorierrian edo lurbarruan jaio ta bizi zareana. AgKr 5.
Lur barruan bizi geranok. NEtxNola 25.
Bisutsak txorabiatzen ez duan lur-barruko hil-erriaren ixiltasun pixua. LasaPoem 96.
Itxas erri bi: Lekeitio ta Mutriku; ta bat lur barru aldekoa: Berriatua. EtxabuKontu 219.
Lur-barrukoen sar-irtenbide izan zedin. MEIG IX 40.
azpisarrera-35
LUR-BAZTER.
azpisarrerakoSense-35.1
a)
(Urt III 368). Confín de la Tierra.
Lur bazterretik zeru bazterrerano. "Depuis le bout de la terre".LçMc 13, 27 ((He,
Dvlurraren bazter,)(TBlurreko buru,)(Kerlurreko ertz,)(IBelurraren barren)).
Lur-baztar guziek ikusi dute Jainkoaren Osasuna. OrMB 76 (Or Ps 97, 3 lur-muga).
azpisarrerakoSense-35.2
b)Terreno, pieza de terreno; finca, posesión.
Etziotela egundaino egin bidegaberik den gutiena, haren lur bazterretan egon zirenean. Lg I 186.
Lur-bazter andiak landu eta erabilliaz. Lard 30.
Lur-bazterretan errege / laborariak girade. Etcham 73.
Gurasoek lur-baxtar bat ematen zioten lioa ereiteko. OrEus 101s.
azpiadiera-2.1
Territorio; país.
Zeruko lur baztar gozatsuetara. InzaAzalp 15.
Eskiti zan iparraldera zegoen lur-bazter otza. IbiñVirgil 33n.
Asiako lur bazterrak menperatu. Ib. 86.
azpisarrera-36
LUR BEDEINKATU. Tierra sagrada (de un cementerio).
Cf. SP Phil 61: Prometatu zaikun lur benedikatu hartara. Ezin ehortz ziaitekek lur benedikatuan. EZMan I 33.
Berak gañean daukan lur bedeinkatuak. ABAmaE 283.
azpisarrera-37
LUR BEDEINKATUGABE. Tierra no sagrada.
Lur bedinkatu gabean ehorztean. EZMan II 157.
azpisarrera-38
LUR-BEHERA (-beraV-gip). Trineo para transportar tierra.
"Lurra narrazka aldatu edo jasotzeko txirrinka gabeko gurditxoa"UrkiaEEs 1930, 45.
azpisarrera-39
LUR BEHERE. Tierra, superficie de la Tierra.
Zaradela laudatua beraz lur beherean, / aire herrietan eta Zeruen garaitean. EZMan I 34.
azpisarrerakoSense-39.1
Tierra, mundo (opuesto a 'cielo'). Zeñak konplitzen baitire lur behere hunetan. EZMan II 70.
Jauna aurkhitzen dela zeru-gainean eta lur-beherean. ArbIgand 153.
azpisarrera-40
LUR BELTZ.
azpisarrerakoSense-40.1
a)
(AN-5vill; Hb, T-L; l. baltzV-gip, lubeltzG; Hb, Casve).
Ref.:
A(lubeltz);
CaroCEEN 1969, 218;
EtxbaEib(lur-baltza);
ElexpBerg(lur baltz). No incluimos aquí los ejs. en los que beltz aparece como epítetoTierra rica en humus.
"Tierra negra"A.
"Terreau"T-L.
"Tierra vegetal [...]. Lorendako, kiñarra azpiko lur-baltza onena"EtxbaEib.
"Se consideran [...] fuertes las 'tierras negras', lurbeltzak"CaroCEEN 1969, 218.
"La tierra negra, con mucho humus, la mejor para la agricultura"ElexpBerg.
Lur belzak ekharzen du bihi eta berze onik asko, eta xuria ezta on. Volt 136.
Lur beltzak gari obea. OrMi 6.
Golde-muturra errex sartzen den lubeltz gizenak, lur arroak alegia. "Nigra [...] terra".IbiñVirgil 86.
Begi ukaldi batez ikusi diteke lur beltza zein den. Ib. 87.
azpisarrerakoSense-40.2
"Donde menos se espera salta la liebre, lur beltxak ogi txuria (AN)"Aq pág., 63 (v. tbn. lur beltz en el mismo refrán en Inza NaEsZarr 65 (G-nav) y 1419 (AN-ulz)).).
azpisarrerakoSense-40.3
"Aizkoriala, aizkoria lurra o lurbeltxa es una tierra negra áspera al tacto y dura, pero que se desmenuza por sí a la inclemencia"Ensayo 26.
"Lurbeltz, marga de arcilla (Peñaflorida)"GarateCont, RIEV 1934, 5.
azpisarrerakoSense-40.4
"Aceche <az->, especie de tierra negra, lubeltza, lubaltza"Lar.
azpisarrerakoSense-40.5
b)"(Sal, S), paraje del cual ha desaparecido la nieve"A.
v. lurbel.
azpisarrera-41
LUR-BELZTU (Foix(ap. Lh)). Desaparecer, fundirse la nieve.
Lurbeltztu. IztC 235 (en una lista de fenómenos naturales).
Ekhiak berotzen dialarik [...]. Oihal beltzenaren eretza da lehenik lürbelztüren. Eskual 18-12-1908, 4.
azpisarrera-42
LUR BERATU (VocBN(
Dv,
A)). "Terre labourable"Dv.
Cf. Ht VocGr 434: "La terre trempée, lurra beratua".
azpisarrera-43
LUR BERRI.
v. luberri.
azpisarrera-44
LUR-BESO.
v. lubeso.
azpisarrera-45
LUR-BILATZAILE. Descubridor, explorador.
Lur-billatzaille, gudari, lapur. OrEus 205.
Lei orrek berak bultza oi zitun / lur-billatzalleak ere: / lur berriakin animak billa, / Zugana ekarri arte!SMitxAranz 177s.
azpisarrera-46
LUR-BIHOTZ. Interior de la tierra.
Nola manera berean lur bihotzeko mea. EZMan II 130.
Bildürik [dago] , biribilkatürik, lürraxalpian, lürbihotzian, iferniaren erdian, Lehen-Sügia. ChahoAztiB 7.
azpisarrera-47
LUR-BOLA. Tierra, globo terráqueo.
Lürbolak ere bai beria [ützülia] urthe batez ekhi üngürian. ChahoAztiB 13.
Dizdiatu dute, eguzkiaren antzera, lur-bola guzia. BvAsL 190.
azpisarrera-48
LUR-DARDARA.
v. ludardara.
azpisarrera-49
LUR EBAKI.
azpisarrerakoSense-49.1
a)
(H; lur epakiLar). "Abarrancarse el ganado, meterse en parajes difíciles y barrancos, abereak lur epaki zulodunetan sartzea"Lar(Cf. lubaki, lurrepaira.)
azpisarrerakoSense-49.2
b)"Lurrebaki (L; TB), terre travaillée"Lh.
azpisarrera-50
LUR-HEGAL.
azpisarrerakoSense-50.1
a)Tierra, país.
Ez dira noski on-xamarrak izango emengo bertsolariak, beste lur-egaletan izan oi diranak beste. InzagRIEV 1933, 413.
azpisarrerakoSense-50.2
b)Costa.
Auek [izurdeak] eraman zuten beren bizkar gaiñean Greziko lur-egaletaraiño. IbiñVirgil 58.
azpisarrera-51
LUR-HEGI. Costa.
Hor dugu auzo, Espainia lur-hegi hortan, Donostiako hirian kokatua. HUAurp 92.
Itsasotik beiratzen duen lur-hegiak badu arteka bat, legartzaraino heltzen dena. JEBer 76.
azpisarrera-52
LUR EGIN.
azpisarrerakoSense-52.1
a)
(AApend). Fallar un intento en un juego (por ej. los bolos).
azpisarrerakoSense-52.2
b)"Arruinarse"AspLeiz2.
azpisarrerakoSense-52.3
c)v. LURRA EGIN.
azpisarrera-53
LUR-ELESTI.
v. lutelesti.
azpisarrera-54
LUR-ELIZA. Iglesia militante, Iglesia de este mundo.
Garaitu dutenen zeru-Eliza orrek non ote yun, neska, burrukan ari geran lur-Eliza onekin aiña yoan-etorri?OrQA 60.
azpisarrera-55
LUR EMAN.
v. LURRA EMAN.
azpisarrera-56
LUR-EMATE. Entierro.
Bealdi edo lur-emote edo entierru. ATxirrist 71.
Gorpulorra edo lurremotea egin ezin danean. ErkiagArran 167.
azpisarrera-57
LUR-EHORTZI.
(Part. en función de adj.).Enterrado.
Naiz il, naiz arrillobi zuloan lur-eortzia bizi dedin. ZaitSof 186.
azpisarrera-58
LUR-ERBESTE. Extranjero, países extranjeros.
Lur-erbesteko masoiak. AzcPB 363.
azpisarrera-59
LUR-EREMU. Terreno.
Lur eremuak aintzineko berak dira, bainan goriagoak. DvLab 92.
Hari esker ziren bada lantegiak usutu, [...] lur-eremu berri gaitzak laakitu, gehienak indar handiko ongailuez hanpatuz. JEGH 1932, 498.
Bazituen Iruritan jauregi bat eta lur-eremu pollit bat. LfMurtuts 50.
azpisarrerakoSense-59.1
Territorio. Lur eremu heietarat joaiteko [Colomb]. HUAurp 51.
[Eskualdunek] bere zituzten lur-eremuak / izan gatik ere hertsi. Ox 161.
Aita Sainduari lur eremu ederrenak eman. ZerbIxtS 102.
Lur-eremu hedatuak beren eskuperatzen zituztelarik herri hartan. MdePr 222.
Gaztelako lur eremu lauetan dagoan kartzela-eritegirako. ErkiagBatB 203.
azpisarrera-60
LUR-EROAN. "Luréruanak, surcos que abre el agua"IzArOñ.
azpisarrera-61
LUR-ERRAI.
(Pl.).Entraña de la tierra.
Purgatorioko bada sartzen dute lezera, / lur erraietan dagoen presondegi belzera. EZMan I 119.
azpisarrera-62
LUR ERRE.
azpisarrerakoSense-62.1
a)Cerámica.
Lur-errez eginikako zaldiei. Prop 1894, 40.
Baita eutegiko aztakiñak ere, lur-errez egiñak. JMBELG 741.
azpisarrerakoSense-62.2
b)Tierra seca.
