Azpisarrerak (sarrerak) (103)
herri.
Tr. General en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 5283 ejs. En los textos más antiguos herri es 'lugar, tierra, país, etc.', si bien muy pronto (ya en Leiçarraga) comienza a designar tbn. a los habitantes (v. infra (2)). Sólo con posterioridad se documenta con el significado concreto de 'población, localidad' (v. infra (3)), sinónimo y/o sustituto de hiri / uri (q.v.). Entre los autores antiguos septentrionales encontramos ya en Voltoire con seguridad esta nueva acepción, que aparece con regularidad en los diccionarios desde Pouvreau; hay además un ej. en Axular de Korintioko herrian 'en la ciudad de Corinto', junto al mucho más frecuente hiri (Kartagoko hiria 31 (V 18), Ninive hiri 70 (V 46), Erromako hiria 31 (V 18), Galaadteko hirian 529 (V 340), etc.), y algún otro ej. aislado en el mismo Axular y en Etcheberri de Sara, en los que sin duda herri es cuando menos 'lugar habitado'. Por el contrario, la diferencia habitual entre herri 'país, patria' e hiri 'población' en los autores septentrionales antiguos se puede observar bien en el siguiente ej. de Etcheberri de Ziburu, en el que herri es, sin duda, 'lugar de origen': Bideori hartu zuten / Betleengo hirira, / manamendua zen legez / gizonaren herrira (Noel 48). No encontramos al Norte nuevos ejs. de la 3.a acepción hasta bien entrado ya el s. XIX, si bien se encuentra con regularidad desde la 2.a mitad de dicho siglo. Tbn. al Sur los textos anteriores al s. XVIII dan cuenta mayoritariamente de (h)erri 'tierra' o 'patria' (fJZ, RS, Escrituras de Andramendi, Landuccio, BBizk (cf. Lakarra ASJU 1984, 145), etc.); aparece sin embargo en alguna ocasión en Lazarraga con el sdo. de 'población, localidad', y hay Belengo errian en Zubia-Lezamis (1691-1699) y en Barrutia (Acto 112; usa tbn. uri exactamente en el mismo contexto: Belengo uria Acto 105; cf. PT 396), y es habitual con este significado en Ochoa de Arin, si bien no aparece nunca en Irazusta, ni tampoco con este valor en los vizcaínos Arzadun y Urquizu (que usan uri); en LasBer hay dos ejs. (errian 3 y erri onetan 9), en ambos traducido "en este Lugar". La nueva acepción se empieza a generalizar en los autores guipuzcoanos de la 2.a mitad del s. XVIII (pero cf., p.ej., la distinta interpretación que de herriarte hace todavía Larramendi frente a la más "moderna" de Duvoisin) y en los vizcaínos de principios del s. XIX. La expresión -ko herria (Belengo herria, Gipuzkoako herria, etc.), que algunos tratadistas han rechazado como calco (cf. p.ej. Gte Erd 152), se encuentra en autores de todas las épocas, dialectos y niveles. Su alternativa, Belen herria, Gipuzkoa herria, es muy minoritaria: sólo la hallamos, en la mayoría de los casos junto a -ko herria, en CantBret (Gipuzkoa herrian 2 y Gipuzkoa herrira 20 / Donostiako irian 8), Etcheberri de Ziburu (Italia herri famatukoa Noel 171 / Egyptuko herria Man I 36), Axular (sólo en Alaba-herri 17 (V 8) / Korintioko herrian 388 (V 254), como tbn. Etcheberri de Sara (Alaba-herriak 137 / Armeniako herrian 388)), Belapeyre (Züberoa herri hontako I 25 / Galileako herrian II 24), Maister (Züberua herriko XIV), Larreguy (Samaria herrikoa II 136 / Chanaango herriaz I 199), Xarlem (Lombardia herria 127), Bordel (Billafranka herrira 46 / Bankako errian 170), Hiribarren (Luhuso herria Esk 145), Duvoisin (Limusin herrian Lab 386), ChantP (Ezpeleta herrian 236), Inza (Israel erria Azalp 15 / Israelgo erriaren 54), Mujika (Amezketa-erri PAm 11 / Tolosako errian 39), Orixe (Provenza-erria Mi IV / Arlesko erria 133), Etchamendy (Ezterenzubi herria 48), Kirikiño (Bizkai-erriko Ab II 186), J. Etchepare (Baigorri herriko Ber 14 / Azkarateko herriaren 11), Iraizoz (Nazaret erria YKBiz 80n), Zaitegi (Tebe erri Sof 182 / Eladeko erriaren Plat 37), S. Mitxelena (Oñati-erri Aranz 40), la balada Ana Juanixe (Mutriku erri onian Balad 58), Munita (Geronako Esplugas erriak 140 / Ondarruko errian 86), Mirande (Gales herria Pr 249), Anabitarte (Legasa-erria Poli 104), Basarri (Eibar erria 47 / Eibarko errian 47), B. Enbeita (Zarautz erritik NereA 82 / Garaiko errian 234), Arradoy (Nafarra herria SFran 106), Alzola (Luzaide erriaren Atalak 123), Xalbador (Eiaralarre herri maitean Odol 143) y Casenave (Santa Grazi herria SGrazi 30 / Santa Graziko herria 126). Compárense tbn. los siguientes ejs. de Lardizabal: Efra bere errira (131), Gabaa bere errira (166) y Zesareako bere errira (493).
Onom.: Tras fonte de herri. (1000). Arzam 222. Petrus Ortitç de Deyerri. (1227). Ib. 222.
1. (L, BN, S; Lcc, Volt 103, Mic 9v, SP, Lar, Aq 1375, VP 28v, , Lecl, Gèze, Dv, H) Ref.: Lrq; AtSac 54 (que recoge herri "lieu" en puntos dispersos) .
Región, lugar, comarca, país, patria. "Conquistar tierras, erriak irabazi" Lcc. "Tierra, naturaleza de cada uno" Mic 9v. "Herrikoa, qui est du pays" SP. "Lugar de cada uno, erria. ¿De qué tierra eres, de qué lugar? nongoa zera, zer errikoa, erritakoa?" Lar (v. tbn. Añ). "Región, hablando de las partes y divisiones de la tierra" Ib. "Tierra, patria, región" Ib. "Patrio, errikoa" Ib. "País", "patria" Lar, Añ. "República" Añ. "Herriko, indigéne, qui est du pays. Herriko arnoa, vin du pays" Dv. "4. Pays, lieu de la naissance ou du domicile habituel [...]. 5. Pays, patrie" H. "Herriko, 1. qui est du pays. Ene herrikoa da [...]. Herriko arnoa, vin du pays. 2. pris substantiellement, compatriote, ceux du même pays, avec leurs compatriotes" Ib. "Herriko (V, G, AN, L, BN, S), indígena" A. Cf. Gar (III 10), l. 21, c. 3: "Errioç, que significa tierra fría"; Ech 8: "Erriberri, que quiere decir tierra nueva"; Moret Invent 105, l. I, cap. V III, 14: "Ilumberri vale tanto como Tierra nebulosa, de Ilumbe nebuloso, obscuro, y erri Tierra"; y Htoy II 159s (1661): "Matelas, à la tête de l'émeute plus terrible que jamais, marcha sur Mauléon aux cris de HERRIA!!!, HERRIA!!! (Le pays! Le pays!)". Cf. Goñerri 'valle de Goñi', Estellerri 'Tierra Estella'. v. herrialde.
Muntsarasko etseori obato dago eta erriori bere bai. 'E también esa tierra' . fJZ 99. Andre eder jentil batez hautatu zait begia, / herri orotan gauza oroz eztu bere paria. 'Dans tout le pays' . E 215. O heuskara, lauda ezak Garaziko herria. Ib. 257. Ikhas dezagunzat mundu hunetan herri arrotz batetan bezala iragaiten. Ins C, 8r. Akordadu eben joaten arzai baten figuran erri aetarik. Lazarraga A, 1146r. Bardin badozu adietan / erri artako berbaetan. Ib. B16, 1201r. Lotsabageak erria bere. "La patria" . RS 66. Erri negarrezko onetan. Bet 7 (Cap 7, VJ 14, Arz 22, Urqz 30, Añ EL1 7, CatLlo 6, KIkV 51, KIkG 34 erri, Lariz 5, CatBus 5, CatG 11 leku; en el resto hay balle o similar). Gure herri eta biskondade Süberoakoari. Etchart 1.1r. Erri ontako jenteak. "Tierra" . MRos 10. Itsuen errian, okerrok errege. "En tierras de ciegos" . RIs 55. Bere bekhatuak gatik araitzina Iuduak / munduz mundu herri gabe dabilltza basatuak. EZ Man I 68. Galilea bere herri / maitera doazela. EZ Noel 106. Indietako herri batzuetan. Ax 33 (V 19). Egotzi zutela Erromakoek herritik Anibal bere etsai handi hura. Ib. 30 (V 17). Herri prometatuan sarthu. Ib. 131 (V 86). Etzuen behin ere konpaiñiatan ibili nahi, eta ez hartako bazen ere, herriko kargutan ere sarthu nahi. Ib. 287 (V 192, que traduce 'cargos ciudadanos' pero parece más apropiado 'públicos'). Ene errian esan daroena legez. "En mi tierra" . Mic 12v. Herriz kanpoan nenbilano. O Po 50. Herrik bere lege, etxek bere aztura. "Chaque pays" . O Pr 229 (v. tbn. RIs 32 y Saug 189). Gu erreinu guztian / prebilejiaduak gara / Gaztela zar da barrian, / ez Gipuzkoako errian. BBizk 6. Ekhia jaikiten den herritik aspaldian jin zaikün sinheste hona. Bp II 109. Nihor ezta profeta bere herrian. ES 147. Bere herriko hitzkuntza. Ib. 170. Hitz arrotza khendurik, haren lekhuan herrikoa ezarriko zela. Ib. 165. Heriuaren itzalaren herrian desterratürik. Mst III 59, 4 (SP herri, Ip lür). Urrutiko erri batera bidaldu. Mb IArg I 94. O egiazko bizia dutenen erria! Cb Eg II 60. Emazte bekhatore handi bat, Samaria herrikoa. Lg II 136. Non hilen naiz? Etxean ala kanpoan? Herrian ala atz-herrian? Brtc 116. Deslürratiari herri bat dereio edireiten. Egiat 211. Zeruko erri zoragarria. AA III 341. Persia ta beste erri anitzetan. Izt C 209. Orkatzen herrian behin orkatz bat eritu zen. Gy 99. Erri beruetan. Ur Dial 40 (Ip herri, It, Dv toki). Beren herriaren bilha dabiltzala. Dv He 11, 14 (Lç, He, TB, IBk herri, Ol, Ker, IBe aberri ). Zoin herritakoa zare? Laph 65. Gazte gaztedanikan / erritik kanpora / estranjeri aldean / pasa det denbora. Iparg 345. Frantzes herria laister halare / goratuko da lehen bezala. Elzb Po 203. Ama erri laztana! AB AmaE 59. Zazpi Eskualherriek / bat egin dezagun, / guziak bethi bethi / gauden gu eskualdun. Zby RIEV 1909, 396.