Lur erre ta legorrik ez du nai. Munita 45.
Garietan / lur erre hau. AzurmHitzB 67.
azpisarrerakoSense-62.3
c)"Luérre, luérria, (la) tierra quemada"IzArOñ.
Ospitaleko murruak gorri beltz dira, lur erre kolore. JEtchep 99.
azpisarrera-63
LUR-ERRETEN. "Zanjas que produce el agua en los labradíos"ElexpBerg.
azpisarrera-64
LUR-ERTZ.
azpisarrerakoSense-64.1
a)Orilla.
Lurrertz gaizkallea aurre aurrean detalarik. GoenY 1934, 95s.
Lur ertzeraño joan eta bei bat jaso zuten. JAIrazBizia 47.
Alde batzutan itxasoak lur-ertza urratzen du. EtxdeItxas 114.
azpisarrerakoSense-64.2
b)Confín del mundo.
v. LUR-BAZTER. Lur ertzetako etsaiei. 'Utroque ab litore gentis'.IbiñVirgil 95.
Lur-ertzeko Garamantes. 'Extremi Garamantes'.Ib. 55.
azpisarrera-65
LUR-HESI.
v. lurresi.
azpisarrera-66
LUR ESKAINI,
LUR ESKAINIKO. Tierra prometida.
Kanaango lur eskeñian. Lard 73.
Bene benetan da nire eretxia / lur eskiñikoan nazala sartu. ABAmaE 72.
azpisarrera-67
LUR-EZPATA. Iris (planta).
"Lur espata edo luespata, gargaillou, iris"SP.
azpisarrera-68
LUR-GAIN (G-azp, AN-5vill ap. GteErd
; lurgañaLar(
H), lurganAñ, Izt). Superficie de la tierra; (fig.) este mundo.
"Suelo, superficie de la tierra"Lar,
Añ.
"En el mundo, lurganean"Izt.
"Ume ori beti lur gainean etzanda dago (= etxetik kanpo) "GteErd 214.
cf. supra (2) Fundament gabe bere etxea lur gainean edifikatu duen gizona. "À terre".LçLc 6, 49 ((He,
Ol,
Ker,
IBelurgainean;)(Oteiza,
Dv,
Brunetlurraren gainean,)(Leonlur hutsean,)(IBkhondar gainean)).
Eta ezar zezan bere oin eskuina itsas gainean, eta ezkerra lur gainean. LçApoc 10, 1.
Zeren baita [Linboa] lur gañera hurbiltzen den zilhoa. EZMan I 127.
Ihinztatzeko lurgaña. UrtGen 2, 6 ((Bibllur gain;)(Urlurraren gain)).
Batere aien aztarnarik geratu gabe lur-gañean. LarSAgust 9.
Ixur itzazü debozioniaren hurak, lür gañaren trenpatzeko. Mst III 23, 5 (SP, Ch lur, Ol lur-azal).
Lur-gañean beren garbitegi-purgatorioa dutenak. MbIArg I 253.
Lonjara eruan da / lur ganera bota. DurPl 76.
Ez dala lur gañean / arkitzen mutillik, / lasterka i ainbat / joan ditekenik. ItFab 88.
Abere eta lur-gañean dabiltzan beste bizikari guziak. Lard 1.
Lur gainaren itxura aldakorrak. JEBur 159.
Lur gañean zuk lotuko dezun guzia, zeruan ere lotua izango da. InzaAzalp 107.
Zelan iretargi-izpijai / barre-egijen lur-ganian!Laux
AB 83.
Lurgaina eta lurgainean zebiltzanak ilunpe osoan utziz. MdePr 163.
Egaztia ere itsas-iende da; baiña lurgaiñean ugaritzen da. OrAitork 402.
Lur gaiñ onetan daukagun zorra / danok biegu ordaindu. Auspoa 39, 112.
Gaur lur ganean dana da barri. GandElorri 63.
Etxeek lur-gañeko bizitza zuten bakarrik. AnabAprika 99.
Eguzkiaren beroak lur-gaiñeko ura lurrun biurtzen du. VillJaink 31.
Lur-gainak forni dezake langai oriek, ala nola: ile, larru, esne, arto, ogi eta beste. Herr 28-11-1963, 4.
Kabia [...] lugaindik urrean egin oi dik. MItziarTxoriak 104.
Lur gain guziak galdua zuen negu beltzeko histura. XaOdol 197.
Lur-gainean uranio gehiegirik ezin aurki daitekeenez gero. MEIG I 194.
v. tbn. LE Doc voc. AA III 349. Ag G 225. ArgiDL 5. Barb Leg 69. Ir YKBiz 232. TAg Uzt 12. Munita 20. Etxde AlosT 68. Arti MaldanB 202. Basarri 124. Gand Elorri 133. And AUzta 155. Larz Iru 138. Salav 83. Ibiñ Virgil 43. Uzt LEG II 230. Berron Kijote 91. Gerrika 240. Lur-gan: Erkiag BatB 40.
azpisarrerakoSense-68.1
Pagopearen lur-gaiña. OrEus 372.
Gure lur gañaren buruz bilin-balaunka erori. baitzaituSof 1658.
Superficie de un territorio. Gipuzkoako orube edo lurgaña ain aldepetsu eta arkaitzez josiya izan. IPradEEs 1915, 120.
Eta ixil dago arratsa / Euzkadiko lur-ganian. LauxAB 51.
azpisarrera-69
LUR-GESAL. "Tierra buena de la corteza"IzArOñ.
"Lurgésala, la corteza de la tierra, la tierra mejor"Ib.(s.v. gesal).
azpisarrera-70
LUR GIZEN. Tierra pingüe.
Lur gizenek abrea laster gizenduko. HbEsk 189.
Lur gizena, sakona, bustintsua naien. Munita 44.
Elorriak, lur gizena autatu bearrean, arkaitza autatu zuan bizitzeko. Vil(inGandElorri 15).
v. tbn. Dv Lab 383. Jnn SBi 110. Barb Sup V. Zait Plat 26. Ibiñ Virgil 84.
azpisarrera-71
LUR-GIZON. Labrador.
Haina da lur gizonik hoberena zeinak bihia eta bazka bazter berean altxatzen baititu. DvDial 46 (It, Ur nekazari, Ip lürlantzale).
Lur-gizon bakar baten / zer dira aleginak, / ezpadaukaz idiak / eta lan-burdinak. AzcPB 333.
Lur gizona, mendi gizona. Larre(inXaOdol 13).
azpisarrera-72
LUR GORDIN. "Lugórdiña, la tierra inferior no removida. Lúr gordíña daó, difícil de desmenuzar"IzArOñ.
azpisarrera-73
LUR-GOROTZ.
azpisarrerakoSense-73.1
a)"Luotza, lugootza, lorgootza (G-to), el abono que se produce en el barrizal echando árgoma, etc."IzTo 175n.
azpisarrerakoSense-73.2
b)"Lugorotz, terreno de aluvión (B)"A.
azpisarrera-74
LUR GORRI.
azpisarrerakoSense-74.1
a)
(lugorriLar, Hb, H). "Almagre"Lar.
"Ocre rouge, terre minérale qui sert à colorir"Hb.
Margo-gai asko erabiltzen zan garai onetan, argorritik eta lurgorritik atereak batez ere. JMBELG 35.
azpisarrerakoSense-74.2
(V-gip). "Lurgórri, tierra arenosa como la de los montes de Alava; es más fácil que la arcilla"IzArOñ.
"Tierra de labradío de color rojizo"ElexpBerg(Cf. ejs. de lur gorri, sin referirse a una clase concreta de tierra roja, en Ag G 218, Anab Aprika 88, Ardoy SFran 74, Azurm HitzB 67 y Larre ArtzainE 42.)
azpisarrerakoSense-74.3
b)Tierra desnuda, sin vegetación.
Egin zuen argia, / urrengoan zerua, / gero lur gorria. ItFab 215.
Pelota-tokiko arrietatik kanpora lur gorrizko toki zabal bat zegoala. AnabUsauri 31.
[Geltoki] au egingo balitz zenbait lur zati lur-gorri biurturik geldituko lirake. EAEg 24-11-1936, 374.
Basamortu-zear lugorri-barrena. SMitxAranz 54.
Lur gorrien jantzi berdea. NEtxLBB 50.
Erbiak ez du ezer jartzen bigungarririk. Dana garbitu ta lur gorrian egoten da. BBarand47.
Kanpoa berriz ez da / guren tankerako: / mendia gutxi eta / lur gorria pranko. Insausti 59.
azpisarrerakoSense-74.4
"Lugorri (V-gip, G-azp-to-bet-nav), barbecho, tierra baldía"A.
"Lugorri, erein gabe uzten den lursaila; "barbetxon" uzten dena"ZestErret.
Lurra lantzeko bideak; lugorriak; lur-banaketak. IbiñVirgil 69.
azpisarrerakoSense-74.5
Tierra no arbolada.
Lur gorrian euria egin da ere, ez dago an bera gorde lezaken zuaitz-azpiko orbelik. Munita 20.
azpisarrerakoSense-74.6
c)Suelo desnudo (sin alfombra, colchón, etc."Lur gorriaren gainean lo egin du (kanpoan) (G-azp)"GteErd 214.
Geienean lur gorriaren gañean zetzan. AranSIgn 78.
Lur gorria gure oe solla. NEtxAntz 108.
Lur gorrian belauniko. GandElorri 48.
Txabola bat da, erdi utsik dagoana; alde batean lur gorria, bestean, ira pilloa dago. ErkiagBatB 118.
azpisarrera-75
LUR GOSE.
azpisarrerakoSense-75.1
a)
(V-arr-gip, AN-larr-araq).
Ref.:
A(lur);
AspLeiz;
IzArOñ(paga-lurra);
ElexpBerg. "Tierra pobre, no abonada"AspLeiz.
"Paga-lurra, lur gosia edo abonu asko bear duana"IzArOñ.
Lur gose ta legor-xamarra bada. Munita 59.
Azpiko lur gosea gañera atera, ta gañeko ona azpira sartu. Ib. 49.
azpisarrerakoSense-75.2
b)Región pobre, mísera.
Aldegin nuen, ene Iainko, Zuregandik, Zure geldi-egonetik ene gaztezaroan, eta lur gose gertatu nintzan. "Regio egestatis".OrAitork 52.
azpisarrerakoSense-75.3
c)LUR-GOSE. Hambre, necesidad de tierra.
Lur-gose bat bizi deutse / aukeratu eban arkaitzean. GandElorri 74.
azpisarrerakoSense-75.4
d)LUR-GOSE. Hambriento, necesitado de tierra.