(s. XX) Bere sor-leku xumean ororentzat bizipiderik ez, [...]: horra zerk utzarazten dakon herria Eskualdunari. JE Bur 204. Lurbira guztiko erri ta itxasoak igaro ditut. Ag G 184. Zein dira katolikuok geren erriarentzat ditugun eginkizunak? KIkG 55. Herriko arno goxoenarekin. Barb Sup 2. [Gobernamenduko mandatariek] ez dute segurki [...] behar ez den bezalakorik nihor utziko herrian sartzerat. Zerb Metsiko 187. Itsas-ertzean ixil-ixillik illen erria: / arrizko gurutz baten azpian bere illobia. Jaukol Biozk 36s. Erri-bako zaldun dongia. "Sin patria" . Laux AB 99. Erri guztietako langilleok alkartu zaiteze. Eguzk GizAuz 67. Erri bateko erritarren artean sortu ditezken guduetan. EAEg 1-6-1937, 1741. Dinamarka, Norvega eta Suedia, hirur herri hoik bisitatu gei ditit. Mde Pr 37. Herriaren hegoaldean, batez ere, ugari ziren atzerritarrak. Ib. 209. Izketan ematen zun / Kastilla errikua. Auspoa 39, 129. Erromatarrak arrotz deitzen zien beren erriko etziran guztieri. Ibiñ Virgil 33n. Herri maitatzen ere etzinen zu txarra, / gudari bipil eta euskaldun suharra. Xa Odol 131. Aita Santuak, ikusirikan / errien arteko drixka, / gizadiari dei maitakor da / estuak egiten dizka. Olea 89. Ez geunke barriz ixurtu gura / gure errian odola. Ayesta 38.
" Herri arnoa, vin du pays" Dv.
(Usado en pl.). Tierra(s), país. Es especialmente frecuente en la expresión gure herrietan.
Eta barraiatu zen [mara]billa hau herri aietan guzietan. "Por toda aquella tierra" . Ber Trat 113v. Utzi, utzi Gaztelako hitzera txoralda horri: Mairu kutsu, judu kirats, beltz eta billau usai geiegi dabil erri horietan. Lar Cor 153. Orietatik anitz bizi ziran Juda berean, besteak Parthoen errietan. Mb IArg I 356. Gure herrietako berri dakienak errexki sinhetsiko du hori. Dh 197. Erri zorijoneko oneek [Euskeera-errijak] badira txito entzute andikuak bai Europan ta bai ezaututen dan mundu zabalian. fB Ic I III. Bost urte iraun eban Octaviano Augustok gure erri oneetan egin eban gerriak. Astar II VIII. Printze bat bere herrietarik desterratua. Jaur 188. Au da gure errietan ikusten dana. "En nuestro país" . It Dial 46 (Ur, Ip (h)erri(j)etan, Dv herri-aldean). Emendik prantzez anaien errietaraiñoko osterea berealaxe egingo dot. Ag AL 9. [Leku hetan] ez duzu belhar lipitsik ikusiko, ez eta, gure herrietan bezala, lurra beltz gizen, izerdia dariola. JE Bur 84. Gure errietako andrazko gustiak. Enb 145. Samariarren errietara ez sartu. Ir YKBiz 194. Gure errietako antziñako oitura polit bat. Lek SClar 109.
(Como segundo miembro de compuestos). Tr. Es muy común y algunos de ellos están muy lexicalizados; v. p.ej. ARROTZ-HERRI, atzerri; jaioterri, sorterri; dukerri; MUNDU-HERRI; goizerri. Lo emplean con especial libertad y frecuencia los autores meridionales de cierto nivel en el s. XX.
Aire herrietan entzun ezak iborziria. EZ Man II 17. Mairu herriko mairu beltzak. Ax 93 (V 63). Latina etzen hitzkuntza arrotza arreba harentzat, zeren Latin herrikoa baitzen. ES 169. Non nágo? Nekazári errián, nekazári izerdiain útses ogi puskabát atratzeuntenén értean. LE Prog 124. Ijit-erritik irten ziranetik. Ub 28. Izar-erria dana osoro illundurik. AB AmaE 431. Alper-errian dagoz aloger ederrak / ta leku askotan dira gizon alperrak. Azc PB 320. Txarra da, irakurlea, anai-errien arteko aserrea. Ag Kr 172. Delfin-erriko goiko ibarretatik. Or Mi 42. Provenzako errege-erri ederra. Ib. 138. Dagigun arraun Izotz-errira. Ldi BB 138. Eriotzezko itzal-errian. Ir YKBiz 76. Mariñel-erria da Euskalerria. SMitx Aranz 231. Eskerrik ainhitz zure eskutitza gatik Txampain-herri zoriontsutik igorri didazuna. Mde Pr 35. Poz-zelaia, Agindu lurra... Itsasoan zegoen atsegin-herri hori itsaslariek ezin ikus zezaketen. Ib. 268. Mendi-galdorretik pake-erria ikusi ta biderik ez arkitu. "Patriam pacis" . Or Aitork 182. Musika goibel bat entzun nahi zuen, ez latin-errietakoa inola ere, Alemania edo Rusiakoa baizik. Mde HaurB 26. Iparraldeko ugolde arek kristau erria ta Erromatarren Inperioa estali zuanean. Vill Jaink 182. Yoknapatawphako kondat-herrian. Lasa Poem 93.
2. (A DBols) Pueblo; nación. En esta acepción, herri suele tomar en casos locales los sufijos de declinación correspondientes a los seres animados. "Pueblo, 1.º conjunto de hombres, erri; 2.º conjunto de casas, uri. Muchos confunden una y otra acepción" A DBols. Tr. Si bien se documenta ya en Leiçarraga y varios autores septentrionales del s. XVII y comienzos del XVIII, la documentación es sobre todo meridional desde el s. XIX, siendo especialmente frecuente en el s. XX. Cf. los siguientes ejs., que dan cuenta de la diferenciación septentrional entre herri 'tierra, lugar, país' (v. supra (1)) y populu (y variantes) (q.v.) 'pueblo, gente': Jarri zen ahuspez herriko pobluaren aitziñean . Urt Gen 23, 7 (Dv lekhu hartako, Ur lurreko); Gure herriko popülü xehiak hoiek hobeki ezagützen beitütü. Mst I 25, 8 nota.
Ioaiten zen harengana Iudeako herri guzia eta Ierusalemekoak. Mc 1, 5 (He herri; Ir YKBiz 39 Yudea-erri, IBk jende). Translatatürik franzezetik gure lengoajiala, herri orok endelga dezan amorekatik. Etchart 3.1v. O Andre Birjina, othoi, herri hau begira ezazu gerlatik, izurritik eta gosetetik. Harb 78. Herrien ere bere erregeren edo bertzeren kontra iaikitzetik begiratzeko. Ax 25 (V 15). Zein [zure motila] apaindu baitzenduen / argitzat herri bilduen / begitart'aitzinean; / jenter gorde'agertzeko. O Po 63. Judako tribu edo herri guziak. Lg I 299. Babilonia zan horduan, munduan zan erririk andiena, indartsuena ta eskurik geiena zuana. Ub 51. Oraziñoaren bitartez estu ta lotu eutsazala [Moisesek] Jangoikoari eskuak, [...] kastigatu ez egian a erri bekataria. MisE 22. Ejiptotik atera dozun erri au. Ur MarIl 22. Jainkoa bere erri autu aren erdian zegoala. Lard 84. Elizak biltzen ditu soska miliunak, basa herrietarat egortzeko egiaren predikariak. Hb Egia 103. Erri euskalduna. AB AmaE 359. Erri fededunaren salbatzalle. Ib. 28.
(s. XX) Noiz egin dio Jaungoikoak bere erriari mesede aundiagorik [...]? Inza Azalp 15. Lurreko erri guziak. Ib. 15. Erri jakintsuak jausi dirala beti erri kirtenen menpian. Kk Ab II 110. Izkera oietarik bat [ingelera, prantzera...] aukera dezagun errien arteko artu-emanetarako. Ldi IL 137. Erriagatik iltzea. Ir YKBiz 360. Bere erriaren etsaiak. Ib. 343s. Berau gertatu zan indoeuropatar errietan ere. JMB ELG 79. Erri onenganako mattasunak olerkijetara nauzu. Laux AB 14. Erri bezela iraun al izateari eutsi nai dio [Euzkadik] . "Como pueblo" . EAEg 18-11-1936, 326. Diru au erriak ematen duana izaki. Ib. 18-12-1936, 578. Bi edo iru osakindegi arkitzen ziran gauez erriari irikita. "Al público" . Ib. 7-6-1937, 1777. Bai, euskaldun bihotzak piztuko dirade / badirenaz geroztik, preso ala fraide, / pairatzen dakitenak Herriaren alde. Iratz 185. Herri baten jolasketak folklore izendatu ohi dira. Mde Pr 41. Guti dakigu segurki gure herriaren historia zaharraz. Ib. 220. Italiar erriaren sortze aurretik. Etxde JJ 239. Gainorentzeko erriengandik erabat bakanduta bizi ziran. Zait Plat 116. Euskeria gure erriaren anima ber-bera izanik. SM Zirik 41. Alakoa eztute makurtuko ez erriak eman agintaritzak, ez erregeen purpurak. Ibiñ Virgil 92. Herria da gorputza, hizkuntza bihotza. Xa Odol 180. Askatasun guztiz erriak aukeratu eban Gobernuaren kontra. Gerrika 57. Euskaraz ariz jende helduekin eta erdaraz haurrekin, norat ari da orduan herria? Larre ArtzainE 299. Ez da hain erraz herri bati mende luzeek eman dioten muina eta pentsabidea aldatzen. MIH 120. Zenbait gogoeta, zenbait ideia, Europako herri landu guztienak dira, ez batenak edo besterenak. Ib. 251. Afrika-Asietako herri askatu berri edo askatasun bidean direnen marmar hotsa. Ib. 339. "La place du Peuple" eman nahi badugu aditzera, Herriaren plaza beharko dugu esan [ez Herriko plaza]. MEIG VI 171.
(Como primer miembro de compuestos, con el sdo. de 'civil, referente a la población, los ciudadanos).
[Batzaren] lendakari ixanik Erri-Gobernadoria. "Gobernador civil" . (1918) ForuAB 139. Erri-gerra artan elkar urratzen ari izatea erdiragarria zan. Or SCruz 33s. Erri-gudak dakarzkin arriskuetatik beroiek aldentzea. "Guerra civil" . EAEg 13-10-1936, 37. Geure lagi-arauzko erri-zainketarako oztia. "Cuerpo de policía" . Ib. 9-10-1936, 7 (v. ertzaintza ). Erri-osasunaren aurkakotzat artua. "Salud pública" . Ib. 5-11-1936, 223. Erri-Arkibide baiezpenak. "Certificaciones del Registro Civil" . Ib. 27-4-1937, 1572. Herri-gobernu gaietan. MIH 187.
(Como primer miembro de compuestos, con el sdo. de 'civil'; 'público'). "Escuelas públicas, Erri-ikastetxeak " EEs 1917, 150.
Arazo au erri-ogasunari dagokijo. ForuAB 71. Erri-Bazkunetiko soroskiak (Subvenciones de Corporaciones públicas). Ldi IL 120. Balioa erri-dirutzari eman dezaiotela. "Erario público" . EAEg 8-11-1936, 247. Euzkera, gazteleraren berdiñean erri-izkera aitor dala-ta. Ib. 11-10-1936, 21. Erri-idazkiei buruzko gezurrak zigortzeko. "Documento público" . Ib. 5-11-1936, 220. Ez du ordea ezer aundirik egin izan erri-ikastoletan eta ikastola itxietan. "En el régimen escolar, tanto público como privado" . Ib. 31-1-1937, 943. Erri-lanariak merezi izan ditzaketen aipamenak. "Funcionarios públicos" . Ib. 8-4-1937, 1461. [Ondorengo oinordeak] ikasgua, iauretxe bailitzan --erri-ogasun bezala, alegia--, eraendu ta erabili bear zuen. Zait Plat 22. Herri legeak iragaitean Jainko legezko hesiak, / giristinoak aurkitzen ditu buru hauste bereziak. Xa Odol 220.
(Como primer miembro de compuestos, con el sdo. de 'nacional').
Euren arerijuai baño kastigu latzaguak emoteutsezanak, erri-kaltegarrijak zirianai. Mg PAb 213. Erri saltzaillea. Ag AL 85. Olerkaria deritzan gizatxoro ori gabetanik, ezta ezagun izan ez erri-pizkunderik, ez-ta erri-elerti-betetasunik. Ldi IL 37. Euskerak eman digu erri-izena. Ib. 67. Herri kontzientzia egiazko baten hutsunea. Mde Pr 44. Beren herri nortasuna egiten dutenak [...]: hizkuntza, lege ohitura eta gizarte ohitura, arraza batasuna, etabar. Ib. 44. Naparrok erri kontzientzi geiago artzen daben arte. Gerrika 274.
Bitarte onetan erri aldaketarik [='migración de pueblos'] emen ezagutu ez dala. JMB ELG 24.
(Como primer miembro de compuestos, con el sdo. de 'civil (no militar ni eclesiástico)').
Bilbaoko Erri-Gaxotegian. "Hospital Civil" . EAEg 13-12-1936, 535. Erri-Zuzentza lanari dan iñor, gudaritu ezkero, Guda-Zuzentzan ere lanari izan ditekela. "Administración de justicia civil" . Ib. 9-6-1937, 1785. Erri-agiriak legez zetozen, baiña eliz-papelik etzan tartean. NEtx LBB 51.
(Como primer miembro de compuestos, con el sentido de 'civil (derecho)').
Erri-Legediaren 86gn. atalaren azkenengo zatian. "Código Civil" . EAEg 5-11-1936, 219.
(Como segundo miembro de compuestos).
Ezen hark iduri likek gaixto idolatria / zerengatik azotatu baitut Iudu herria. EZ Man I 29. Zuri oraiño zordun zaitzu / giristiño herria. EZ Noel 176. [Lege] aren indarrak daragio txindurri-erri osoari. Ldi Y 1933, 85. Giza-enda --giza era, giza-erri-- bakoitzak eder-era berezia dakar. Ldi IL 125. Apostoluak berriz yentil-erri guziak Elizara ekarri zituzten. Ir YKBiz 450n. Erle erria. Ibiñ Virgil 107. Nafartar, Español, Portuges eta Frantsesek moldatzen zuten istudiant "Herri" bera. Ardoy SFran 86.
Pueblo, gente (llana). "Horrek herriko euskara erabiltzen du (G-azp), orrek erriko euskera egiten du (AN-gip), emaiten (BN-arb)" Gte Erd 152. "Idazle herrikoia zen: herri idazlea zen (G-azp), herriko idazlea zen (V-arr, G-azp-goi)" Ib. 198s. "Herriko bertsoak (G-azp, AN-gip, BN-arb)" Ib. (en vez de bertso herrikoiak). v. infra HERRI XEHE. Tr. Muy empleado al Sur en el s. XX.
Eztut edireiten ezen Iudas, Iaunaren saltzaillea, nehork kondenatu zuela, ez Pilatusek, ez herriak. Ax 435 (V 283). Bere euskera klaru, egoki ta errikoai akomodatu ta zegokienean. Cb EBO 60. Salbazioko bidea erriari erakusteko. Lard 486. Gero azkenean oro herriak jasan. HU Zez 189. Erriak berba egiten daben gisara. Ag AL 110s. [Jesus] eroana izan zan erriaren aurrera. Itz Azald 34. Ustez erriarentzat bakarrik asi nintzan lana egitten aurrenean. Inza Azalp 5. Abarrakin erriaren erraietara eldu zalako gure Kirikiño. EArzdi ( in Kk Ab II 5 ). Aundikien eskupetik erria atera zanean. Ldi IL 165. Erriak asmatu ditun dantzak. Ib. 126. [Apaiz jauna] erriagana itzuliz. Or Eus 333. Ez dezagun erria gogait eragin irakurgai ulerkaitzez. Etxde AlosT 12. Neurriz jokatzen badegu, erriak euskera irakurtzeko oitura artuko du. NEtx Nola 6. Emen datozan ipuiñetatik askotxo edonun zabalduta dagoz: eztira iñorenak, eztabe jauberik. Erriarenak dira. Vill ( in Bilbao IpuiB 5s ). [Itz auek] izkuntza landuan erabiltzen direla xoilki; erriaren aotan nekez entzungo dituzu. Vill Jaink 141. Ori bera azaltzen du ere, len esan degunez, Donibanen bertsoak duten erriagandiko ekarriak. Gazt MusIx 167. Baleiteke [ipuin batzuk] erritik zuzen-zuzen arturikoen antza eukitea. Alzola Atalak 147. Erriko jendien aotik. Ib. 124. Bertako erriko euskerea erabilten dabe, erritarrena. Ib. 123. Ez da aitzakia txarra izaten edozertarako ezin mintza daitekeen herri ixil hori. MIH 171.
Gora erri langillia! Ag G 355.
(Como primer miembro de compuestos, con el sdo. de 'popular'). " Herri-idazlea zen (G-azp)" , "herri joera du orrek (G-azp)", "erri kantak maite zituen (G-azp)" Gte Erd 198s (en el resto de los lugares, y tbn. en G-azp, emplean herriko y, mucho menos frec., herriaren). v. herrikoi (2).
Herri tribunalak. Prop 1906, 144. Bizkai-Aldundiaren Erri-Irakaskuntza-Batzordearen arduraz. KIkV 1. Erri-iritzia nai zenduten eta egin da: Catalunya osoak Estatutoaren alde bota du. Ldi IL 26. Erri-bertso goxoak. Or Eus 16. Erri-jaurgo edo errepublikea. Eguzk GizAuz 43. Paganu-usain gehiegi zeukaten herri sinespenak. Mde Pr 265. Erri anima ausnartu dek ik / gutxik egin duten eran. Basarri 57. Erri-zantzu aundia dute bibion olertitzak. Gazt MusIx 161. Erri-izkuntza apala bere iardunetan erabilliaz. Ibiñ Virgil 22. Balada eta errikantu finlandiarrak. Alzola Atalak 95. Arrotz horren gogoan beharrez barnatu / edo zure burua nahiz enganatu, / herri aiherkundea duzu zu ganatu. Xa Odol 242. Erri-kiroletan lana egiten duten bi lagun. Albeniz 265.
v. tbn. Zait Plat 119. Vill Jaink 186. Etxba Ibilt 453.
[Herri-literatura definitzeko orduan] nondik Uztapideren liburua herri, eta nireak, kasu, ez herri? BAtx Eusk 1992, 532.
3. (V, G, AN, L, BN, S; Urt I 6, Ht VocGr, Lar, VP 23r, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H) Ref.: A; Bon-Ond 765 y 828; Lrq; Holmer ApuntV; Iz ArOñ; Etxba Eib; Gketx Loiola; Elexp Berg; Gte Erd 152s; AtSac 56 (que recoge herrirat, herri(a)lat "au village" en todos los lugares encuestados, salvo algunos puntos en que contestan con herrizka, plaza, karrika o elizathe); EAEL 71 (que recoge herri "village, pueblo" en todos los lugares encuestados, salvo en Uztarroze (R-uzt), donde sólo da ídia).
Pueblo, población, localidad (puede referirse en principio a cualquier entidad de población: aldea, pueblo, ciudad...). "Village" Ht VocGr 437. "Erri txikia, barrio" VP 26r. "Aldea, erri txikia" Añ. "Village; commune" Dv. "Village, bourg, pour opposition à uria, hiria, ville" H. "Pueblo, población. En el sentido de 'lugar habitado', como en el de 'gente habitante'; aunque tal vez la segunda acepción no sea más que extensión de la primera" A. "Commune administrative" Lrq. "Por cambio semántico, pueblo, villa, ciudad, agregación urbana o edilicia. sinón. uria" Etxba Eib. "Leen erri aundietan egiten ziran [berbenak] eta orain edozein erri-koxkorretan" Gketx Loiola (s.v. merkatu). "Goizuetan baserrikoa da (AN-gip), Goizuetan herrin bertakoa da (AN-gip), [...] Goizuetan errikoa da (AN-gip)" Gte Erd 190 (junto a karrikako, kaleko, etc. de otras zonas). Tr. Documentado desde Lazarraga. En Barbier se encuentra ya la oposición moderna 'pueblo/ciudad' con herri/hiri.
Ene erriti oi ta zurera / badago bidazidorrik. Lazarraga A1, 1159r (cf. ib. B33 1205v Napol erri noblea da, que puede referirse tanto a la ciudad como al reino). Garaianago, erria gordeago. (Divisa en una torre de Plencia). ASJU 2011 (2), 61. Zanbat lekoa dire orayio hamandik lehenbiziko ostatu edo herriraño? "Village" . Volt 135s. Kontatzen du Aulo Geliok Korintioko herrian zela Lais zeritzan emazte eder bat. Ax 388 (V 254). Nola herrietarik urrun baitzegoen [Paulo abadea], gehiago baitzekarkeien garraioaren gastuak obraren balioak baiño. Ib. 23 (V 13). Belengo errian. Zubia 139. Nahi dut jakin dezaten gure ondokoek, zein herri diren Laburdiko Andre dena Mariako Iphizpikutasunaren azpikoak. "Loca" . ES 160. Jai egunean bere erritikan beste batera meza entzun bage irten zebanak. OA 151. Nazareth zeritzan erri batean. Mb IArg I 169. Askok esan oi du [...] erri bakoitzean bere euskara dala. Cb EBO 11. Bere herrietarat [...] bihurrarazteko moienen eta bidien idekitzea. Iraultza 102. Euskal erri askotan. Mg CO 130. Bilbaon, Donostian eta beste komerzioko erri andietan. AA II 189. Berbeetia imini dot neure errikua: dakidana. fB Ic I VIII. Jadanik pratikatzen den bezala hainitz edifikazionerekin asko herritan. MarIl 7. Erri onetako [Oñatiko] mendietan. Izt C 72. [Debak] jarraitzen du bere joaira Ezkoriatzako Erriaren erditik. Ib. 111. Herri batean berrehun etxalde balin badira. Dv Dial 67 (It, Ur, Ip (h)erri). Jendia franko inguratu da / kanpotar eta erriko. EusJok II 88. Etxe artan ezezik erri guzian ere negarrez urtzen etzanik etzan. Arr GB 7. Herriko liburuek erraten ditek. Elzb PAd 83. Haien üngürian herri bat altxatu zen laster. Ip Hil 194. Herriko alkate jaunak. Zby RIEV 1908, 85.