Enbor-gerri-mutur, buru-pillota, / lur gose ordez, egurats billa [gizona]. NEtxLBB 242.
azpisarrera-76
LUR GOZATSU. Tierra fértil.
Lur gozatsuti badaruez lur agorrera. MgPAb 126.
azpisarrera-77
LUR-GOZO.
azpisarrerakoSense-77.1
a)
(Lar, H). "Blandeo de montes y dehesas"Lar.
"(Mal) blandeo tiene este monte, lurgozo gaistoa du mendi onek"Ib.
azpisarrerakoSense-77.2
b)LUR GOZO,
LUR GOXO (G-azp). Tierra fértil.
"Lurgóso, lurgésal, tierra buena de la corteza"IzArOñ.
"Lur harroa, biguna, labrantzarako oso egokia. Akuan gurian baño lur goxuo dao bestelare"ZestErret.
Matsdiak ifinten beren lur gozoetan. IztC 149.
Kanaango lur gozoa. Lard 97.
Azaleko lur goxoa azpiko lur gosearekin ez nastu. Munita 41.
azpisarrerakoSense-77.3
c)"Récolte de la terre"Hb.
azpisarrera-78
LUR-IHARROSDURA. "(BN-arb), terremoto"A.
azpisarrera-79
LUR IBILI. "Lurribili, terre labourée"Hb.
azpisarrera-80
LUR IDOR (H, TL; luhidorS ap. A,
Lrq
; SaugVocGèze(
Dv)., H). Tierra firme.
"Leihorrez, luhidorrez, por tierra firme"SaugVoc.
"Terre sèche, terre ferme. Lühidorrez, adv., à pied sec"Gèze.
"Lur-idorrez, itsasoz, par terre, par mer"H.
"Terre ferme"T-L.
Cf. lur idor 'tierra seca' en EZ Man I 89, SP Phil 487 y Ardoy SFran 62. Zenbat arimekin lagun gorputz, lur idorrean, / ehortzirik baita edo itsaso zabalean. EZMan II 99.
Bata lu idorrez, berzia itsasoz Bordelera. TtOnsa 3.
Lu idorrian edo itxasoan, gauaz edo egunaz. TtArima 35 (v. tbn. 3).
Lühidorra huretarik berhezten, itxasua behar mügetan ükhüratzen. ChahoAztiB 6.
Itxasua eta lühidorra. IpMt 23, 15 ((Lç,
He,
Dvleihor,)(Ur,
IBk,
IBelehor,)(TB,
Echn,
Samperlur,)(Ol,
Kerlegor)).
Xede hartu nuen tiroinekin harroketarat jo behar nuela, zerbeit moldez luhidorrerat heltzeko. Prop 1896, 189.
azpisarrera-81
LUR-IGALI. Fruto, producto de la tierra.
Lur-igalien kuskuak ernemindu baikoz usteldu. ZaitSof 58.
Lur-igalizko saskitto bete ordez. OrAitork 127.
azpisarrera-82
LUR-IKARA.
v. lurrikara.
azpisarrera-83
LUR-IKARATZE (SP, H(s.v. lu-ikhara); lurrikaratzeA, lu-ikharatzeH). Terremoto, temblor de tierra.
"Lur ikharatze handia, grand tremblement"SP(s.v. ikhara).
Lur ikharatze handi bat egin zedin. LçAct 16, 26 ((Helur-ikharatze;)(Dvlur-ikhara,)(Echn,
Ol,
Ker,
IBk,
IBelurrikara)).
Hainitz tokitan izanen da izurrite, gosete, lur ikharatze. DvMt 24, 7 ((Leonlur ikharatze)).
azpisarrera-84
LUR-IKARERIA. Terremoto.
Eta agiten drela peste eta gose, eta lur ikareria difrente edo anitx lekutan. HualMt 24, 7 ((Urlurrikara)).
azpisarrera-85
LUR-IKASLE. Geólogo.
Altxatzen dira bigantzizko bi pikaitz lur-ikasleari zer pensa erazteko diña diradenak. OtagEE 1882c, 448n.
azpisarrera-86
LUR-IKATZ (-kh-Dv(
A), lur-inkhatzFoix(ap. Lh)). Carbón mineral.
"Charbon de terre"Dv.
"Houille"Foix.
Lur-ikhatz mia bat. Prop 1904, 210.
Meatzetan badakar burnea, gatza, ikatza, lurrikatza, eta abar. BeraEEs 1915, 227.
Harateko xokoan, lur-ikatzaren meta, beltz dixtirant. JEBur 59.
Baionatik Beskoitzeko labetarat lur-ikatza. Ox 194.
azpisarrera-87
LUR-IKAZKETA. Cantidad de carbón mineral.
Hogoi urtheren ingurua du norbeitek ezagutu zuela bazela toki hautan lur-ikhatz-keta handia. Prop 1902, 241.
azpisarrera-88
LUR-IKAZKIN. "Borin"T-L.
"Houilleur"Ib.
azpisarrera-89
LUR-IKAZKINTZA. "Borinage"T-L.
azpisarrera-90
LUR-IKAZTEGI. Mina de carbón.
Saran, Usoteitako ondoan bada lur-ikatztei bat. Herr 28-11-1966 (ap. DRA; la ref. es incorrecta).
azpisarrera-91
LUR HIL. "Lur il (R-uzt), piso de tierra en la planta baja de una casa"A.
azpisarrera-92
LUR-INGURU.
azpisarrerakoSense-92.1
a)(Con suf. local de decl., en sing.).Alrededor de la Tierra.
Oraiko Ipharra txaz Eguerdi, denbora batetik bestera lekhüz khanbiatü izan dütük lürrüngürian zelüko aiziak. ChahoAztiB 8.
Hilabetez egiten düzü lürrüngürian zure üngüria. Ib. 12.
azpisarrerakoSense-92.2
b)Territorio.
Frantziaren eremua bezalako hamar eta gehiago lur-inguru badauka [Rusiak]. EGAlm 1897, 17.
azpisarrera-93
LUR-IRAULKETA. Acción de arar.
Gizon eta idien lur-iraulketa auek bukatu-ala. IbiñVirgil 72.
azpisarrera-94
LUR IRIO. Hacer caer, hacer golpear el suelo.
v. LUR JOARAZI. Asko galduko, askori / buruz lur irijoko <iriio->. EZEliç 254.
Anhitz naziori diot / buruz lur irioko. Hm 148.
azpisarrera-95
LUR-ITSASALDE.
(Pl.).Tierra y mar.
Lekeitioko lur-itsasaldeak, lekeitiarren ohiturak. MEIG II 99.
azpisarrera-96
LUR-ITSASO.
(Pl.).Tierra y mar.
Lur itxasoen lau alderdiyak. AranSIgn 212.
Ameriketako lür itsasuetarik. CasveSGrazi 34.
azpisarrera-97
LUR-ITZAL. Sombra proyectada por la Tierra.
Lürbola ekhipian dabilala, argizagia bere bethian, argizagiari lürritzalak eclips edo itzalaldi. ChahoAztiB 148.
azpisarrera-98
LUR HITZEMAN. Tierra prometida.
Zeruko ikuskarria zen; lur itzemanaren amets gozoa. OrMi 119.
azpisarrera-99
LUR-ITZULTZAILE. Labrador.
Egiazko lur'itzultzale eta azi on eraile. ArdoySFran 13.
Atzo galdegina dut baratzearen lur itzultzailea.Etchebarne 118.
azpisarrera-100
LUR-IZAR. "Nombre popular del hongo Astraeus hygrometricus"VocNav.
azpisarrera-101
LUR-IZARI. "(Mesure) agraire"T-L.
azpisarrera-102
LUR-IZARTU (Lander(ap. DRA)). Medir los campos.
Cf. Hb Egia 134: Batek ikhasi du odol atheratzen, bertzeak lur izartzen.
azpisarrera-103
LUR-IZARTZAILE. Agrimensor.
Lur-izartzale ziren. EskLAlm 1904, 4 (ap. DRA).
Plazerrekin ikusi ditugu iragan astian lur-izarzaliak, prezioen egiteko. Herr(ap.
DRA).
azpisarrera-104
LUR-JABE. Propietario de tierras, terrateniente.
Eguzkiaren bearrean arkitzen diran lur-jabeak. AgG 178.
Ala nai duten lur jabeak. ForuAG 313.
Aundikiak, naiz lur-jabeak naiz urre-zillardunak dirala. JBDei 1919, 229.
Lur-jabearen izen-abizenak. EAEg 25-4-1937, 1561.
Lur-jabe txikiak ere ontzat eman zuten aundiak egiña. Munita 129.
"Landlord" lurjabe higuingarrien etxetiarrak ziren guztiz gehienak. MdePr 236.
Ugazaba da, etxe ta lur jabea. ErkiagBatB 124.
Indarrez lurrak kendu dizkioten lurjabe apalaren etsipena. IbiñVirgil 59.
v. tbn. AZink 141. Gerrika 136. Lur-jaube: Gerrika 24. En DFrec hay 5 ejs.
azpisarrera-105
LUR-JAKINTSU. Geógrafo.
Erromatar lur-jakintsu batek esaten zuan [...] zuaitzen itzalik galdu gabe igaro zitekeala Españi guzia. Munita 146.
azpisarrera-106
LUR-JAKINTZA. "Agronomie"T-L.
azpisarrera-107
LUR-JAUSI (V-gip; AApend; -jauziG-bet, AN-ulz).
Ref.:
Zt;
IzUlz;
ElexpBerg(luryauzíe). "Desprendimiento de tierras (G-bet)"Zt(comunicación personal).
Bitan ondoa jan lurjausiak, / bitan jausi ormagintza. SMitxAranz 97.
azpisarrerakoSense-107.1
(G-bet ap. A
; lujauziG-bet ap. A). "Tierra corrida"A.
azpisarrera-108
LUR JO,
LURRA JO.
azpisarrerakoSense-108.1
a)
(V-gip ap. EtxbaEib). Caer.
Etorriko ere dira gizonak beren aizkorakin, jo dezulako lurra. VMg 80.
Eldu zinian lurra jotegiño. AñEL1 186.
Lur yotera giño zure anditasun itzal andikoa?AñEL2 198s.
Aitaren oñetan lur-jo zuen. Lard 33.
Askok io eban lurra. AzcPB 222.
Gorputz illak oso-osorik lurra ioten dabenean. AgAL 40.
Indarrak uts eginda aieneka lurra jo eban. KkAb I 43.