(s. XX) Elizjai-aldiak dagozan toki guztietan agertuko dira beti arranondotarrak beste errietakoak baño errezago. Ag Kr 215. Erriko aberatsenak. Echta Jos 346. Nai nuke atera probintziyako diputadu nere erritik. Iraola 128. Erri txikietako zalduntxoak. Ag G 162. Erriko jaietan bezelaxe apain. A Ardi 62. Herriko jende guzia. Barb Sup 39. Urthe pare bat edo gehiago hirian egonik, herrirat ethorri. Ib. VII. Ezi lan hanitx bazian herrian eta hanitxez haboro herri aizuetan. Const 42. Legez egina izan da / herri... Ezterenzubi; / ondoko urtean aldiz / azkenean parropi. Etcham 111. Agindu onen mende dauden erriak abetxek dira. "Pueblos" . EAEg 31-10-1936, 181. Badakigu herriko xaharrek erranik. Zerb Azk 32. Amikuzeko erri koxkor baten zegon bikario. Etxde JJ 97. Errirako bidea zubian barrena dijoa. Anab Poli 105. Gure erri onetan [Eibarren] . SM Zirik 123. Zuriak eta moruak nastuan ibiltzen dira Aljeren; erri berrian zuriak geiago. Anab Aprika 15. [Melika] len mozabtarren erri santua izana da. Ib. 54. Erritik iru bat kilometrora. Salav 10. Errira jeisten zan bakoitzean. NEtx LBB 92. Len bezela bertsotan errietan ibiltzeko modua izan banu. Uzt Sas 22. Antzokia herriko plazan eraikitzen zuten taulaz. Lf ( in Casve SGrazi 9 ). Astiasu ta inguruko erri guztietako jendeak. BAyerbe 133. Bere erriko jaiak zirela. Gerrika 47. Ez zuen berdin balioko batere hiriko apez izaitea, edo gure herri ttipietakoa. Larre ArtzainE 190.
(Como primer miembro de compuestos).
Herri sartze orotan Eliza ageri. Hb Esk 200. Erri-sarreran. Ag Kr 216. Arrika egitten eutsen, erri-mugaraño euron atzetik juanaz. Altuna 94. Sartu zan trenian erri-lagunekaz. Kk Ab II 82. Azken aldikoz erri-ikulluan / uts arkituko ganbela. Or Eus 331. Kanpotarrik be ikusi genduan ugari. Erri-notintza be asko erdu zan. Euzkadi 16-12-1936 (ap. Alkain 160). [Txalo,] erri-ongilleak orrela goratzen dituzten erriai. Munita 125. Euskaltzale bazkunen batek herri-izenak euskaratzeaz erabaki bat hartzen ez duen arte. Mde Pr 247. Goizeko amarretan zegon erri-meza. Uzt Sas 315. [Ondarroari] erri nortasuna emon baiño lendik. Etxabu Kontu 102.
(Como primer miembro de compuestos, con valor opuesto a 'campo').
Ostuten deuskubez batzuk erri-lapurrak, ta ez gitxi basa-lapurrak. Mg PAb 109. Eskerrak emanik Erri Saguak, jarraitu zion Basotarrari. VMg 11. Inguru au ganau eta lurgintzatik bizi da geiengua; euren aita be azken urtietara arte be bai. Baña gaur, guztiak erri biarretik bizi dira. Gerrika 290.
(H).
Conjunto de los habitantes de una población. Es especialmente frecuente en la expresión herri guz(t)ia 'todo el pueblo'.
Bere familia añ ederki gobernatu izan zuen, non erri guzia marabillaturik zeukan. Cb Eg II 200. Erri guztijak ao batez alabeetan ditu eureen juizijo ta ontasuna gaitik. JJMg BasEsc 254. Erri eder alaia / Donostiakoa, / jende maitagarria / pare-bagekoa. Echag 222. Herri guzia jarri zauku / aldi huntan minbera, / buruzagiek dutela egin / zarkeria sobera. Bordel 90. Erri guziak daki zu emakume on bat zerala. Lard 161. Bereala elgar hartu zuten herriak eta erretorak. HU Aurp 110. Erri guziak aotan darabill. Urruz Zer 27. Herri guziak ja begietan duen salataria. Barb Sup 3. Zuk egindako tratuarekin / arritzen dago erriya. Tx B 171. Barkoxeko erri guzia kutsuturik zegon. Etxde JJ 178. Arrasateko erri, apaiz eta agintariak. [...] (Prozezioan sartzen dira. Koplariak asi ta erriak jarraituko du kantuan). NEtx Antz 64 (acot. escén.). Udaletxera bildu dedilla erria, danok ezagutzeko dakarren berria. And AUzta 91. Familia guziak galdegin zuen bataioa, eta gero herri guziak! Ardoy SFran 166. Poema oni abegi beroena egin zion Erromako erriak. Ibiñ Virgil 48.
Pueblo (como institución, municipio). "Autorité locale, publique" H. " Errixana, (adj.), municipal, del común. Lenago, saill aundixak ziran errixanak " Etxba Eib.
Erriaren artu eman edo errenten gañean. Cb Eg III 357. Erriak dituan ordenanzak. AA III 410. Ateraten dau errijak meza bat gatx au kendu dedin. Astar II 214. Ea zeure erruz bear eztan auziren bat Erriak edo besteren batek darabilenez. EL2 144. Beste mila lüs herriari behar düzü emanerazi. 'A la commune' . Etch 496. Aralar mendiko baso andiak, Errenteriako Erriarenak. Izt C 134. Erriak egin zuala, aruntza juaten zan jendiak aterpia izan zezan, eta erriana zala etxe ura. Bv AsL 188. Ez du, ez gobernamenduak, ez departamenduak, ez herriak egundaino ardit bat eman. HU Zez 164. Erriak zaragi bat ardao emongo eutsiela [estropadakoai] . Ag Kr 54. Herriko sosak joan dira / Obra horren gainian. (1919). LuzKant 78. Urteko eun da berrogei ta amar bat milla pezeta uzten omen dizkiote erriari [pago eta piñuak] . Munita 113. Atxine baso ta mendi guztiek errienak ei zirean. Akes Ipiñ 25.
(Como primer miembro de compuestos). " Herri-eskola (EskLAlm 1882, 2), école communale" Dv. " Erri-ganadue iñorena eztan abereari deritxo" Larrak EEs 1927, 93 nota. Cf. HERRI-BASO, HERRI-SAIL.
Herri eskolak edo eskola komunalak frerer eta serorer idekiak asko tokitan. EskLAlm 1883, 1. Herri-eskola Jainko gabe hura. HU Zez 111. Arazo au ondo irabiltzia ondo datorkijue erri-aldunai. "Encargados de la gestión administrativa municipal" . (1917) ForuAB 71. Errikutxatik batzaldirako zenbat diru jartzen duten. "Fondos municipales" . ForuAG 335. Erri-auteskundiak. Enb 206. Erri-idazkaria (secretario municipala) zan. Kk Ab II 103. D. Inozenziok zugaitz-berritu ta piztu arazi zualako, izena aldatu ta ordutik erri-paperetan izango da "Munita-baso". FLab ( in Munita 9 ). Erri-mendiak izan bear zuten. JAzpiroz 70.
(Como segundo miembro de compuestos). v. AUZO-HERRI, alberri, baserri.
Amezketan, gaitz izenez jolasean euli-erri esaten dioten Gipuzkoako erri txiki menditsuan. Muj PAm 5. Prantziko muga-erri batean. Or SCruz 117. Artasoroak, pagadiak, belardiak eta sagastiak bitxiztatzen due legor-erri oien [Tolosa, Azpeiti, Aia...] gerriko apaña. TAg Uzt 93. Kosta-erri ia danen oitura. SMitx Aranz 237. Itxas-errian egon ezkero itxas jenerotik jan biar. SM Zirik 24. Luzaroagoan gelditu bide zan Heliopolin. Eguzki-erri ori [...]. Zait Plat 13. Kaxba-erria, erri zaarra, mendi koxkor baten gañeraño igotzen da. Anab Aprika 17. Badira Euskalerrian gutienez hiru apoerri: Durango, Azpeitia eta Goizueta. PPer DV 28-4-1993.
4. Parroquia. "Paroisse" SP, Ht VocGr.
Herriko Mezan aurkhitzen ziren. "À la Messe de la Paroisse" . Birjin 89. Jaun Aphez hark eragin zuen bere Herrian bere gostuz marmolazko aldare eder-eder bat. Ib. 351.
5. (c. sg. A; Dv, Zam Voc ). "Il s'emploie adjetivement dans la conversation, quand un individu interpelle quelqu'un en l'appelant herri, c. à. d., compatriote" Dv. "Compatriota. Es palabra vulgar. Erri, ator onera (G), compatriota, ven acá" A. "En lenguaje familiar, se suele emplear además con la significación de 'compadre'. Ori eztago ondo, erri, éso no está bien, compadre" Zam Voc. Cf. LexBi: "Erri [...] aquí se toma en sentido de aldeano, campesino".
Bapo erri! Ori dek, ori, lagun zarra izatia. Alz STFer 143. Kaxo, erri! diyo beste batek, eskua bizkarrian pasiaz. Iraola 134. Eseri ta euskeraz mintza gaitezen, Erri. A Ardi 57.
Zuen erri edo lagunen artean. Bilbao IpuiB 73.
6. Tierra.
Arbole kuek [izeiak eta lerrak] sortandren errian, apoderatandra berze arbole guziuetaz. Mdg 130.
(AN-arce-erro, Ae, R; Aq) Ref.: A; EI 384; BAP 1966, 288 .
(Como segundo miembro de compuestos). Terreno. "Tierra sembrada de maíz, arterria; de lino ligerria, y así de lo demás (AN)" Aq 595. "Sufijo que indica un campo sembrado. Garierri, campo sembrado de trigo. Oloerri, campo sembrado de avena" A. En EI 384 se recogen varios ejs. de Oroz-Betelu (AN-arce: baberri "babendako alorra", txitxirierri, oloerri, lanterri, alguna vez -eri: oiñteri) e Iriberri (Ae: oloérria, zalkérria, añaguérria, gariérria, garagaérria, eruérria, babérria, ilarrérria, alguna vez -eri: artoéria, pataéria). "Con nombres de plantas, aixkolerri, arterri, eruerri ('campo sembrado de yeros'), galterri (de gari 'trigo'), zalkeri, etc. en Ostériz, Esteribar" BAP 1966, 288. Cf. Tipulerri, térm. del valle de Arce (Usoz) y quizá tbn. Urrüxterri, nombre de un monte y caserío entre Andoze y Santa Grazi (S), que Peillen interpreta Urritz-herri (FLV 1991, 101). Cf. arterri, dailerri, liherri.
Izeia eta lerra aztandra oxezkietan; bagoa sierretan; aretxa ikialtetan; eta artakarroa peña errietan. Mdg 130.
HERRIA HARTU. Avecindarse. v. herrikotu.
Nazaret utzirik, itxasaldeko Kaparnauna joan zan, eta an Zabulon eta Neptali mugetan, erria artu zun. Or Mt 4, 13 (Ol errikotu).
HERRI-AGINDU. Poder público.
Merkatariari erri-aginduak eguartean saltzen uzten diola ta atsaldean ez diolako asarretzea. Or Aitork 64. Erri-gizona, azkenez, erri-aginduai dago lotuta. Ker ElizG 55, XL (ap. DRA ).
HERRI-AGINTARI.
a) (Usado gralmente. en plural). Autoridad(es) civil(es). v. herriburu (2)
Erri-agintarien ondoko aulkian [Elizan] . Ag Kr 208. Amezketako erri-agintariak. Muj PAm 67. Ugazaba ta langilleen arteko auzi onetan erri-agintariak eztabela sartu bear. Eguzk GizAuz 163. Aldatutakoak bizi bearko diran uri-barrutietako Erri Agintariak. " Autoridades civiles" . EAEg 6-11-1936 (ap. DRA ). Erri agintariak jakiñen gaiñean jarri ondoren, [...] Mayanaren billa asi zan. Etxde JJ 252. Eleiz agintari ta erri agintariak. Basarri 5. Nolako erri-agintarien menpe zegoan gure bizi bear izatea. AZink 125. Azkeneko hitza, noski, herriak izango du [udal izenen auzian], eta mintzatuko zaigu hontaz eta hartaz ezin bestean izango ditugun herri-agintarien bitartez. MEIG VIII 118.
v. tbn. Or Mi V. NEtx Nola 11. Mde Pr 258. Zait Plat 15. Herri-agindari: TAg Uzt 222.
b) Oficial de milicia popular.
Erri-gudarien erri-agintari dan edonor sartu diteke ikastaro oietan. " Oficial en las milicias populares " . EAEg 22-12-1936, 613.
HERRI-AGINTARITZA. Democracia.
Agintaritza bakoitzak berari dagozkion legeak ezarten ditu, ots, errikoiak erri-agintaritzak, iauntxo-legeak, berriz, iauntxokeriak. Zait Plat 130. Erri-agintaritzen aroa. Ibiñ Virgil 42.
HERRI ALDE.
a) (Usado en casos locales). El pueblo (o la patria, el lugar de nacimiento) y sus aledaños. Cf. herrialde.
Obe dau egoitea / bere erri aldeti / egun, biar didin bizi. BBizk 16. Ez zaitez jiraka ibili, erri aldeetan, ango plazetan galdu ez zaitezan. fB Ic II 275. Urrundu nintzen herri alderat / itzuliz usu begiak. Elzb Po 193s. Baserritar batzuek, euren diru-errentak [...] nagusiai pagatu ondorean, erri aldera dijoaz. Zab Gabon 25. Itandu be ez eutsan iñok egiñ, Mañasiri, errialdera zetara joan zan. Ag Kr 207. Eztagoela inor herri aldean, harek liluratu eztuena. Arti Tobera 285. --Erri aldetik, beraz? --Bai, Malen. Etxerako zerbait inguratu bear. NEtx LBB 94. Bere erri-alderako bidean. Berron Kijote 62. Nik uste bainuan bide ark beera erri aldera eramango ninduala. AZink 151.
v. tbn. Ill Testim 17. FIr 158. Lek EunD 50.
(Con -ko, adnom.).
Jesus jaio berriaren erritarrak eta erri aldekoak. Mb IArg 139.
Aizarnako kalean zeuden berriro ordubaterako. Bazkalondoan errialdea geldiro ikusi zuen. TAg Uzt 160.
b) (Tema udo, uso adv.). "Le côté qui conduit au village. Herrialde goan da, il s'en est allé vers son village" Dv.
HERRI ALDEKO.
Banakaritz Agintaritzaren mendean edo erri-aldeko lanetan jardun. "Servicios públicos" . EAEg 20-11-1936, 344.
HERRIAN-HERRIAN. En todos los pueblos. v. herrioro.
Errijan errijan daukaguz eleisak. fB Ic III 306. Eztakit zelan baina / errian errian / gorriak egon dira / urdinen azpian. Azc PB 217 (v. tbn. 334).
HERRI-ARAZO (Usado gralmte. en plural). Asunto(s) civil(es), (la) cosa pública.
Mendeak zehar Elizak ahalmena galtzen du herri-arazoetan. Mde Pr 310. Erri-arazoak lorrindurik zeuden. Zait Plat 36.
HERRI ARTEKO.
a) Civil, de la sociedad.
Erri-arteko bizieran au edo beste egiteko legezko eskubidearen jabe da. "Actos de la vida civil" . EAEg 31-5-1937, 1728. Beste lurralde batzuetan jentea igandekari futbolera doa, baina Errokaltarren herri-arteko, populu-arteko burrukaldietara joaten zen. Arti Ipuin 46. Guda zakar, erri arteko istillu anker eta eztabaida latzakaz Europa osoa agiri zan darda gaiñean. Onaind STeresa 115.
b) De entre pueblos, de entre localidades.
Ez det beñere atsegin izan goiz jeikitzea; baño an erri-arteko bideak luzeak, eta beartuta egoten ziran goiz asitzera. Anab Aprika 95.
HERRI-AURRE. Arrabal.
San Lorenzoko erri-aurre edo arrabaleko andre on bati. Arr Bearg 597 (ap. DRA ).
HERRI-AUZITEGI. Tribunal popular.
Bizkaiko Erri-Auzitegiko Lendakaria nazien Espinosa Rodriguez'dar Josebak. "Tribunal Popular" . EAEg 25-5-1937, 1703. Politika-alderdi eta langille-bazkunak Erri-Auzitegietan dituzten batzarkideak. Ib. 16-4-1937, 1509.
Ainbat lenen lagijak ipiñiriko erri-auzitegiperatuta. "Sometiéndolos ..] a los Tribunales Populares" . EAEg 9-10-1936, 7.
HERRI-BAKE. Orden público.
Erri-pakea naastu lezaketen ajente eta lanariak. EAEg 21-10-1936, 101. Euzkadiko Erri-pakearen aldeko indarrei. "Fuerzas de Orden público" . Ib. 23-11-1936, 368.
HERRI-BARNE .
(En casos locales de decl. sing.). Interior del pueblo.
Ez zen ezen ethorri oraiño Jesus herri barnerat, baiñan zen oraiño Martha bathu zitzaion lekhu hartan. He Io 11, 30.
HERRI-BARREN.
a) (En casos locales de decl. sing.). Interior del pueblo. v. HERRI-BARRU.
Elkarren gain bultzaka erri barrenian / baserritarrak ziran soka-muturrian. Echag 269. Herri barnetik zebiltzelarik. Osk Kurl 159.
v. tbn. Anab Aprika 36 (erri-barrenean).
b) "(Vc, Gc), parte baja de una población" A.
HERRI-BARRU.
a) Pueblo, núcleo de población (opuesto gralmte. a baserri 'caserío').
Baserritar batek irakatsi deutsuzala, erri barrubetakuak irakatsi ez eutsubezanak. Mg PAb 66. Atoz orain nerekin erri barruko etxe aberats edo jauregi eder batera. VMg 12. Erribarru onetan unetik unera ikusten da iturri eroso naierakoa eta baserri-etxeak ere geienak dituzte bakotxak bana. Izt C 104. Irun aranzungo erri-barruaren aldetxoan. Ib. 96. Illunabarretan egitten ebazan ibilketa batzuk, batera ta bestera erri barruan. Echta Jos 230. Erri-barruan etxeek mendiak ostentzen dituzte. Anab Usauri 134. Londres, Paris eta beste uri nagusiak, erri-barruan eta inguruan, zuaizti aundiak dauzkate. Munita 140. Ez erri barruko bi edo iru elizatxoetan bakarrik; baita mendian [...] baserri elizatxoetara be [...] joanaz. Etxabu Kontu 87.
v. tbn. Zab Gabon 94. NEtx Antz 56.
b) Interior del país, territorio.
Gipuzkoaz landara [...] zein lekutan egin izan dira beretan ainbat ontzidi eder galant ospatsu, guztiak erri-barruko gaiakin eta bertako jaiotarren eskuz? ' Materia propia' . Izt C 129.
HERRI-BARRUNBE.
Pueblo, núcleo de población.
Izan litezke txit onak [...] erri barrunbeko iturriyetako urak. (Hernani, 1885). AZTH 562.
HERRI-BASO (V-arr-oroz-ger-gip, Gc ap. A). Ejido, monte comunal. Cf., para Guipúzcoa, J.I. Lasa Aranzazu 1967, 329. Cf. ETXE-BASO. v. HERRI-SAIL.
Baagoz inguruban usa edo erri-basuak. Mg PAb 110. Erri-basoetan aukeratuta dauzkagun toki berrietan [landarak] sartzeko. ForuAG 307. Oñatiko legeak zorrotz debekatzen baizuten bere erribaso oietan etxeak jasotzea. EgutAr 22-7-1956 (ap. DRA ). Aritz on bat erri-basoan botako zutela. BAyerbe 127. Mallabiko erri-basuak garbitu eta piñu sartzen ibili giñan. Gerrika 41.
v. tbn. Akes Ipiñ 25. Gazt MusIx 191.
HERRI BATEKO (Lar, VP, Añ, Etxba Eib). Paisano, compatriota. "Erribatekoak, coterráneos, paisanos" VP 27r. "Erribatekuak diranetik, alkar laguntzen dira" Etxba Eib.
Alkar topau eben bein erri bateko euzkeldun mutil bik. Kk Ab I 13. Pernando ta Zabala / erri batekoak, / badakit zeratela / koplari bapoak. (In Muj PAm 54 ). Guziok erri batekoak: euskaldunak! Lab EEguna 65. Iru bertsolariak erri batekoak edo oso gertukoak bear zuten izan. Insausti 235.
" Erribatekuak, loc. que tiene el mismo sentido de tal para cual. --Bai, esaten dan bezela, bixak erribatekuak, --Sí, como se dice, tal para cual" Etxba Eib.
HERRI BATU. Pueblo, población agrupada. v. herribildu.
Gerora asmau ebeela gizonak erri batubak egitia. Mg PAb 149. Jangoikuaren billdur santu onek luzaruago iraun biar ebeen baserrijetan, erri batubetan baño. JJMg BasEsc 97s.
HERRI-BATZAR. "Concejo" BeraLzM.
Erri-batzarrak (Aiuntamentubak) eta fabrika ta lantegiyetako nagusiyak erabaki dutela. EEs 1917, 77. Aldundiak (Diputazioak) eskeñi diote berea, ta Erri-batzar batzuek ere bai. ForuAG 299. Greziaren erri-batzarrak. A Y 1934, 6.
HERRI-BAZTER. "Hameau" VocS 134.
HERRI-BEHI. Vaca doméstica, de raza pirenaica. Cf. infra HERRI-IDI. v. ETXE-BEHI s.v. behi.
Sariak izango dira: Erri-bei esnetsuenarentzako, 60 makur edo peseta [...] ta basa-bei esnetsuenarentzako 20. Ezale 1897, 289a.
HERRI-BESTE. v. erbeste.
HERRI-BIDE (V-gip, AN-gip). Ref.: AEF 1923, 91 y 1927, 100. Camino vecinal. "Hay caminos fijos para la conducción [del cadáver]; los llaman erribideak (= caminos vecinales) [Fuenterrabía]" AEF 1923, 91. Cf. Top 2, 397: "Debajo del camino llamado Erribidea" (Subiza, 1677).
Txorokilletako erri bidera eldu zanian. Kk Ab II 91 (v. tbn. 90). Naparroatik ardoa ekartzen omen zuten mandoetan artuta, lengo erri-bide zarretatik, karreterarik artean ez-ta. BasoM 37. Erri-bideak berritzera etorri zitezen. AZirik 38.
v. tbn. Etxde JJ 234.
Leguaterdiko bidea kamio errealez eta gitxiago erribide txigorrez. Ant EE 1884b, 41.
HERRI BILDU. v. herribildu.
HERRI-BURU. v. herriburu.