Jesusek bigarren aldiz lurra jotzen du. ArgiDL 92.
Egun batian lur jo genduben, / ezin giñazke gora iyo. TxB II 52.
Kordegabe, aurpegiz lur yo ninan. OrMi 14.
Il egiñik lur jo ebela. Otx 156.
Maider-en gorputzak aztunki lurra jo baiño len. EtxdeJJ 243.
Logan pilipinotarraren aurka jokatu eban baten, lur jo eban; eta gaixotegira eroan eben arren [...], il egin zan. EtxabuKontu 175.
v. tbn. Jaukol Biozk 53. Ataño TxanKan 195. Lurra jo: Zab Gabon 62. AB AmaE 336. Anab Usauri 73. NEtx LBB 321. Etxabu Kontu 173.
azpisarrerakoSense-108.2
Derrumbarse (un edificio, etc.).
Baalen aldarea lur-joa ikusi zutenean. Lard 127.
Neguko euri jasakin lurra jo ez zezan [elizatxoak]. ZabEE 1884b, 231.
Etxiak lur jo zuan. BvAsL 151.
Etxeren batek lur-jotzean. EAEg 3-6-1937, 1757.
Etxe lurra-joak. AnabAprika 93.
Etxea lur-iota, ta inguruak sasituta gelditu ziran. ZaitPlat 53s.
[Zubiak] bi bidar lur jo ta barriztau bearra izan dabela. EtxabuKontu 186.
Orko borda, etxola eta mendibideak ere lur joak daude. AZink 133.
v. tbn. Munita 100. Lurra jo: JBDei 1919, 318. Etxde AlosT 106.
azpisarrerakoSense-108.3
(V, G, AN-gip-larr, S; lurra joV-gip).
Ref.:
A;
EtxbaEib;
AspGehi;
EtxabuOnd 107;
GteErd 124, 143. Arruinarse (económicamente); destruirse, malograrse, fracasar.
"Lurre jota gelditxu, quedarse arruinado"EtxabuOnd.
"Pobretu in dire [...], lur jo dute (AN-gip)"GteErd 143.
Bat edo bi iltzearekin lur jotzen du askotan nekazariak. ItDial 66
( (Ur ondatu, Dv erreka jo, Ip lürrialatü))San Juan de Luzko erri eder aberatsa ikusi zutenean Franzesak arras lurrajoa. IztC 323.
Diana andiaren eliza iñork ezertan artu ez, eta laster lur-joko zuela. Lard 518.
Gurasoak itxiriko ondasunak lur io bear eutsenean. AEzale 1899, 13b.
Gure osaba orrek lurra jo emen zuan. AgG 237.
Egia da, Irene, zure ta Batistaren maittetasunak lur jo dabela?EchtaEEs 1914, 254.
Zuk irabazten dozuna gitxi da aren eskuetarako ta lur yo bear dozu gizagaixo orrek. (V-m)AEY II 94.
Españan gai oiei buruz tajutu izan diran lege-gaiak, lur jo egin izan dute. EAEg 2-3-1937, 1187.
Nere irudipen eta asmoek bat-batean lurra jo zuten. AnabAprika 56.
Zivilizazio asko bizi eta lur joak ziran orduko. VillJaink 173.
Sinismena kolokan, garbitasuna lur jota. MAtxGazt 82.
Juanak eutsi bear izaten zion, etxeak lur jo etzezan. NEtxLBB 48.
Langilleen aldeko bazkunak lur jo eban. EtxabuKontu 109.
Ogei ta lau urte bertan pasa ondoren, lur jota gelditu zan [fabrika]. MMant 16.
Spencer eta horrelakoen progresismoa [...] zeharo lur jota dagoela diotenak. MIH 173.
v. tbn. AB AmaE 77. JMB ELG 55. Txill Let 102. Ataño TxanKan 167. Onaind STeresa 28. Lurra jo: FrantzesB I 167. Ayesta 14.
azpisarrerakoSense-108.4
Fatigarse; debilitarse.
Bide santubai jarraituteko luur jota, makalduta, aginte bagarik egozan israeltarrak. fBIc III 274.
Ez dakite ni aspaldian lurra jota nagoala... alperkeri goxoan. LabEEguna 65.
Minak, oinazeak, lurra jota zeukan. ArtiIpuin 29.
Lur jota zegon erria. Auspoa 111, 125.
v. tbn.
Lurra jo: Apaol 109
azpisarrerakoSense-108.5
(V).
Ref.:
A;
EtxbaEib. "Abatirse, acobardarse, perder ánimo"A.
"Andria il jakonetik ziero lur-jota dago"ElexpBerg.
Lur jota gelditu zan gure Adrian Iriondo. AArdi 83.
Mutu, luryoa. OrMi 69.
Naigabiaz lur jota zakustaz. Otx 161.
Nere gizonaren madarikapen-mendean lur jota. NEtxAntz 83.
Alan da guzi bere ez gaituz / [albiste orrek] imini oraindik lur jorik. Ayesta 92.
v. tbn. Zendoia 77
azpiadiera-5.1
"(V-arr), fallar, dar en tierra (se dice en el juego de bolos cuando al lanzar la bola no se da con ésta contra la tabla puesta en primer término)"A.
azpisarrerakoSense-108.6
b)(Aux. trans.).Derribar.
v. LUR JOARAZI. Baalen aldarea lur-jotzeko izan zuen biotza eta atrebenzia. Lard 127.
azpisarrerakoSense-108.7
c)Tocar el suelo.
Tr. Excepto en Astarloa, sólo se documenta lurra jo Noren izena enzunagaz luur joten dabeen [...] belaun gustijak. Astar II 269.
Badijoa poliki / tripaz lurra joaz. ItFab 76.
Elkarren gañean atzez lurra jo zuten. Lard 444. Ingiak buruba makur-makur egin eta lurra jo eban. Altuna 11.
Zugatz ura ere makurtuta, buruak ia lurra jotzen zualarik. AnabUsauri 122.
Bizkarrez lurra jo nai ez baduk. OrEus 182.
Besoz lurra jo dezaño [Bildotsak]. Ib. 256.
Belaunak lurra jo dezatela. Basarri 12.
Bere amar arruako soñan urdaixak lurra joten zetsela. EtxbaEib.
azpisarrerakoSense-108.8
Golpear el suelo.
Nola [...] lurra ostiko ioiten duen. Ax 280 (V 187).
Ostikoka lurra jotzen du. Gco II 52.
Oñakin lurra joaz. SorAuOst 91.
Ostiko txikiz lurra joaz. MujPAm 79.
Orpuarekin lurra juaz. ABarGoi 17.
Txispa-kertenez lurra jo zuan. NEtxAntz 148.
Aurreko kadera bategaz lurra joten ebalarik. BilbaoIpuiB 129.
Hartaz [makilaz] lurra joz. Lf(inCasveSGrazi 13).
azpisarrerakoSense-108.9
Batir la tierra.
Etxetik hurran lurra joz eginikako ordoki ñimiño biribila. JEBer 18.
azpisarrerakoSense-108.10
d)"Lurra jo, atracar"AspGehi.
Asko izandu zan guzien gosia kentzeko, lurra jo arteraño. BvAsL 106.
Bilbon lurra jo zuteneko, Miranda aldera jo zuten. NEtxLBB 48.
azpisarrera-109
LUR JOARAZI,
LURRA JOARAZI.
azpisarrerakoSense-109.1
a)
(Dv; joerazoLar(inAq 1463)). Derribar; (fig.) arruinar.
"Tumbar, derribar"Lar(inAq 1463).
"Lurra joaraztea, abattre, jeter à terre"Dv.
Karlosek jo-arazo / digu guri lurra. ItFab 211.
Zezen ari adarretatik itsatsirik buruaz lurra jo-erazoko ziona. IztC 247.
Lur jo erazo eutsan, eta tanketekuaz saiets bat apurtu yakon. Otx 178.
Langintza edo industri guztiari lurra yo-arazi zioten. LdiIL 167.
Nitun ta ez nitun itxaropenak oro lur yo erazi dizkit. ZaitSof 19.
Ementxe, nagon ontan, lur-joazi ninduten. BerronKijote 170.
Lurra jo-erazi zion [mandazaiari]. Ib. 54.
Bai baitirudi Luis XIV.ak lur joerazi ziola [urrutiko arrantzari]. MEIG VI 53.
azpisarrerakoSense-109.2
b)Hacer tocar el suelo.
Egin zuten orazio, belaunari lur joazirik. BvAsL 131.
azpisarrera-110
LUR JO ERAGIN. Abatir, derribar; (fig.) arruinar.
Inoren kleitubari luur jo eragiten jako. fBIc II 192.
Lurra yo-eragin deutsue zeuri [bekatuak]. AñEL2 192.
Franzesari irabazten zitzaiozkan gordelekuak desegindurik lur-joeragiteko. IztC 384.
Ikusi ditu sarri langillen etxeak, / lurra jo eragiñik alkate izateak. ABAmaE 240.
Bera zuri lur io eragin dautsuna beren asarrearen astuntasunaz. AEzale 1897, 124a.
Ukabilkada errime batzukaz lurra jo eragin eutsan. EchtaJos 244.
Ez erik, ez beste ezerk, ez nautela lur-yo eragingo. ZaitSof 97.
Euriteak Artibai ibaiko urak bein be ez aiña loditu zituan, eta zubiari lur jo eragin eutsan. EtxabuKontu 187.
Estatutoari lurra jo eragiten alegindu. Ib. 68.
azpisarrera-111
LUR-JOTZE. Destrucción, ruina.
Era ortara iñoizko desegiteari eta lur jotzeari iges egiten ikasi balu bezala. VillJaink 58.
azpisarrerakoSense-111.1
Famili baten goitikberatze-lurra jotzea. AlzolaAtalak 96.
azpisarrera-112
LUR-KAKO. "(V-arrig), azada de púas algo redondeadas"A.
azpisarrera-113
LUR-KARTA. Mapa.
Hor dabiltza, besteak beste, horrenbeste lurkarta, mapa edo lurtamu. MEIG VIII 115.
azpisarrera-114
LUR-KOLORE. "Terreux, couleur terreuse, lur-kolore"T-L.
Hor dira berrogoi bat haintzurlari [...] gerriko gorri, galtza lur kolore batzuekin. Herr 25-12-1958 (ap. DRA, s.v. haintzurlari).
azpisarrera-115
LUR-KOSKOR. Promontorio de tierra.