HERRI-EGORROTXI
Sekulako gizon gexto, erri egorrotxi banimendaduaen borondatearen bean. "Ajenos de sus tierras y natural" . Andram 159.
HERRI-EPAILEMAHAI.
Bizkaiako Erri-Epaillemaiarengana [...] bidaliak. "Al Tribunal Popular de Vizcaya" . EAEg 24-10-1936, 125.
HERRI-EPAILETZA.
Bizkaiko Erri-Epailletzan. "Tribunal popular" . EAEg 5-11-1937, 221.
HERRI ETA ERBESTE. En el pueblo (comarca, país, etc.) y fuera de él.
Erri ta erbeste / Batxigandik dauken lez / ainbat idazte. Enb 193. Erri ta erbeste / euskaldun jokatu. BEnb NereA 70. Antzezlanok erri ta erbeste egin ziran. Bilbon, Donostian [...], Ondarroan eta abarretan naikoa txalotuak izan ziran. Etxabu Kontu 49.
Erri ta erbestean, etxe barruan ta enparantzaren erdian [...] euskeraz itz egin zazute. Ag Serm 587.
HERRI-ETXE.
a) Casa de pueblo.
Erri-etxe eder baten bizi zan. VMg 11.
b) Ayuntamiento, casa consistorial. v. HERRIKO ETXE.
Erri etxeko zuzenlekuak (artxibuak). (1879). JFlor . Orendaingo erri-etxera. Muj PAm 78. Herri-etxeko segretario. Lf ELit 252. Eliza eta herri etxea. Arti Tobera 276. Erri-etxeko kartzelan. Ugalde Iltz 22.
v. tbn. Or Eus 144. Munita 125. Etxde JJ 181. Anab Poli 76. NEtx LBB 189. En DFrec hay 4 ejs. de herrietxe.
HERRI-GIDARI. Autoridad municipal.
Agur, gure agintariak, / epaile eta abadiak, / agur, alkate jauna / ta erri-giariak. Yanzi 67.
HERRI-GIZON.
a) Hombre público, político.
Nolako erri-gizonak aukeratu bear ditugu katolikuok auteskundeetan? KIkG 55. Obispoa zan, baño baita erri gizon bezela, lendakari edo agintari nagusi ere. Munita 32. Geroak, ordea, Kritia erri-gizon bezala oroiterazten digu, ez gogoetalari ta olerkari bezala. Zait Plat 9. Apezek, herri-gizonek, anaitasunek diruz laguntzen zituzten arizaleak. Lf ( in Casve SGrazi 9 ). Ikasi zuten apezek eta herrigizonek, ez direla gure elizak Eliza xoilaren gain uztekoak [...], bainan herri guziarenak direla. Larre ArtzainE 219. Ikasi zuten apezek eta herrigizonek, ez direla gure elizak Eliza xoilaren gain uztekoak [...], bainan herri guziarenak direla
b) Hombre del pueblo.
Antze-idazketan ikasiaren tankera ta erri-gizon iatorrarena berebat elkartzen ditu. Or BM 20. Erri-gizonen disdirak jatorriz ditxuelarik, les fabliaux eta erri ipuiñak. Etxba Ibilt 453.
c) "Laico, seglar (en opos. a eliz-gizon)" PMuj.
Erri-gizona, azkenez, erri-aginduai dago lotuta. Ker ElizG 55, XL (ap. DRA ).
Oraindik orain, atzo, / beste ertzean nengoan, / erri-gizonezko. Gand Elorri 112.
d) Habitante del pueblo.
Erri-gizon batzuk illerazi zituala, zelatarizkoan arrapatu zitulako. Or SCruz 66. Erri-gizonak jarriko ziran / mendirik luzienian, [...] / basarritarrak ere zai zeuden / erasotzeko lanian. Uzt Sas 79.
e) Hombre civil (no militar).
Gudarozte-atzeko erri-gixonak arduraz zainduko dauz. " Población civil" . EAEg 9-10-1936, 7.
HERRI-GUDARI. Miliciano.
Erri-gudariak zearo gudarituaz. "Militarizando las milicias voluntarias" . EAEg 27-10-1936, 146. Aitatzen diran erri-gudariei [...] ikasle-lekuak opatuaz. "Milicianos" . Ib. 3-3-1937, 1193.
HERRI-GUDARIDI.
Ikustatu gabe jardun ziran Erri-gudaridietakoak izan ziranei buruzko baiezpenak. "Milicias" . EAEg 3-6-1937, 1755.
HERRI-GUDARITZA.
Erri-gudaritza osatzen zuten gudari eta malla guzietako agintariak. "Milicias populares" . EAEg 27-10-1936, 146.
HERRI-GURASO.
a) Patricio; senador.
Erri-gurasoek beren buruntzak kendu. " Les patriciens" . Or Mi 133. Bazan orduan erri-guraso aberats okitu bat. " Senator" . Or Aitork 142.
b) Patriarca.
Dabid erri-gurasoa. Ker Act 2, 29 (Ol gure arbaso, IBe aitalehen ).
HERRI-IDI. "Erridien: erri-idien, edo-ta erri-beia. Alegia: ganadu gorrizka; erderaz raza pirenaica esan oi dana" EusJok II 117 (nota del ed.). Cf. HERRI-BEHI, HERRI-ZEZEN.
Erri-idijen orde sartu daruez mustur baltz, begi zetakadun edo Asturijakuak. Mg PAb 112. Banango idiekaz / erridien kontra, / arri nagosi eta / akulari bana. EusJok II 117.
HERRI INGURU (Empleado sobre todo en casos locales). Alrededores, inmediaciones, cercanías del pueblo.
Berastegiko plazaren erdian dago iturri eder bat [...] eta beste iru erri-inguruan gertu txit. Izt C 105. Gabez erri-ingurura ateratzen zala, konpiantzazko jendeak errietatik zekartzioten armak biltzera. Or SCruz 25. Zuen erri-inguruan ezagutzen dituzuten beste euskel-idazleen berri eman dizaiguzuten. Ldi IL 146. Jakizu Zanpantzarrek duela kargua / gaiso idukitzeko erri-ingurua. Or Eus 108. Erri-inguruan, eliza bat gurutzea gain-gañean. Anab Aprika 94. Erri-inguru denetan jarri dizkigu iturriak! Vill Jaink 49. Erri inguru aretan bizi diranak. Gerrika 290. Plazan ere Pedro ta biok emen, erri inguruan, jarduten giñan. Insausti 233.
HERRI-ITSUSI. "Erri-itsusia galdu du (AN-larr), erri edo jenden aurrerako lotsa (respeto humano) galdu" Inza NaEsZarr 222. Cf. eder-itsusi.
HERRI ITXI (erritxi Bera app.). Ciudad amurallada.
Jeriko, Kanaan guzian erri-itsirik sendoena. Lard 111 (v. tbn. 541).
HERRI-JABE.
Gobernante.
Odolez ta ikaraz Italia bete eban, bai erri-jabe alkartuen indarrari, bai Aita Santuen exkomuniñoai barre eginda. Belaus Andoni 16.
HERRI-JAGOLE. Policía. v. ertzain.
Beste erri-jagolea Nikanor-en bizkar-aldera joan da. Erkiag BatB 188.
HERRI-JAI. Fiesta (popular).
Eztago gure artean urdall betekada bageko erri-jai onik. Ag Kr 44. Atharratzeko erri-jaietan. Etxde JJ 203. Ondarroako erri jaietan, txirringa lasterketa bat ipiñi zan. Etxabu Kontu 170. Iñungo erri-jaietara joaten bagiñan, bertsolariak bazter guzietan. Ataño TxanKan 77. Herri-jaietako suen antzera. MEIG II 93.
v. tbn. Erkiag Arran 53. Bilbao IpuiB 21.
HERRI-JAKINTZA.
a) "Foklore (C. Villabaso Revista de Vizcaya 1-4-1886)" DRA .
Nere itzaldi onetan errijakintzaren edo Folkloren zati bat bakarra azaldu nai nuke. JMB LEItz 90 (v. tbn. explicado con Folklore en Or Mi V e in MEIG I 64). Gaurko etnografi edo errijakintzan argitzen zaizkigun zenbait antziñatikako aztarnak. JMB ELG 102. Erriko jendien aotik errijakintza artu gurarik. Alzola Atalak 124. Ainbat ipuin, esaera, bertso ta beste errijakintzako gauzakin. Ib. 115.
v. tbn. Mde Pr 285.
b) Cultura del pueblo.
Erri-yakintza sakontzeari ekin. Ldi IL 166.
HERRI-JAUN. v. herrijaun.
HERRI-JENDE (La) gente del pueblo. v. supra (2).
Gipuzkoak ere maite zun, noski, erri-jendeak beintzat. Or SCruz 78 (v. tbn. 119). Orainarte errijendien artean bizirik gorde diran jakintza-ondasunak. Alzola Atalak 94.
HERRIKO.
a) (Pronombre) de procedencia?
Izen-ordainen sinifikantzak zenbat dira? Bortz, (gauza) erakusten dutenak, norbaitengana darautsatenak, posesionezkoak, herrikoak eta ordaintzkakoak. [...] Herrikoak [dira] nostras, vestras, cuias . ES 363s.
b) "(V, G), niño natural" A. v. herrikume.
HERRIKO AIRE (El) aire del pueblo. v. HERRIKO HAIZE (b).
Nahiago izan du, herriko airean, / arantzetarik urrun, higatu bakean. Hb Esk 152. Medikuek herriko airea manatu zioten. Laph 140.
HERRIKO HAIZE.
a) (G-azp ap. Garate Const RIEV 1930, 154 ; e. axe ).
Viento Sur. "Austro, Noto, viento de mediodía" . "Sur, viento", "ábrego, viento", "solano, viento" Ib.
Brix izango zara zu beti be, erriko aize zoro gangarra. Ag Kr 13. Erriko aizea dagola, egoe-aizea, andren aizea. Erkiag BatB 13.
b) (Gralmente. pl.). (Los) aires del pueblo.
Erriko aize osasun galgarriak utzirik, naba-mendietako aize garbitara. Bv AsL 30. Oso beste gizaseme bat irudian, ain ondo artu eben bere erriko aizeak, urak, ibilketak. Echta Jos 329. Etxera-bearra izan zun bada itxedotera, erriko aizeak artzera. Or SCruz 19.
HERRIKO ALABA. Hija del pueblo, natural. Cf. HERRIKO SEME.
Nolatan bada ene herriko alabaren zauria ezta sendatu? (Ier 8, 22). Ax 529 (V 340; Dv populuko). Erriko alabak putzu onetara ur-eske etorriko dira. Lard 27. Aizta biok eratsu, jaseko ta berebizikoak ziran, leenagoko emakumeen ereduzkoak, erriko alaba goragarriak. Erkiag Arran 16. Nere arima, gogo utsezko denez, Idealaren erriko alaba da. Vill Jaink 150. Aurreko egunian juanda gure erriko alaba ori. Gerrika 221.
HERRIKO ESKOLA (G-azp). Escuela municipal.
Maixu bi ta maistra bi ziran Erriko Eskolak deitzen geuntsanetan. Orrezaz gaiñera, mojak, lekaimeak egozan. Etxabu Kontu 9. Beste eskoletara aldatu ziran. Neskak, erriko eskolara, maistrakana. Ib. 10.
HERRIKO ETXE.
a) (V, G, AN-5vill-erro, B, L, BN, S; Añ (V), Dv, H). Ref.: A; AEF 1926, 3; Lh; Iz Als (erriko etxí); Etxba Eib; Satr CEEN 1969, 209; Garm LexEV 88. Ayuntamiento, casa consistorial, casa del concejo. Para entender algunos ejs., téngase en cuenta que en ella se solía encontrar la taberna (cf. AEF 1926, 3), la posada (cf. Garm LexEV 88) o la cárcel del pueblo. "Más común Konzejua" Etxba Eib. "Casa consistorial, Erriko-etxea" EEs 1917, 150. Cf. Urt I 296: "Aedium [...] aedificiorum publicorum, [...] herriko etxezáña, [...] herrikoetxe arthadúna". v. HERRI-ETXE (b).
Tr. No se documenta en los textos hasta fines del s. XVIII; se encuentra con frecuencia desde la 2.a mitad del s. XIX, sobre todo en textos septentrionales; desde fines del s. XIX es muy común tbn. en los meridionales.
Herriko etxekotz haritz bat. (1754). SenperEus 102. Herriko etxean, Kapitulu jeneralean . (1792). Revol 153. Adiskideak alkarturik batutzen dira jai egun batean Erriko etxera. Izt C 237. Hitztorio hau herriko-etxeko liburu handian etzana duk. Elzb PAd 72. Erriko etxeko arkubak. Alz STFer 112. Lanerako artzia nai duten gaztiak juan biarko dute, bada, Erriko Etxera. EEs 1917, 77. Noizik bein Eskalantek / kartzelan sartzian, / sermoia egiten du / erriko etxian. JanEd II 93. Herriko etxean segretario zelakotz. Barb Sup 2. Aramaioko erriko etxearen goiko sapaillotik. Or SCruz 66. Erriko etxera gazte- / ri aundiya bildu. Yanzi 197. Alkatiaren aginduz guztiyak erriko etxera yuateko. KK Ab II 172. Behar dute [...] gure herrikotxean agertu. Herr 11-12-1958, 2. Karlisten batzokia beste leku batera aldatu eben: errikoetxera. Alzola Atalak 75. Kapara santzi eta fan zen erriko etxeala. ZMoso 46. Konzejal batek eraman nindun erriko etxeko balkoira. Uzt Sas 142. Irungo Erriko-Etxe aurrera. MMant 17s. Buruz-buru egin nuen Herriko-Etxeko plazan [...] Aita Xabier Diharcekin. Larre ArtzainE 284.
v. tbn. Hb Esk 203. Dv Lab 63. HerVal 193. HU Aurp 90. Ezale 1899, 12b. Goñi 65. Iraola 23. JE Bur 198. EusJok 67. Ox 195. Mok 16. Muj PAm 10. MendaroTx 124. Lab EEguna 109. Zerb Azk 35. Ugalde Iltz 25. Mattin 66. JAzpiroz 101.
b) Casa del pueblo (sede socialista).
"Erriko Etxe" sozialistara. Erkiag BatB 127.
HERRIKO GIZON.
a) Natural. v. HERRIKO SEME.
Dezagun herrian herriko gizonek atxik beti gure nausitasuna. HU Zez 81.
b) Hombre público. v. HERRI-GIZON.
Yaun axudanta herriko gizonen artean abilenetarik bat zuan. Elzb PAd 77. Zerbeitek buruari demat herriko gizonik zuhurrenak, adimenduz ala bihotzez hobekienik dohatuak, enekin nintuzkela. JE Bur 50. Hogoi urthe hartan bederen, herriko gizon izana gatik, behin ere ez zen mera edo alkate izendatua izan. Barb Sup 37. Lenbiziko autitz edo botoak emateko garaia iritxi uan. Erriko gizonak aukeratzeko itun. Ataño TxanKan 212.
v. tbn. Lf Murtuts 14.
c) Hombre de la calle.
Erriko gizonak uste du, nunbait, beste arraza bateko laguna dela jakintsua. Vill Jaink 128s.
HERRIKO JAUN (SP, Etxba Eib). "Her-jauna, herriko jauna, le seigneur du lieu" SP. "Señor del lugar. En el lenguaje político contemporáneo, el cacique del lugar. Danian dira Erriko Jaun edo Jauntxuak" Etxba Eib. v. herrijaun.
Erriko jaunari / deitzen dizut zuri: / noizik eta beiñ kargu / artu daneri. MendaroTx 84 (ref. seguramente al alcalde). Erriko yaunek guztientzat ez eudiezala emon [basoak] . Akes Ipiñ 27. Aitabero herriko jauna. Casve SGrazi 136.
HERRIKO JAUNTXO (Etxba Eib s.v. erriko jaun ), HERRIKO JAUNTTO. Cacique, señor del lugar; (usado en plural) (los) señoritos del pueblo.
Iñoiz beiñ, erriko jauntxoak be bai [atxetara joaten dira] [...] arrantzalien itxurak egiñaz. Ag Kr 140. Jendea ulitxekin zen ordutik harat, herriko jauntto heieri buruz. Barb Sup 137. Olarratz, erriko jauntxua zan. Erkiag BatB 63. Ala esan omen zuan erriko jauntxo batek. BBarand 112.
Onelako asko izan oi dira errietako jauntxoen, errenteroen eta beste zenbaiten artean. AA II 113.
HERRIKO JENDEZKO.
Zelan eskerrak emoten deutsubezan eta agurrak egiten erriko jentezko batzar guzti onek. "Esta asamblea popular" . (1864) BBatzarN 209.
HERRIKO MIN (L, BN, S; Dv, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh. Nostalgia. v. herrimin.
Adalrik han gelditu bere bi semekin; / aita ala semeak herriko minekin. Hb Esk 63.
HERRIKO MUTIL (AN-5vill, B, L, BN, S; -th- H). Ref.: A; Lh; Satr CEEN 1969, 211; Gte Erd 197. Alguacil. "Garde champêtre" H.
Errok Mattin, herriko muthilari, dathorla herriko etxeko salara. Elzb PAd 76. Zortziak yo orduko / erriko mutilla / etxe errekistatzen / lijero dabilla. Auspoa 97, 17. Biramunian fan zen erriko mutila erriko alor batiala. Garral (ap. ZarHizt ). Herriko muthila, atabala gerritik, berri izigarriaren oihu egiten ari etxez etxe. Lf Murtuts 7 (v. tbn. en contexto similar EGAlm 1899, 25 (ap. DRA)). Erriko-mutil edo aguazil bezela. Ugalde Iltz 19. Ba... Nihaur kridari, herriko muthil eta karrika garbitzale ere. Larz Bozak 14. Denak ixi1tzen ziren, beihalako herriko-mutilaren atabala eta holakorik ere gabe. Larre ArtzainE 26.
HERRIKO OSTATU. "Posada en la Casa Ayuntamiento (Aranaz, Baztán)" Garm LexEV 88.
HERRIKO SEME.
a) (Añ). "Natural de algún lugar" Añ.
Herriko seme bezala neure herriaren abantailletan mintzo naizela. ES 156. Herriko semerik zerenak oro alde zituelarik. HU Aurp 129. Arrotzok erriko-semeengandik ikastera baigatozan. Zait Sof 105. Erriko semetzat artu ta orren oroigarritzat plaka edo erakusgai apain bat eskeñi zioten. FLab ( in Munita 9 ). Euskaldun garbiak, erriko semeak. Ataño TxanKan 108. Arratiako erri baten gure erriko semea zan abade bat egoan. Gerrika 87. Heien artean Lacoste apeza, herriko semea. Larre ArtzainE 142.
v. tbn. Hb Esk 134. Zby RIEV 1908, 92. JE Bur 25. Ldi IL 135. Erkiag Arran 182. Ugalde Iltz 57. Xa EzinB 109.
b) De condición humilde.
Ango entzuleak, erriko semeak, jende apala dira geienbat. Erkiag BatB 145.
HERRIKO SEME-ALABAK. Los naturales.
Bere erriko seme-alabentzat prestatu duan erregalo goxoarekin ametsetan. "A sus paisanos" . Mok 11.
HERRIKO UME (Lar, Añ). Natural. "Hijo de vecino" Lar, Añ. v. HERRIKO SEME, herrikume.
Nola herriko umeak obligazino baitzuen herriko hitzkuntzaren jakiteko. ES 169. Nahiz Latin-herriko umea, nahiz Greziakoa. "Latinus namque, vel Graecus" . Ib. 385.
HERRIKO ZERBITZARI. Empleado municipal.
Axura contribuyente baitzan, eta medikua, berriz, erriko zerbitzaria. AZavala ( in Auspoa 97, 17 ).
HERRIKOZ HERRIKO. Contando sólo con los vecinos del pueblo. Cf. ETXEKOZ ETXEKO.
Bizkitartean hitz-hartu zuten herrikoz-herriko behar zirela ari izan; ez zutela auzo-herrietako laguntzarik sekulan galdeginen. Lf Murtuts 71. Herri batek bere gain hartzen bazuen pastorala, herrikoz herriko muntatzen zuen, bertze nehungo laguntzarik gabe. Lf ( in Casve SGrazi 11 ).
HERRI-LAN.
a) "(AN-gip), trabajo vecinal" Garbiz Lezo 24. En G-azp se refiere a los trabajos municipales. v. auzolan.
Errilanen arduradun ta azterkariak. Ol Ex 5, 10 (Ker errilan ).
b) Trabajo público, política (?). Cf. HERRI-ARAZO.
Kemenik ez berriro erri lanean asteko. Zortzi urteko diputadutzak [...] gogoak makaltzeko diña badira. Lab EEguna 81.
c) (Pl.). Obras públicas.
Laterriak bere erri-lan bereziak egin ditzake. EAEg 12-10-1936, 27. Erri-Lanak Zaingoa. "Obras públicas" . Ib. 10-2-1937, 1029. Gobernuko Erri Lanen ministrua. Etxabu Kontu 142. Herrilan eta Etxabizitza. EKNAO 1980, 326. Herri-lan eta Lurralde-Politika Sailaren erakundetza. EHAA 1981, 43.
(Sing.).
Moilla luzatze lana Manzisidor buzuak egin eban [...]. 1922garren urtean amaitu zan erri lanak, beste pare bat urte bakarrik iraun eban. Etxabu Kontu 140.
HERRI-LANTZE.
Euzkadiko Erri-lantze Batzordea sortu-erazten da. "Consejo de Cultura" . EAEg 16-12-1936, 558. Erri-Lantze Zaingoak gordeko ditun gauzak. Ib. 7-11-1936 242.
HERRI-LEGE (SP), HERLEGE (SP). "Loy du pais" SP.
Fuero municipal.
Ondarroako erri lege kartan, bere lurrak Amalloganetik Arranoate'n tartekoak dirala esaten da. Zubk ( in Etxabu Kontu 220 ).
HERRI-LUR.
a) (AN-gip ap. Garbiz Lezo 25). Terreno vecinal.
Masabiellko arkaitz aiek guziak erri-lurrak zirala. Goñi 72. Erri-lurretan basetxe barrijak egitteko. "Terrenos comunales" . ForuAB 115. Erruz zen burdinola herri lurretan eta ingurukoetan. MEIG IX 41.
v. tbn. Munita 112.
b) "(G-to), pueblo natal" A.
Ez ote-ziñan bearrekoa, / gure aiten Euskalerri, / erri-lurretik alde egin bage / biur zindezen mende-erri? "Sin abandonar tu suelo" . Or Eus 255.