An, urruti, lur-kozkor baten ondotik, bi zera beltz ikusi genituan. AnabAprika 82.
azpisarrera-116
LUR LAKATZ. "La tierra áspera y dura"IzArOñ(s.v. lakatz).
azpisarrera-117
LUR-LAN,
LUR-LANTZA.
v. lurlan, lurlantza.
azpisarrera-118
LUR-LANTZE (lurlantzeLar, Añ). Trabajo agrícola; agricultura.
"Agricultura"Lar,
Añ.
Lur-lantzea, aphaintzea, laboratzea [...] bekhatutik sortzen eta heldu diren [...] ondoreak baitira. Ax 22 (V 12).
Lur-landutia aldabijauteko. "Transformación del cultivo".ForuAB 139 (ib. 139 lur-lantze).
Lur lantzean be Ipar-Amerika Errusi baño askoz aurreratuago dagoala. EguzkGizAuz 137.
Toki bakoitzeko arbasoen lur-lantzeko oiturak. IbiñVirgil 70.
Demeter-ek irakatsi omen zion lur-lantzea. Ib. 80n.
azpisarrerakoSense-118.1
(Ref. a trabajos agrícolas concretos). Gure basetxe ori guziz luze-zabala zan soro-lurretan, eta lur lantze izugarriak egin bear izaten ziran.AZink 28.
azpisarrera-119
LUR-LARRAIN. Era con suelo de tierra.
Lur-larraiñetan, urari nâsiz / bekorotz apur apurra. OrEus 348.
azpisarrera-120
LUR-LARRE. Barbecho.
Bi goldeek lur larrea batean urratzen. 'Guéret'.OrMi 113.
LUR-MAILA. Estrato.
Burdin-aldikoak [...] dira Oroko eta Kuutzemendiko aztarna tokietan dauden lur-malla batzuek. JMBELG 72.
Tresna oek eta beren lur-mallan arkitu izan diran abelaztarnak. Ib. 15.
azpisarrera-126
LUR-MAMI (SP(s.v. mami); lumamiG-to
ap. A). "Guéret"SP.
"Tierra labrantía"A.
"Tierra vegetal (L)"Lander(ap. DRA).
Etxe eder-galantak, lur-mami-gozoak. Lard 21.
Lur-mamirik ez da ezagun, ez belhar-ondo bat, ez zuhatz bat. JEBer 41.
Lur mami, apatz eta gantzatsuan. EguzkGizAuz 52.
Ene alor ontako lumamia. GaztEgan 1951 (4), 25.
Lur mamiñari iges egiñik, arkaitza aukeratu eban. GandElorri 74.
azpisarrera-127
LUR MARDUL. Tierra pingüe.
Lur mardul eta ezotasun goxoz bustitakoetan. IbiñVirgil 86.
Euskalerriak lur mardula izan du giza-landare bikañak sortzeko. (In MAtx)Gazt 7.
azpisarrera-128
LUR MEHE. "Terre maigre, qui a peu de sol arable, qui produit peu"H(s.v. mehea).
"Lur-méetan, en las tierras delgadas"IzArOñ.
Ikusten da airean [Bardoitz] bere lur mehekin. HbEsk 151.
Golde bat eta erdi lur mehe. DvLab 90.
Beste azi-alde bat toki arrizuan, lur mea zuen tokian erori zan. IrYKBiz 171.
Lur meagotan asi-garai da. OrEus 295.
Lur mehenak, malkhar gaixto, petar xut edo arroka hutsak direnak, diren bezala utzi beharko dire, horien lurtzeko gastu sobera delakotz. DassGAlm 1937, 82 (ap. DRA, s.v. lurtu).
Lur idor eta mehe horietarat. ArdoySFran 175.
azpisarrera-129
LUR-MENDI. "Monte cubierto de tierra y vegetación, en oposición a Aizgorri, roca pelada. Azkonabitza, lur-mendi ederra, Elgetara bidian"EtxbaEib.
azpisarrera-130
LUR-MENDOI. Montón de tierra.
Ez du bizkitartean lur-mendoi batzuez bertzerik. JEBer 76.
azpisarrera-131
LUR-META. "Tas de terre"Hb.
Tartean izugarrizko lur-metak; txingurrizko lur-metak, alegia. Albeniz 153.
azpisarrera-132
LUR-MIA. Mina.
Ak-Bounarthik hurbil aurkhitzen dire lur-mia edo lur-ohatze hek [itsas-gahun ohatzeak]. Prop 1907, 141.
Lurmia batzueri su lotu zaiote. Eskual 11-12-1908 (ap. DRA).
azpisarrera-133
LUR-MIHI. Lengua de tierra.
Ontxista deitu lur-mihia ere laburtua izan da. Herr(ap. DRA).
azpisarrera-134
LUR-MIN.
azpisarrerakoSense-134.1
a)
(SP(
A), H). Epilepsia.
"Mal caduc"SP.
v. erormin. Haiñbeste podagros, lür miñez, ügeriz, parelisiaz, zorminez, helgaitzez, harriz, garaillaz ta mila berze minetzaz lots' izaitia.Egiat 184.
azpisarrerakoSense-134.2
b)Nostalgia de la tierra.
Gero Amerikara joan, ta lurmiñaren indarrak emen ezurrak uztera ekarria. ArzacEE 1890b, 262.
azpisarrerakoSense-134.3
c)Deseos terrenales.
Lurmiñak ditu utziak, / Yainkoz da betea. LdiUO 14.
azpisarrerakoSense-134.4
d)Necesidad de tierra.
Sustraiak, lur-miñez beti. GandElorri 74.
azpisarrera-135
LUR-MOKIL. Terrón.
Lur mokillak austen. DurPl 68.
azpisarrera-136
LUR-MOKOR.
azpisarrerakoSense-136.1
a)Elevación en el terreno, monte.
Hainbertze eta halako lur-mokorrek lotsa bat sortzen dauzute barnean. JEBer 52.
a)"Acirates, lindes de las heredades"LarDVC 261.
Sortarazi zituen Jainkoak nazio guztiak, [...] bakoitzari bere garai eta lurmugak ezarriz. BiblEAct 17, 26 ((He,
TB,
Dvzedarri,)(Olmuga,)(Ker,
IBkbizitoki-muga)).
azpisarrerakoSense-137.2
b)Istmo.
Bi Ameriken arteko lur-muga hura hautsi eta handik aldean bertze urari bidea egin. HUZez 44s.
azpisarrerakoSense-137.3
c)Confín de la Tierra.
Ikusi dute lur-muga guziak / gure Iainkoagandiko sendagarria. OrPs 97, 3 ((Olurrutieneko lurralde,)(Kerlurreko muga)(BiblEmundu-bazter)).
azpisarrerakoSense-137.4
d))Ras de suelo, lugar donde sale el árbol.
[Artearen] gerriak lur mugan, 6 metro eta 80 zentimetro inguruz; lur-mugatik metro ta erdira, 4 metro ta 80 zentimetro. Munita 45.
azpisarrera-138
LUR-MUGARRI. "Bodo, [...] lur mugarriak, lur bazterrak"Urt III 368.
azpisarrera-139
LUR-MUILO (Hb; -mulloDv(s.v. mullo)). Terrón.
"Motte de terre"Dv(que cita a Goyhetche).
Ilki deneko xilotik / lur-muillo baten gainetik. Gy 27.
Nere ganaraino harriak eta lur-muiloak ezin helduz. ElzbPAd 41.
LUR-HOBI. Sepulcro.
Erraiten ere dute anglesek, frantsesek beren lur-hobiko zilhoa berek egin dutela mahaineko sardexka, furtxetarekin. EtchebMGaric 152.
azpisarrera-149
LUR ON. "Lur-Ona, la buena tierra. Antxiñakuak esaten zetsan gurasuetako lurrari, Lur-Ona"EtxbaEib.
azpisarrera-150
LUR-HONDAR. Arena.
Zamarrez eta lur-ondarrez bete eban leku a. ItzAzald 12.
Ijitoko lur-ondarra odolez asetzen ikusirik negok. 'Sables'.OrMi 94.
azpisarrera-151
LUR-ONDASUN. Bien raíz.
Lur-ondasunak naiz esku-ondasunak. BerronKijote 137.
azpisarrera-152
LUR ONDU. "Lurróndua, la tierra abonada con 'erraturas'"IzArOñ.
azpisarrera-153
LUR-ONTZI.
v. lurrontzi.
azpisarrera-154
LUR ORDOKI. "Lur ordokiak (S), tierras llanas"A(s.v. lur).
azpisarrera-155
LUR-OSIN. "Lur-osin, profundidad de tierra"AApend(s.v. osin).
azpisarrera-156
LUR-OTARRE. Cesta para llevar tierra.
Lur-otarra baño gibel aundiago du orrek. (G-azp). InzaEsZarr 174.
azpisarrera-157
LUR-PALDO. Talud de tierra.
Mahasti aitzurrean, metra erditsuko lur paldoa itzultzen baitzuten aldian.LarreArtzainE 59.
azpisarrera-158
LUR-PARADISU. Paraíso terrenal.
v. LURREKO PARADISU. Etzen oraiño orduan lur-parabisu hartan egitekorik. Ax 23 (V 13).
Lur parabisuan. SPImit III 57, 3 (Ch parabisu lurreko, Mst lürreko pharadüsü, Ol atsedegi).
Ezkontza saindua lehenik ordenatu izan zen lur parabisuan. SPPhil 406 (He 410 lurreko Parabisu).
Lur-paradisua utzi genduenez gero. MIH 78.
azpisarrera-159
LUR-PARETA. Pared, talud de tierra.
Eskuinetarik, lur-pareta xutsko bat. JEBer 39.
azpisarrera-160
LUR-PEZA (Urt). Terreno, tierra de labor.
"Agellus [...] lur pheza ttipia, lur pheza xumea"Urt I 424.
Laborari batek ere lur-pheza bat asko urthez eta gastu handiak eginik lantu. Dh 217.
azpisarrera-161
LUR-PILA (-llaLar, H, lupillaLar, H),
LUR-PILO (-lloV-ger ap. A). "Terrero, montón de tierra, lupilla"Lar.
"Morón, montoncillo de tierra"Ib."Topera u hormiguero en una pradera"A.
Urak sartu zituan arri ta lur-pillak ateratzen. AZink 50.
LUR PLANOAREN GAIN. Superficie de la tierra.
Habitatuko dutela lur planoaren gaña. EZMan I 90.
Lur planoaren gañean bizi. Ib. 97.
azpisarrera-164
LUR PROMESTU. Tierra prometida.
Zu eta zure jendea lur promestura joateko. Lard 108.
azpisarrera-165
LUR PROMETATU. Tierra prometida.
Cf. Lç Adv ** 1v: Lur prometatu zeraueneko posesor. v. LUR AGINDU. Lur prometatua ona zela eta ederra. SPPhil 7 (He 7 leihor agiñdu).
Lur prometatiala hobeki helzeko. TtArima 83.
Ez da sarthu Jainkoak agindu zioen lur prometatuan. Brtc 108.
azpisarrera-166
LUR-PUNTA (Lar, Hb). "Punta de tierra que entra en el mar"Lar.
azpisarrera-167
LURRA HARTU.
azpisarrerakoSense-167.1
a)
(V-gip).
Ref.:
IzArOñ(sustarra);
EtxbaEib;
ElexpBerg. "Arraigar las plantas. Juan zan astian sartu genduzen landarak lurra artu dabe"EtxbaEib.
"Sustarra artu, lurra artu landariak, arraigar"IzArOñ.
"Zuk sartutako lorak eztabe lurrik artu"ElexpBerg.
Cf. LURRAK HARTU. Arbol-gai berriak ez du lurrik artuko. MbIArg II 329.
Zur ona du lurra ondo artzen duen tokian. Munita 70.
Errez lurra artzen du. Ib. 91.
Erro izoztuak ezin du lurrik artu. IbiñVirgil 88.
azpisarrerakoSense-167.2
b)v. LUR HARTU.
azpisarrera-168
LURRA ATERA. "Lur-atheratzen hari gare, nous travaillons à défricher des terres"Dv(s.v. atheratu).
azpisarrera-169
LURRA BETEAN. Cubriendo la tierra, ocupando toda la tierra.
Infanteria lurra betean, / ainbeste milla zaldizko. Afrika 142.
azpisarrera-170
LURRA EGIN (G ap. A),
LUR EGIN. Desembarcar.
Cf. LUR EGIN. Españan lur-egin zuenean [Tubalek]. Lard 11n.
Gerasako ondoan lurra egin zuten. Ib. 388.
azpisarrera-171
LURRA EMAN (G, Sal; Dv; emonV, R; Añ(V)),
LUR EMAN (G-azp, AN-larr; emonIzt, AApend(que cita el msOch)).
Ref.:
A;
IzAls(lurra);
AspLeiz(lur eman);
EtxbaEib(lurra emon);
ElexpBerg(lurra emon);
ZestErret(lur eman). Enterrar, sepultar.
Oraindik etzaio lurra eman zure gorputzari. MbIArg I 257.
Eraman zuten korputz illa lurra ematera. MgCC 120.
Ilai lurra emoitia. CatLlo 52.
Berak prestatutako obian lur-eman zitzaion. Lard 119.
Ama Birjiñaren aldarearen oñean lurra eman zegiotela. ArrMay 196.
Zeñi lur eman diote?AgG 234.
Lurra emon daioela ta kitu. KkAb I 18.
Nonda gorputzari, osasunbidelari oiek aurrean ez dirala lur ematen zaion.EAEg 29-12-1936, 677.
Donostiako kanposantuan lurra emon deutse gorpuari. AlzolaAtalak 103.
Jauna, emaidazu baimena nere Aitari lur emateko. OrMt 8, 21 ((Kerlurra emon)(Kerlurra eman;)(Lçohortzi,)(He,
TB,
Dv,
Ip,
Leonehortzi,)(Urlurpetu,)(Ur(V)obitu,)(Echnenterratu)).
Lur-emaiozu bai zure lagunaren gorputzari. BerronKijote 150.
Bertan zuloa egin, lurra eman, zurezko gurutzetxo bat aienez lotua gañean jarri. EtxabuKontu 35.
v. tbn. Lard 61. Legaz 34. KIkG 65. Salav 84. Lurra emon: Itz Azald 120. KIkV 81. Onaind STeresa 111. Lur eman: Mok 5. Ir YKBiz 373. Or Eus 110n. Etxde AlosT 92. Salav 84. NEtx LBB 96. Lur emon: Añ EL2 39. Onaind STeresa 111.
azpisarrerakoSense-171.1
(Fig.). Marmarioa asi baiño len auzi mingots oni lur ematea. EtxdeJJ 134.
Ene erakutsi txarrei lur emateko. Ib. 278.
azpisarrera-172
LURRA GALARAZI. Exiliar.
Enperadore zena nausitu zenean, Frantziako lurra gal-arazi zioten gizon zenbeiti. HUAurp 174.
azpisarrera-173
LURRA GALDU.
azpisarrerakoSense-173.1
a)Elevarse del suelo.
Ikhusi zuten lurra galdurik airean zagola, zerafin bat iduriago gizon bat baino. Laph 173.
azpisarrerakoSense-173.2
b)
(G-to, L, Sc, Sal, R ap. A
; Foix),
LURRAK GALDU (Dv, H). "Frantziako lurrak galduak ditu, il a perdu les terres de France, c.-à-d., il a commis un délit qui lui interdit la terre de France"Dv.
"Lurrak galtzea, perdre les terres; locution usitée pour dire: être exilé de sa patrie"H.
"Emigrar, desertar"A.
"Exiler, lürra galdü"Foix.
azpisarrerakoSense-173.3
c)Perder terreno, retroceder.
Zer dakusgu, ordea, gure aberrian? Euskera lurgaltzen, enda lurgaltzen, oiturak lurgaltzen. EG 1955 (1-2), 1.
Oen (irlandarren) izkuntza zarra ere, gurea bezelaxe, lurgaltzera bezela etorri da. EgutAr 3-12-1957 (ap. DRA).
Erromantzearen aurrean [euskarak] lurra galdu duelako. (In )MEIG VI 3.
azpisarrera-174
LURRA GORRITU.
azpisarrerakoSense-174.1
a)"(G-to), labrar la tierra"A.
azpisarrerakoSense-174.2
b)Cavar una tumba.
"Aspaldion eztogu lurra gorritu, desde hace tiempo no ha muerto ninguno de los nuestros, no hemos tenido entierro (V)"DRA(s.v. gorritu).
azpisarrera-175
LURRA IRAGO. "Lurra irago, hacer pegar la tierra (AN-ulz)"AApend.
azpisarrera-176
LURRA JAN. Morder el polvo (en un combate).
Lurra ian bakarrik [prankotarrak]?AgAL 36.
azpisarrera-177
LURRA JAN ERAGIN. Hacer morder el polvo.
Prankotarrai, ta batez bere neugaz burrukan egiñ ebanari, lurra ian eraginda. AgAL 36.
azpisarrera-178
LURRA JO.
v. LUR JO.
azpisarrera-179
LURRAK HARTU. "(Gc, AN, Sc, R), aclimatarse. Lurrak ondo artu nau (G; Arr), me he aclimatado"A.
Gaur-gaurko euskal-idazketa lurrak artzeko, artan errotzeko. (In Or)BM 24.
azpisarrera-180
LURRA KENDU. "Frantziako lurra khendu dio, il l'a exilé, il lui a interdit le séjour à la terre de France"Dv.
azpisarrera-181
LURRAK ERE EZ ENTZUTEKOAK ESAN. "Lurrak be ez entzutekuk esan, decir barbaridades, perrerías"EtxabuOnd 106.
azpisarrera-182
LURRAK JO. Morir.
Cf. LUR JO. Jesus jaio zan ezkerozkuak / asko dira lurrak jota, / bizi geranak sentitzen degu / persekuziyo galanta. Auspoa 78-79-80, 111.
azpisarrera-183
LURRARI JOSI. Tirar al suelo, dejar tumbado; tumbarse.
Lenengo kolpearekin bigarrenaren bear gabe, lurrari josiko diot. Lard 177.
Lurrari josten naiz. DvLEd 207.
Argidura eder batek harritu zituen eta lurrari josiak ezarri zortzi burregoak. JnnSBi 175.
Lurrari josi zen lapa bezala. FIr 146.
v. tbn. Or Eus 223. Iratz 53.
azpisarrera-184
LURRARI KENDU. Levantar del suelo.
Kantatutako bertsoak liburu batean baleude [...], ez ioke lurrari kenduko. AtañoTxanKan 14.
azpisarrera-185
LURREAN IGERI IBILI. Ir borracho.
Baña eratekoan / kontu neurriyari, / ez gabiltzala gero / lurrean igeri. Echag 95.
azpisarrera-186
LURREAN JAUSTE. Desmayo.
Desmaio, lurrean jauste ta beste andrakeria dedarrezkoa baga. AñNekeA 257.
azpisarrera-187
LURREAN SARTU (V-gip ap. EtxbaEib
; Añ). "Sepultar"Añ.
"Enterrar. Jo ta lurrian sartuta laga eban gizajua"EtxbaEib.
(Sólo incluimos los ejs. de 'enterrar un cadáver'). Ez dituztela begiratzen handiak ez lurrean sartzetik, ez usteltzetik. Jaur 411.
Oi eta ni, zeinen bakharrik, lurrean sarthua, laster eta bethikotz ahantzia!DvLEd 185.
azpisarrera-188
LURREKO GATZ. Sal de la tierra (fig.).
Cf. Zuek zarete lurreko gatza (Lç Mt 5, 13, y la mayoría de las demás versiones). Hauek dira niretzat lurreko gatza, itsasoko usaia eta aireko soinua. ArtiOC I 562 (ap. ELok 10).
azpisarrera-189
LURREKO PARADISU. Paraíso terrenal.
v. LUR-PARADISU Iongoikoak Parabisu lurrekoan dadutza. EZMan I 70.
Lurreko parabisuan, lekhu plazerez bethean. Ax 21s.
Eden deitzen zen baratzian edo lürreko Paradüsian. Bp I 52.
Zer den lurreko Parabisua. Mih 115.
Eman zien lurreko Paradisua. AA III 268.
Ez dakit nun, ez dut erraiten zeruan edo lurreko parabisuan, ikusten zuela bere burua. JEtchep 27.
v. tbn. Lard 2. Auspoa 97, 67. L. Parabisu: Hm 206. ES 185. He Phil 410. Brtc 98. Monho 130. Jnn SBi 34. CatJauf 22. Zerb IxtS 16. L. Parabizu: Arb Igand 114. L. Paradüsü: Mst III 57, 3. Egiat 195. Ip Hil 7. L. Parauzu: CatLan 116. Parabisu lurreko: Ch III 57, 3.
azpisarrera-190
LURREKO SU (AN-gip-5vill, B ap. EAEL 123
). Hogar.
Cf. Dh 164 e Itz Azald 109, con el significado de 'fuego de este mundo'. Aurreko baztarrean lurreko sua, kanpana aundi batekin. JAzpiroz 165.
Por territorio.
Lenagokoa [eleix-barrutie] etzez zan [...]. Oingoa lurrez da; lurbarru bat dauko ixentaurik. AkesIpiñ 17.
azpisarrerakoSense-193.3
b)Por tierra.
Defendatus peligro guzietan ures eta lurres. SermAN 4r.
Urez ala lurrez alde batetik bestera gauza eramateari. ForuAG 237s.
Zijoan urez ta lurrez. SMitxAranz 105.
azpisarrera-194
LURREZ GAINEKO,
LURREZ GORAKO. Sobrenatural, supraterrenal.
Lurreko gauza edo konparazioak esan ta aditu ezin banazute [...], nola adituko nazute lurrez gorakoak esaten badizkitzuet?MgCC 197.
Jentillak berak ere arritu, eta lurrez gañeko gauza zala aitortzeraño. Lard 545.
azpisarrera-195
LURREZKO.
azpisarrerakoSense-195.1
a)
(V-gip ap. ElexpBerg
; SP, UrtGram 51, Lar, Añ, Dv, H). De barro, de cerámica; de tierra.
"Adam, gizona, edo lurrezkoa, edo kanaberá"LçDecl Mm, 3v.
"Térreo"Lar,
Añ.
"Terrino","terroso"Lar.
"Terrado, [...] sapai lurrezkoa"Ib."Lurrezko untzia, vase de terre"Dv.
"Lurrezko orma, mur de terre"H.
"Dícese, sobre todo, de la alfarería, de los cacharros de arcilla"ElexpBerg.
Lurrezko unziak. LçApoc 2, 27 ((He,
Dv,
Ur(G),
Iplurrezko;)(Ol,
IBebuztinezko)).
Ordea hautskorra, lurrezkoa eta beirakizkoa [baxera]. Ax 288 (V192).
Lürrezko phitxerrak. Mst III 14, 4 (Ch lurrezko; SP lur tupin, Ol loia).
Giz-ainzurak zuen urrezko burua [...], burdinezko gidall-aztala ta lurrezko oña. MbIArg I 97.
Lurrezko eltze hek. Lg I 215.
Ez gera bizi lurrezko ontzi batzuetan?AA III 567.
Euren jainko lurrezko ta zulezkoakaz. AñMisE 46.
Luurrezko gorputza. fBIc I 14.
Zeinak formatu baitzaitu lurrezko baltsatik. JesBih 459.
Lürrezko butilletan. IpDial 106.
Lurrezko eta lastozko etxeak. HbEgia 64.
Lurrezko pipa motza. AgKr 126.
Lurrezko yauregi-atean [Kilker olerkaria]. "Térreo".LdiBB 112 (cf. MIH 175: Lurrezko jauregian bizi den Kilker olerkari arlotea).
Lurrezko giza-irudia. OrBM 46.
Gizonaren gorputza lurrezko elementuekin osatua dela.VillJaink 60.
Lurrezko lapikotxuan. ErkiagBatB 161.
Lurrezko eltzea. BBarand 169.
Gure plaza xaharra [...] bere lurrezko zolarekin. LarreArtzainE 73.
v. tbn. EZ Man I 48. SenperEus 64. Egiat 233. Mg PAb 54. VMg 62. Jaur 409. It Dial 83. Gy 92. Ur Dial 83. Arr GB 18. Sor AuOst 75. Bv AsL 169. Zby RIEV 1908, 766. ForuAB 107. Alz Ram 110. Anab Usauri 37. Otx 105. JMB ELG 76. TAg Uzt 81. Zerb IxtS 47. A EY IV 260. Munita 112. JAIraz Bizia 101. Gand Elorri 85. Zait Plat 86. ZMoso 37. Onaind in Gazt MusIx 150. NEtx LBB 221. Luurrezko: JJMg BasEsc 282.
azpisarrerakoSense-195.2
(Fig.).Humano, carnal.
Ez zeren Jaunak guk bezala lurrezko begiak dituan. AA III 325.
Baina gorputzak berez, beti gura ditu luurrezko gauzak, ustelkorrak. fBIc II 253.
Geure bizitza ain lurrezko ta ain arimazkoaren irudi bat. GandElorri 120.
v. tbn. Azurm in Gand Elorri 145. Vill ib. 14.
azpisarrerakoSense-195.3
b)Terrestre, (viaje) por tierra.
Eta lurrezko bidaia guziz plazerezkoa. Gy 65.
azpisarrera-196
LURREZ LUR (, Hb).
azpisarrerakoSense-196.1
a)
(Lar, Hb). (Navegar) costeando.
"Tierra a tierra"Lar.
azpisarrerakoSense-196.2
b)De terreno en terreno.
Urak handitzen dire, gero atheratzen, / bazter guzietarat lurrez lur hedatzen. EskLAlm 1909, 17.
azpisarrerakoSense-196.3
c)Por superficie, en relación a la superficie.
Nola ugari bait-dagon lurrez-lur, egur asko ematen du. Munita 83.
Lurrez-lur etekin geien berak [Alegik]. Ib. 116.
azpisarrerakoSense-196.4
d))En lo que respecta al terreno.
Lurrez lur ere, ortarako egokitua zegoen Elade. ZaitPlat 37.
azpisarrerakoSense-196.5
e))Por tierra.
Euskaldun lurrez-lur, jaun-seme itsasoz-itsaso. "Vizcaíno por tierra".BerronKijote 105.
Oiek baiño indar-zaleago ta ausartagorik ez dala aurkituko lurrez-lur urrutira ere. "En gran parte de la tierra".Ib. 73.
. .
LUR-SAIL (V-gip, G-azp
ap. GteErd 285
). Lur-sail guztien jabe estadua zan. EguzkGizAuz 10.
Osasunarentzat oso nolabaitekoak ziren lur-sail aundiak orain aberats eta osasungarri biurtu dira. Munita 20.
Lur-sailla erosi dau. ErkiagBatB 137.
Beste leku bat edo lur-sail bat badu Segurak [...]. Bi kilometro eta geiago luze, eta zabalean ere bosteun metro toki askotan dituan ordeka edo zelai bikaiña.Insausti 41.
azpisarrera-199
LUR SANTU,
LUR SAINDU.
azpisarrerakoSense-199.1
a)
(Hb). Tierra sagrada, cementerio.
Lur saindian har dezantzat hobia. EZMan II 159.
Ez batere ehortzi lur saindian. TtOnsa 92.
Lür saintian ehorztia. Bp I 115.
Elizak, lur sainduak. Brtc 55.
Pixkorrik etorria 91 urtetan, bere adixkidearen lur saindurat segitzera. HUAurp 169.
Lür saintia, erdir'adi / ni barnen sar ahal nadin. Balad 95.
Hil eta lur saindurat nute botatuko. Ox 170.
Etzuen lur santurik hartu, mendiko ezkutuan ehortzi zuten. ArtiTobera.
v. tbn.
Lur saindu: Etcham 58. Barb Leg 26.
azpisarrerakoSense-199.2
b)
(lürsaintüCasve(s.v. terre)).
(En ocasines pl.).Tierra Santa.
Galduko da Lurre santuau.
CartLib
129.
Lur Sainduei beharrez laguntza ekharri.HbEsk 71.
Lur Saindua biharamunean utzi zuen. Laph 63.
Lur-Santuetarako erromeiari. AranSIgn 31.
Jerüsalemera eta üngürünetako lür saintietara. IpHil 186.
Palestina edo Lur Saindua deitzen duguna. CatJauf 24.
Nahiko zuten untzi bat berehala hartu Lur Sainduari buruz. ArdoySFran 128.
Lur Sainduetarako beila. LarreArtzainE 292.
v. tbn. Zerb IxtS 40 (lur saindu).
azpisarrera-200
LUR-SAPAI. Terrado.
Bere tellatuan zedukan lur-sapai edo terradura. ArrASIgn 13.
azpisarrera-201
LUR SARE (IztC 234 (
A)). "Tierra ligera"A.
azpisarrera-202
LUR-SARI (lusariLar). "Terrazgo, lo que se paga al dueño de la tierra"Lar.
azpisarrera-203
LUR-SASKI (G-to
ap. A),
LUSASKI. "Cierto cesto pequeño, que se emplea en el acarreo de tierras"A.
Lusaski gorriak. OrMi 6.
Lur-saskia bezain aundi. TAgUzt 35.
Goierrian lur-saskia esaten genion, baiñan emen, Altzan, kopa deitzen diote. BBarand 37.
azpisarrera-204
LUR-SEME. Hijo de la tierra.
Ama lurra hilik dago, / ta lur-seme beltzeranak / bijilian beti. AzurmHitzB 66.
Lur-Semea beso-artean ito zuan artakoa [Erkulesek]. "Anteo, el hijo de la Tierra".BerronKijote 35.
azpisarrera-205
LUR TAKAR. "La tierra dura"IzArOñ(s.v. takarra).
azpisarrera-206
LUR-TXAKUR.
azpisarrerakoSense-206.1
a)"Langosta"Añ.
azpisarrerakoSense-206.2
b)
(V-arr-arrig-gip ap. A). "Alacrán"A(ref. sin duda al alacrán cebollero o grillo topo).
v. luhartz. Piper eta tomate azi onak erein eta ondo jabon, gabeko leiak edo lurtxakurrak ta bareak alperrik galtzea gura ez badozu. EgutAr 1-3-1959 (ap. DRA).
azpisarrera-207
LUR-TXITXARE. "Lur-txitxara, lombriz de tierra"ElexpBerg.
azpisarrera-208
LUR-TXORI. "(AN-gulina), abubilla"A.
Atsegin zitzaizkion gure Aita Prantzisko deunari lur-txoriak. InzaAzalp 119.
azpisarrera-209
LUR-HUDO. "Sillon de terre"Hb.
azpisarrera-210
LUR UMATU. "Humus"(G-bet, comunicación personal)
azpisarrera-211
LUR-UNE.
v. lurrune.
azpisarrera-212
LUR-HUR. "Chamaebalanus, ilhárra, lurhurra"Urt I 455.
azpisarrera-213
LUR-UR-SUGE. "Chersydros, urlursugéa, lurursugéa"Urt IV 470.
LUR USTEL (Dv, T-L; lurrustelV-gip, AN-larr; H, VocB(<-lo>), A, luhustelHtVocGr 431).
Ref.:
AspLeiz2(lurrustel);
ElexpBerg(lurrustel). "Terreau"adv,
H,
T-L.
"Toda tierra no cultivada nunca, formada en su mayor parte por la descomposición de materias orgánicas"AspLeiz2.
"Tierra que contiene mucho humus, estiércol, etc. Ekarrizu florerotarako lurrustel puxkat"ElexpBerg.
La trad. "terrace" que da Harriet (VocGr 431), probablemente sea error por "terreau" o similar. Zure gañean lenagokoen ezurrak eta lur ustelak botako dituzte. CbEg II 102.
Zeren lur ustelak, izena duen bezala, baitagoka ustelki hainitz. DvLab 19s.
Lur ustel aberats batzu dire. ZerbMetsiko 211.
Lur ustel ta zoko urak azpijanak. OrPoem 527.
Lurrak bear-bearrezko du "humus" deritzaion lurrustela izatea. ZArg 1958, 101.
Lur-ustelak du egiten lurraren aberastasuna. GatxitegiLaborantza 21.
Horra zerbait gisa nun eskuratzen duten tabako hazia, eta maiatzean, sekulako prekozionekilan ungarriz eta lur ustelez hundurik ereiten duten. Etchebarne 40.
azpisarrerakoSense-215.1
"Lurrústela, el abono que se producía ante la puerta de la casa o se formaba en otra parte"IzArOñ.
azpisarrera-216
LUR HUTS.
azpisarrerakoSense-216.1
a)"Lur-hütx (S; Foix), terre inculte"Lh.
Cf. EZ Man II 97: Lur hutsak [gorputzak] 'simple tierra'. Zeren ni naiz lur hutsa eta alferra, argi nazazun artean. SPImit III 23, 5 (Mst lür hüts; Ol lur soil utsa).
Zuk eta nik lur hutsa edo lapar sasipe bat baizik ikusiko ez ginuen tokian. HUAurp 98.
azpisarrerakoSense-216.2
b)Suelo desnudo (sin colchón, etc.).
"Lur hutsan gainean (AN-5vill), lur hutsaren gainean ez dute lo egiten (AN-gip)"GteErd 214.
Lur hutsaren gainean edo belhar idor batzu bildu eta heien gainean [egiten zuten lo]. JnnSBi 122.
Gauez lo eginez, belhar arte batzuetan, lur hutsaren gainean. Prop 1896, 87 (ap. DRA).
azpisarrerakoSense-216.3
Lur hutsean egina baitakote lekua [ithurriari]. JEBur 35.
Barneko zoladura / lur hutsez baitzuten. / Hantxet sator ausart bat / ari-izana zen. Etcham 61.
azpisarrerakoSense-216.4
c)LUR-HUTS.
(Uso adj.).Pelado, desprovisto de vegetación.
Agertu zan mendi koxkor bat lur-utsa, ez arri aundirik, ez belarrik. AnabAprika 76.
azpisarrera-217
LUR XAMUR. "Lur xamur, lur hauskorra, lur gozoa. Etxeazpikua askoze xamurragua zan ta goiko souan barrenaldiare bai"ZestErret.
azpisarrera-218
LUR XURI (T-L),
LURTXURI. Arcilla blanca, caolín.
"Terre à porcelaine"T-L.
Baxera egileek ere erabiltzen dute nahasteka [...] Ezpeletako thoska edo lur xuriarekin, porzelena egitekotzat. DvLab 18.
Hemen dute [...] garbitzen bere zikinetarik lur xuria, igortzeko gero Limoges hirirat. JEBer 8.
Toska edo lurtxuri miez. Herr 6-8-1959, 1.
Baxera egiteko toska eta lur-xuria. Herr 28-11-1963, 4.
azpisarrera-219
LUR ZABAL.
azpisarrerakoSense-219.1
a)Ancho mundo, toda la tierra.
Arkaitz gogorak zeren indarrez zatitzen dira? / Zer dala dar-dar lur zabalaren eustazpiak?GMantGoi 57.
Lurzabaleko osti done guztietan. KIkV 90.
Lur zabal guztia baño beste aberririk ez eukan gizona. EguzkGizAuz 67.
Egaztiak ere ugari bitez lur zabalean. MAtxGazt 15.
Olako gutxi da gaur / lur zabalian. UztSas 50.
v. tbn. NEtx Antz 119. Basarri 10. Vill Jaink 16.
azpisarrerakoSense-219.2
b)Territorio, país.
Lurzabal onen asiyerako / emakume ta gizonak / Euskeran eta nekazaritzan / ill arte jardun ziranak. ZapiainBertsol 1931, 13.
azpisarrera-220
LUR-ZATI.
azpisarrerakoSense-220.1
a)Pedazo de barro.
Pormau eban luur zati bategaz gorputz bat. fBIc I 13.
Lur zati bat artu, eta gorputza moldatu zuen. Lard 1.
v. tbn. Astar II 76 (luur-).
azpisarrerakoSense-220.2
b)Terreno.
Lur zathi ederrak alfer dagozke. DvLab 370.
Aundikiak lur-zati aundien yabe ziran. LdiIL 165.
635 eta 636gn. etxadiak eta Begoñako zabalgunean dagon lur-zati orlegia. "Zona verde".EAEg 5-2-1937, 987.
Ormaz inguratua egoan lur zati apainkiro landua. ErkiagBatB 43.
Zortzireun ektareako lur zati aundi bat erosita euken. Gerrika 288.
v. tbn. JE Bur 116. TAg Uzt 266. Etxde AlosT 106. Vill Jaink 142.
azpisarrerakoSense-220.3
c)Región, país.
Kanaantarrai itsas-ondoan lur-zati bat kendurik. Lard 138.
Gaurko euskaldunok daukagun lur-zati au. JMBELG 24.
Galizi ikusi ez duanak, eztaki lur zatirik ederrenetakoa danik. NEtxLBB 31.
[Nafarrua] Euskadiren lur zatirik zabalen bat dala. Gerrika 274.
azpisarrera-221
LUR-ZATITXO. (Dim. de lur-zati). Comarca. Lur-zatitxo bat emen daukazu / jantzia zeruko antzez; / zure biotza illun badago / atsekabien arantzez, / etorri onuntz, sendatuko da / atsegiñ ta pake utsez.Olea 139.
azpisarrera-222
LUR ZELAI. "Lur zelaiak (V, G, L), tierras llanas"A(s.v. lur).
azpisarrera-223
LUR ZEPA. "Lur trinkoa, gogorra, goxotasunik agbekoa; aitzurrean itsatsita geratzen dena"ZestErret.
azpisarrera-224
LUR-ZERGA. Impuesto sobre el suelo.
Zabalgunde ixena dauken zertanetako bazterrak lur-zerga zurrijan ordaindu biar daben sari betia. "Contribución territorial".(1918)ForuAB 109.
Lur-zergea lakatuteko Arautegijaren 34 ta 35karren atalgijen aginduz.Ib. 149.
azpisarrera-225
LUR-ZERRENDA. Franja de tierra.
Izen hori [Panama] ematen diote bi Ameriken erdian den lur zerrenga hertsi eta luze bati. HUZez 44.
Hiri hoi jarria da lur zerrenda luze haretsu baten gainean. Prop 1906, 121s.
Lur-xerranga mehar batzu baizik ez ditu uzten alhortzat. JEBer 10.
azpisarrera-226
LUR-ZERU.
(Pl.).Cielo y tierra.
Lur-zeruen artean gorpuzki billa. OrAitork 250.
azpisarrera-227
LUR ZIKOITZ. "Buztin-lurrean behar dira nasaiki hedatu ongarri onkalluak, emeki emaiten baitute indarra. Lotzen zaizkote zailki buztina, eta ez du, bera ase delarik baizik, landareari uzten hazkurria. Lur zikoitza erraiten zaio"GatxitegiLaborantza 56.
Lur zikoitza naigabetu da. "Terra sterilis".OrAitork 398.
azpisarrera-228
LUR-ZINTA (T-L). Línea del Ecuador.
"Équateur terrestre"T-L.
Sekulakoak ikusi zituzten, bereziki heldu zirelarik lur-zinta ikaragarrirat. ArdoySFran 155.
azpisarrera-229
LUR-ZOHI. Pedazo de tierra.
Lur zohitik illkhi dena gero ere lurrera / epheak iragan eta bihurtzen da berera. EZMan II 97.
azpisarrera-230
LUR-ZOLA. "Sol"HtVocGr.
"Sol, fond de terre, fond de la terre"Hb.
[Plazako] lur zola legundu zuten. LarreArtzainE 73.
azpisarrera-231
LUR-ZORU. Suelo.
Ez nekusan lur sorua, / begiak gora jaso nituzan. ABAmaE 19.
azpisarrera-232
LUR-ZOTAL (G-azp ap. ZestErret). Tepe de tierra.
(Triposkeriak) itzultzen du gizona animale bruto, lur-zotal ta tronku puska ustel bat bekala. (164). LE-Ir.
Sukaldeko sua egiteko lur-zotalak eguzkitan igartzen dituzten tokiak badirala. Munita 22.
azpisarrera-233
LUR-ZULO (l.-zilhoH, luzuloLar, H, lusiloLar, luziloLar, H). Agujero, fosa en la tierra; trinchera; cueva.
"Mazmorra, [...] luzuloa, lusiloa","Sima, [...] luzuloa, luziloa"Lar.
Desertuetan errebelatuak zabiltzala eta mendietan eta lezetan eta lur zulhoetan. "Trous de la terre".LçHe 11, 38 ((IBklur-zulo;)(TBlurreko zilo,)(Dvlurreko zilhoketa,)(Olaitzarte,)(Keratxarte,)(IBeleize-zulo)).
Lurzillo edo leiza baten [aizeriak] zeuzkan umeak. VMg 14.
Joan zan obira, zeña zan lur-zulo arri andi batekin estalitako bat. Lard 426.
Da >Heren sugea-ren aoak bezelako luzulo gartua. EE 1884a, 134.
Lurzulo biribil arriz jantzia izaten da karobia. AgG 21s.
Laster degu itzal pixka bat billatu-eziña, lur zulo edo arkaitz-zuloren batean ez bada. Munita 13.
Lur-zulo edo koba. ZArg 1955, 313.
Lur-zulo bat aski izango diat nere gorputz gozakaitz au sartzeko. NEtxAntz 102.
Gordetzen dituzte-eta lurrean... Ba, lur-ziloan sartuz [oiloak]. LarzSenper 26.
Urik eta arratoiz beteak zeuden gure lur zulo aiek. AZink 113.