HERRI-MAITALE. Patriota, (el) que ama su tierra, su pueblo. v. HERRI-MAITE.
Errimaitale zan gizon au. FLab ( in Munita 8 ). Ez uste izan hala ere Kornubitar herri maitaleok Inglesen etsai eta Bretaina Handiaren gandik berez-zaleak direnik. Mde Pr 264n. Don Ilario izan genduan / egizko abade zintzua, / [...] erri-maitale sutsua. BEnb NereA 158.
HERRI-MAITASUN. Patriotismo, amor por el pueblo de cada uno.
Bigarren erako erri maitetasuna ezta olangoa, zerren daukan Iaunaren anaitasunezko lege biguna bere zuzentzaille ta artizartzat. Ag AL 121. [Ori] eskatzen du erri-maitasunak. Munita 115.
HERRI-MAITE. Patriota, (el) que ama su tierra, su pueblo. "Emilita herri maite da (G-azp)" Gte Erd 217. v. HERRI-MAITALE.
Lekeitioko urian Jose Jabier Uribarrendar biotz andiko erri-maiteak itxas-gizonentzako ikastegia sortu ebanean. A ( in Azc PB 5 ). Gotzai erri maite zintzo arek zenbat ondasun ekarri ote zizkien erri aiei. Munita 32. Zu lango erri-maite asko balego. Erkiag Arran 17.
HERRI-MENDI. Monte público.
Erri-mendietako sukiñekin. "Montes comunales" . (1918) ForuAG 235. Erri-mendi baten muga-kide dan finga batean sua piztu al izateko. "Montes públicos" . EAEg 6-3-1937, 1216. Erri-mendiak artu bear badira. Ib. 25-4-1937, 1560.
HERRI-MIN. v. herrimin.
HERRI-MULTZO. v. herrimultzo.
HERRI-MUTIL.
a) Funcionario. Cf. HERRIKO MUTIL.
Aphirilean bai langilek bai "fonctionnaires" edo herri-muthilek buruz buru kosk eginen dute gobernuarekin. SoEg Herr 31-3-1955 (ap. DRA ).
b) Chico del pueblo.
Ezta erri-mutil guztiak arrika urtetan badeustie be. Bilbao IpuiB 127.
HERRI-MUTILGO. Alguacilazgo.
Sekulan, arrotza nausitzen bada bozetan, zure herri-muthilgo kargua galduko duzu ba, zuk ere. Larz Bozak 14 (ap. DRA).
HERRI NAGUSI.
a) Capital. v. herriburu.
Erri guzien buru ta erri-nausia zan Jerusalen. Ub 39. Kristauen erri nagusia. Arr May 157. Kantonamenduko herri-nausi bakotxean [eskoletxe] bat bederen. JE Bur 50. Aljer da Aljeriako erri nagusia. Anab Aprika 14.
b) HERRI-NAGUSI.
"Alcalde" BeraLzM.
Arranondoko erri nagusi edo alkateak. Ag Kr 203.
HERRI-OIHAL (BeraLzM (+ erroial)). Bandera.
Erri-oial edo banderetan Begoñako Andra Mariaren irudia. A Ezale 1897, 239b.
HERRI-OIHU, HER-OIHU.
Opinión común, vox populi.
Ezi her-oihu da, / maitetarzun egiazkoak, / izen gaitz baten ukena / duela lehen ekoizpena. O Po (ed. G. Bilbao) 1.
HERRI-ONDO. Villa de origen.
Jatsu, Garazin: Frantsesen herri-ondoa. "Village-souche" . Ardoy SFran 12 (pie de foto; v. tbn. 43).
HERRIRIK-HERRI. De pueblo en pueblo. v. HERRIZ-HERRI.
Erririk-erri zebillen Jesu-Kristo Ebanjelioa predikatzen. Ub 79. Predikau egizube erririk erri nire azken dongia. Mg CO 17. Ebilli nintzalako erririk erri, bazterrik bazter soñua jotzen. VMg 78. Ibilli da etxalde ta erririk erri. AB AmaE 223. Erririk erri txerpolari bizimodua ateratzeko. Apaol 23. Astoakaz doiazalako erririk erri. Ag Kr 66. Obendioen maitetasunez erririk-erri, / ainbeste bider nekatutako oin maiteak. GMant Goi 57. Erririk-erri abestutzeko / nere mingaña ez totela. MendaroTx 34. Yaun ori bazebilen erririk erri abertzaletasuna zabaltzen. Ldi IL 156. Ba da oiturea basetxekoak erririk-erri ta baserriz baserri ibilteko. Erkiag BatB 116. Erririk-erri bertso-jario / asi ziñan zu gazterik. MMant 122.
v. tbn. fB Ic I 61. Astar II 229. Echta Jos 357. Jaukol Biozk 33. Laux BB 22. Or Eus 261. SM Zirik 48. Arti MaldanB 194. Alzola Atalak 109. NEtx LBB 287. Uzt Sas 137. Onaind STeresa 91. Erririkan-erri: MendaroTx 112.
HERRI-SAIL.
a) "Los montes pastizales comunales son conocidos [en G] con el nombre de erri-sallak o -saillak, sobre todo en la zona de Tolosa" LzM Etim 84s. v. HERRI-BASO.
Piñu sail batzuek erri salletan aldatu zirala. Munita 115.
b) Grupo de municipios (en una competición).
Ondo dakizu, aundia ezta / nere bertsolari-tailla [...] / Ala ere ortxe gainditu degu / oinbesteko erri-sailla. Insausti 246 (cf. ib. 234: ogei ta bat erritatik ziran ordezkoak ). Baiña nola uste menderatzea / ainbesteko erri-saille? Ib. 241.
HERRI-TALDE. v. herritalde.
HERRITIK ATERA. Desterrar, expulsar del pueblo. "Alkatez erritik atera (V), sacarle del pueblo por orden del alcalde" msOch 162 (ap. A EY III 319).
Azkenean ateratzen due erritik ta bear bada bidaltzen due Gaztelu edo presidio batera. Mg CC 147. Edo erriti atera dabeela, edo karzelaan daukeela, edo galereetara erbestetu dabeela. fB Ic I app., 27. Zorotzat erritik atera zutena. Lard 178.
HERRITIKO .
(Adnom. de herritik ).
a) Erritiko aitazkoak (padrinos seglares). NEtx Nola 37.
b) Erritiko kartatxua. Erkiag BatB 203.
HERRI-UME. v. herrikume.
HERRI XEHE, HERRI ZEHE, HERRI XUME (El) pueblo llano. v. supra (2) .
Holako gizon hanpotuari etzaio laket herri xumea. Zub 66. Erri xeea, nekazariak eta, etziran abertzale. Ldi IL 165. Bertsu ok ez dira erri xumearentzat, zerbait eskolatuarentzat baino. Or BM 16. Erri txearen alde ain bulartsu jardun izan diran gizonak. "En defensa de las ideas populares" . EAEg 23-11-1936, 368. Eztu euskal elertiak bere burua erri xearen mallara makurtu bear. Etxde AlosT 12. Mordobikoren ardandegia, txokorik begikoena zan erri zeeko gizonentzat. Erkiag BatB 15. Aundiki ta zaldunak, agintari ta erri zeiak, elizgizon eta enparauak nastu ziran. Onaind STeresa 70.
v. tbn. (H)erri xe: Ir YKBiz 489. TAg Uzt 40. Zait Plat 31. BEnb NereA 262. (H)erri xume: SMitx Aranz 57. Ibiñ Virgil 92.
HERRIZ. En cuanto a municipio, según la jurisdicción municipal.
Eiheralarreko ginen / parropiaz bederen. / Herriz, nundik jin baiginen / hango herritar ginen. Etcham 110. 1531garren urtean erriz be Zeanuriko elexateti banandu egin zen [Ipiña] . Akes Ipiñ 7. Erriz Mendatakoa [da baserria], elizaz Arratzukoa. Vill ( in Gand Elorri 12 ). Osatar Mateo, Saturraran gaiñekoa, mutrikuarra erriz. Etxabu Kontu 174. Juan zan ezkontzaz Alegrixen beste bizitzatik Markiñako partera erriz; baña elizaz, emengua. Gerrika 40.
HERRIZ-HERRI. De pueblo en pueblo. v. HERRIRIK-HERRI. Tr. En textos vizcaínos sólo encontramos algún ej. moderno (Gand Elorri 103).
Herriz herri zebilela, / eta guzier zioztela, / "Iainko iauna gugatila, / regnatu da zuretila". O Po 65. Gero ondoan goan zen hiriz hiri eta herriz herri predikatzen zuela eta irakasten Jainkoaren Erresuma. He Lc 8, 1 (Lç hiriz hiri eta burguz burgu, Dv hiri-herriak gaindi ). Erriz erri ibilli zen bere begi ederrak erakusten. Mb IArg II 355. Jainkoak orren penan agindu ziola erriz erri munduko Probinzietan [...] ibilli zedilla. Cb Eg III 286. Josaphat ere bazabillan bera, herriz herri, nahiz erakharri bere populua bihurtzerat Jainkoari leheneko ohorea. Lg I 358. Erriz erri eskean. AA I 587. Asten da gure Tristan / erriz erri deitzen. It Fab 45. San Franzisko erriz-erri Jesusen antzera zebillen Ebanjelioko dotriña zabaltzen. Bv AsL 156. Merkatari batzu ikhusten ditugu beren ontasun guzia bizkarrean darabilatenak eta bethi herriz-herri dabiltzanak. Arb Igand 74. Guti ibili zen bizkitartean bera, herriz-herri. JE Ber 66. Zuek erriz-erri zabaldu bear dezute. Ldi IL 146. Ni ipiñi ninduen zabalkuntzan, erriz erri ibilteko. Gerrika 52. Garai artan jende asko zebillen korritzen krosak erriz erri. Albeniz 39. Azkue paper-eske, lekuko-bila hasi zen arte, herriz herri eta euskalkiz euskalki, hiri eta hirixka urrutienetaraino joaz. MEIG VII 69.
v. tbn. Izt C 194. Gy 37. Lard 501. Hb Egia 42. Elsb Fram 151. Jnn SBi V. HU Zez 49. Zub 26. FIr 136. Or Eus 261. Iratz 40. Etxde JJ 274. Anab Poli 72. NEtx Antz 82. Zait Plat 111. Auspoa 77-78, 75. Ardoy SFran 357. Uzt Sas 19. Casve SGrazi 132. Onaind STeresa 84.
HERRIZ-HERRIKO (Adnom. de herriz herri).
Erriz erriko itzaldietarako. Ldi IL 121. Erriz erriko pamili ibilkarientzako etxeak. Anab Aprika 86. Herriz-herriko lan hortan zabiltzan apez multxoa. Larre ArtzainE 260.
Gure herriz-herritako ateraldietan. Larre ArtzainE 165.
HERRI-ZEZEN. Cf. HERRI-IDI.
Entzun zebanean erri-zezen bat bear zebala menderatu Amezketako plazan. 'Un toro de fiesta' . Izt C 248 (v. tbn. 247).
HERRI-ZUZENTZAILE. Gobernante.
Laterri-egikizun erabilkundetan, errizuzentzalle aundiak. Zink Crit 3.
LEHEN-HERRI. Pueblo primitivo.
Adreri bakoitzak bere jatorria abere mueta batetik dakarrela zenbait leenerritan uste izaten dute. JMB ELG 50n.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper