OEH - Bilaketa

5802 emaitza gizon bilaketarentzat

Sarrera buruan (103)


Sarrera osoan (500)

Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
1 ala.
tradizioa
Tr. En algunos textos septentrionales (HU, JE, Etcham, JEtchep, Xa) aparece la forma sin aspiración, que en todos o en la mayoría de los casos parece deberse a los editores.
etimologikoa
Etim. Para la relación entre sus distintos sdos., es sabido que 'dolor, dolor de parto' pueden estar en relación etimológica con 'comer'; cf. gr. odúne 'dolor' (: ed- 'comer'), etc.
sense-1
I . (Sust.).
azpiadiera-1.1
1. (V, AN sg. A; Lar in Aq 1410, Añ (V), H). Dolor. "Mal de estómago, ala, palea [sic, seguramente por alea], sabeleko ala, alea" Lar in Aq 1410. "Dolor [...] intenso, (V) ala, min-ala" Añ. "Doler [...], si es con intensión, aalak, min alak izan" Ib. "Alia entre nosotros significa lo que en castellano dolor vivo" Ast Disc 581. "2. douleur, souffrance vive; [...] 3.º au fig., irritation vive (Lar)" H (en realidad en el dicc. de Larramendi sólo hay alatu s.v. despecharse). "Buruko ala andia (V-ger), gran dolor de cabeza" A. Tr. Propio de la tradición vizcaína; su uso disminuye desde finales del s. XIX. En el s. XX se encuentra en algunos textos no vizcaínos.
Artu zuten bereala sabeleko miñ edo ala portitz batzuek. Mg CC 248. Zeuk mankau dozu atso gaixua, ta isten dozu alaz beterik eriotza gogor baten atzamarretan. Mg PAb 79. Persekuzinoiak, gorputzeko gaisoak ta alaak. fB Olg 23. Alborenguak, palta bagako buruko alaak, jan ezinak, lorik ezinak ta beste asmau legizan gorputzeko gatxak. fB Ic II 293. Gatxaren alaak ta bizitza Jaungoikuari eskinita. fB Ic III 279. Minagaz ta aliagaz seinak egin biarko dituzu. Ib. 17. Aikon, ementxe garbiro, neska, / emengo poza zer donan: / orain bizirik / puntuko ilik / gozoak ala parean. Zav Fab, RIEV 1907, 94. Gugaiti ikusi zituzan neke, ala ta gogortada guztiok. EL2 213. Euki bear dau, baita min ala zoliakaz, buruan yosirik arantzazko koroe itzala. Ib. 219. Eroan zituzan neke, gogortada, larritasun ta ala andiakaz. Ib. 187 (EL1 178 pena andiakaz). Beste ala, min eta tormentubakaz. Astar I 114. Aurmin andijak edo seinginzako ala gogorrak. Ib. 55. Bat batera artu ebeen min, ala ta oñaz edo dolore portiz eta ikaragarri batzuk. Ur MarIl 32. Kentzen deustazuz niri / alak arimarik / zelan biziko naiz ni / munduan zu barik? Azc PB 60s. Alak esaten / daukadazanak ugari, / neure gogo larriari. Ib. 193. Emakumea bada / mats-salda-zalea / aldean daukaz beti / buruko alea / ta esteak korroka, / eta ordu arminak / emoten deutsez gabaz / atso sorginak. Ib. 105 (in Ur PoBasc 207 buruko alia, tripako miñak). Burdia ioian beti irrintzaka / neska atsotuen moduan / buruko alea parizta utsakaz / ereiten euren bornuan. Ib. 360. Su amatauezingarriak edo itxungiezingarriak emoten dituzan berotasun, neke, ala eta tormentuak iragoten egotea. Itz Azald 41.
( s. XX) Iru ordu luzean egon, alak eta estirak (tormentos) eta oiñazerik gogorrenak eramaten. Ayerb EEs 1912, 180. Emen ludian miñ alak eramateko. Ib. 181. Orien aita Olinpu, ta gizakume ilkorraren alak ez zitun sortu, ezta lo aztukorrak ere eztitu ezabatuko. Zait Sof 81. Ala ta bere, nagi bai nagi jagi zan ta miñaren errealdia, zauriaren alea minsor ebalarik, agiñak estututen zituan, nekeari eutsi nairik. Erkiag BatB 98.
azpiadiera-1.2
2. (G, AN-gip, BN, Sal, R ap. A; -lh- L, BN, S ap. A; VocBN, Dv, H).
Pasto, acción de alimentarse. "Action des quadrupèdes qui broutent de l'herbe" VocBN . "Action de paître" Dv. "Le paître, le manger. Behi hunek alha nekhea du, cette vache ci paît, mange difficilement" H. " Alha eder bat egin dute kabaleak egun mendian (S)" A.
Arrainak goizik alhari, / Har, ulitx edo txitxari, / Nun zer duketen janhari. Ox 126. Arradotarik zinen zu artzain bezala, / ikusi zaituztenek aitor dezatela; / beti berotu nahiz arima epela, / alha arruntetarik gaitzak zatozela, / guretzat etzitzaizun on larre uspela. Xa Odol 133.
azpiadiera-1.2.1
(Fig.).
Oraiko egunean xahutua den diruaren heren bat, zer diot! seigarrena aski nuke jakitateari bere alharen emaiteko. JE Bur 36.
azpiadiera-1.3
3. Comidilla, motivo, tema de conversación.
Gizonek kafe, edo ostatu edo merkatuan baitute beren bihotzeko jaidura ttipien alha, hau ithurrian dute hatzemaiten emazteek. JE Bur 36. Jende xehearen alharik laketena: medikuen arteko aharrak. Ib. 125.
azpiadiera-1.4
4. Actividad.
Zelhai luze hertsi bat dauka [Grasse hiriak] behereko aldetik, itsasoraino heltzen baitzaio. Huntan dute beren alha hango laborariek. JE Bur 81s. Nork erran dezake nola dabilan gure buru barneko alha? Ib. 21. Ez dautzuet aiphatzen Manex, adimenduaren alhari bere bizia eman duena. Ib. 109.
azpiadiera-1.5
5. (Tbn. fig.). Mordisco.
Fotografiak, telegrafak, telefonek, beribilek, aireplanek, radiofoniak etzaizkotena dardaratzen zainak, bihotza pilpiratzen, adimenduari emanez bertzalde ezin-geldituzko xinaurri-alha bat. JE Ber 50.
sense-2
II . (Tema nudo, usado como posposición).
azpiadiera-2.1
1. (Tras gen.). " Tripearen ala dabil (V-ger-m), anda buscando medios para tener lleno el estómago" A.
azpiadiera-2.2
2. (Tras gen.). En contra de; quejándose de. "En contra de. Geure ala dabil, procede en contra de nosotros. Norbaitten ala iñon diranak esan, decir pestes [en] contra de alguien (V-ger)" Ort Voc.
Zelan gizadia egon zan Masima ta senarraren ala (quejoso), Eladiri erru baga emoeutsezan naibageakaittik. Echta Jos 190. Bai otu be zeuri akiakulu ezin obia androi neure ala amurratu erazoteko! Otx 29. Ba-dakixu beraz: ez niri andren ala barriro asarratu erazo. Ib. 30. Amurru bizittan bigurtu zan etxera [...] basa-pizti zoro arengana bialdu ebanaren ala iñon diran txakurkerijak esaten. Ib. 167. Amaika bidar jagi ixan naz izneurtuben ala, amaika bidar, ostera, erri onenganako mattasunak olerkijetara nauzu. Laux AB 14.
azpiadiera-2.3
3. (Tras dat.). " Niri ala zagoz orain bere? (V-ger), ¿todavía me incita usted?" A EY III 303.
azpisarrera-1
ALA-ALDI. Comida, acto de comer, de alimentarse. "Alaldi (Sal, R), momento de pastar" A.
Goan ziren bada azkenean, / Yainkoak nahi ephean: / Ez hargatik edan gabe, / Erran nahi da; egin gabe / Alha-aldi bat bedere. Gy 100. Egiñ dutenean beren alha-aldia, / Lotzen zaie ahuntzer ibilli nahia. Ib. 183. Agude bat zioala asto baten gaiñean, / Phentze fresko gizen baten hegitik pasatzean / Abreari bademo han sartzeko lizentzia, / Hau laster iñoka dabill alegera guzia; / [...] / Belhar ferdea alha-alditan arraso daramala. Ib. 85s. Hasten gira ene jateko hetarik berriz jaten. Lagunak egin zuen ala-aldi bat xarmanta. Etchebarne 78.
azpisarrera-2
ALA EGON. Estar alimentándose, comiendo.
Zure Amaren bulharra / Errepiratzat har zazu. // Huntan zure koloreez, / Arrosa pintatuetan / Alha bethi zaudezela / Egonen zare dostetan. 75. Ez ditake erran ere xuxen haren gogoa zer xoko pollitean alha zagon xori hura ikustera abiatu zaionekotz. JEtchep 27.
azpisarrera-3
ALA-GAI.
azpisarrerakoSense-3.1
a) " Alha-gei (S-saug), terrain réservé pour pâturage" Lh.
azpisarrerakoSense-3.2
b) Pasto (fig.).
Tentamendueri alha-gaia emaiten dioten galbidetarik urruntzea. Etcheb MGaric 179.
azpisarrera-4
ALA IZAN Tr. Propio de la tradición septentrional, tbn. se documenta en textos de autores alto-navarros como Beriain o, más modernamente, F. Irigaray.
azpisarrerakoSense-4.1
a) (-lh-SP, Dv, H). Referido a personas, con el sdo. prop. de 'comer', sólo lo emplea Leiçarraga. Pastar; comer, alimentarse. "Enaiz halako gauzatik alha, je ne mange point de cela" SP.
Otsoa ezta otso aragiti alha, ordea bai bertze orotarik. O Pr 383. Gaiten haz belharrez eta gaiten alha / Zikiro kasta bezala. Gy 239. Ameriketa on eta / ederra dela fama da. / Bainan han ere antzara / bere mokoaz ala da. Etcham 46.
azpiadiera-1.1
(Dv, H).
Estar comiendo. " Ardiak alha dira, les brebis paissent, mangent. [...] Dizipuluak alha ziradela mahainean (Lç)" H (s.v. alhatzea). Cf. ALHAN.
Arrastu zenean, iar zedin mahainean hamabiekin. Eta hek alha ziradela, erran zezan, egiaz erraiten drauzuet, ezen zuetarik batek tradituren nauela. Mt 26, 21 (HeH iaten ari zirela, Dv jaten hari zirelarik, Ur jaten ari ziradela, Samper zaudelarik ya xaten, Leon jaten ari zirelarik). Eta zen hetarik urrun urdalde handi bat alha zenik. Ib. 8,30 (HeH alha zena; He, Echn bazkan, Ur jaten, Dv alhan, Samper alan, Hual alatan, Ol larrean). [Artaldea] larre onean alha dela. Ax 554 (V 354). Arraiña alha denean, bazkari datxekanean eta bere ustez hobekienik dagoenean atrapatzen du arrantzaleak. Ib. 60 (V 39). Larrun paretan alha zirela ardiak. Hb Esk 233.
azpiadiera-1.2
(Con izan no explícito).
Belhaudiko bortian Organbidexk'olha / Bere deskantsiala han ardiak alha. 'Les brebis y paissent à l'aise' . Etch 346. Ba-zen, hetarik ez hürrün, urde saldo handi bat alha. Ip Mt 8, 30. Den lekuan, antzara bere mokoaz alha. Larre ArtzainE 77.
azpiadiera-1.3
(Fig.).
Hala atrapatzen du bada bekhatorea ere heriotzeak bere bekhatuei bere gogarenik datxetenean, gozokienik alha zaienean. Ax 60 (V 39). Hainitz buru mota da lurrean [...] lerro ezin akhabatuak arthaldetan, buruzagiak bakhan. Mintzo naiz bide goibeletan alha direnez. Hb Egia 56. Hiri ttipi batek daukan eremu hertsian nekez alha ditake gizon erne bat. JE Bur 48. Bihotzean ala zirela gure sendimenduak, han zutela beren iturburua. JE Med 85. Pentze-zolak berde agertzen zaizkigu, artho-alhorrak musker, belhar ala landare guziak hezean ditazkelakotz alha. JE Ber 74. Handi bezain ederra da [zelaia]. Alha bide dira hemen gozoki landareak, edozoin izan diten. Ib. 99. Aspaldidanik, bazka orietan aala da ene gogoa: eta jakina bazka beretan aalatzen direnak gozotasun bera duketela biotzetan. FIr GH 1927, 184.
azpisarrerakoSense-4.2
b) (-lh- H, A (que cita a Ax), Foix ap. Lh). Morder; remorder; corroer. "Ifernuan alha zaien eta alhako zaien harra (Ax), le ver qui les ronge et les rongera en enfer" SP. "Barnea alha zaut, la conscience me reprend" H.
Eta haien hitza gangrena bezala alhako duk. "Et leur parole rongera comme gangrène" . 2 Tim 2, 17 (He baratxe-baratxe irabaziaz doha, TB yankatuko du, Dv emeki-emeki bide eginez dihoa ). Arra konzienziarena, zein beti alako, eta euzekiko [sic] baizaiote bere buruei oroitzen diradela bekatu egin zituztenes. Ber Doc 123r. Eta zeren neure faltaren harra bihotzean alha baitzeitan, ihartu naiz. Harb 323. Kanpoan suak erratzeintu, eta barrenean harra alha zaie. Ax 594 (V 382). Haur da gau eta egun [...] alha zaien, eta alhako zaien harra: [...] denbora ioanez gerozko damua. Ib. 595 (V 383). [Konzientzia] eztago alferrik ere, alha zaiku, saingaz eta eranzutez dagoku. Ib. 426 (V 276). Zurari pipia, oihalari zerrena, urdaiari zedena eta haragiari harra bezala, gau eta egun alha zaikuna. Ib. 340 (V 226).
azpiadiera-2.1
(Con aux. no explícito).
Ema zurzari, lurra ere alha. "À une veuve ou orpheline, la terre même à nuire s'obstine" . O Pr 689 (tbn. en PrASJU 285 y 389). Infernua gaitz eta thormenta guzien bilduma da, onik eta arintgarririk batere gabe [...] barneko har kruela bethi bardin alha. Dh 165.
azpisarrerakoSense-4.3
c) Ocuparse en, trabajar; funcionar, marchar. " Horra guzien mihia zeren gainean zen bethi alha (Io), voilà ce dont le monde ne cessait de s'entretenir" Dv (s.v. alhatu ). " Eihera alha da, le moulin va, est en train. Mihiak alha dira, les langues marchent, sont en mouvement. [...] Laudorioz zeruak alha dira, les cieux louent (parlent pour rendre gloire) (Hm)" H (s.v. alhatzea; en realidad lo que aparece en Hm es laudorioz alhatzen ). " Orena, arloia alha da, l'horloge marche, va" Ib. ( in m. ). " Alha, qui est en train" Lf Gram 280.
Beren buruak larderietan ezartzeaz baizen alha ez diren erregeak. Dv Telem 28. Sukhar gaixtoak alha dira bethi han edo hemen. Prop 1889, 85. Hortan zen ala beti haren gogoa; ekarririk beroena holako lan batzuei buruz zuen. HU Aurp 148. Herri gotorretan, bana bertze, bizitzea errexago da bazterretan baino; esku-lanak badakar diru, bederen alha delarik. JE Bur 201. Saindu bat bezain geldi dago eta ixil, orai, bere kaderan. Alha zaizko haatik begiak, nahiz eztiki. JE Ber 72. Herriaz guziz zaizkigu alha begiak. Ib. 76. Alta nork daki gure zangoen azpian nolako leize izigarriak alha diren, oro sufre eta su. Lf Murtuts 13. Zoin zen egiazko Aita Saindua? Avignonekoa? Erromakoa? Holakoetan hain alha dire politika, gizonen apetitua eta bertze lur huntako aphalkeria guziak! Zerb IxtS 107. Ez gara halere mintzo mundu zabalean alha diren sineste, erlijio edo ideolojia mota guztiez. Charritton De re publica edo politikaz (Donostia 2003) 20.
azpisarrerakoSense-4.4
(Con aux. no explícito).
Ordu osoa banagoke hemen gogotik, alfer, begiak bakarrik alha. JE Ber 51.
azpisarrerakoSense-4.5
d) (Trans.). Alimentar, hacer alimentarse (prop. y fig.).
Maria Sainduak aldiz gogoan zaduzkan ikusten eta entzuten zituen guziak, eta bere izpiritua ere alha zuen gauza hekien gainean. Jnn SBi 39. Nahuzue jakin zertako? Erroak alha dituelakotz alde batetik arbasoen lurrean... eta bertzetik, familiako eta Elizetako bazka-leku gozo nasaiean. Etcheb MGaric 70.
azpisarrera-5
ALAKO. "Alhako, bête en âge de paître et qui paît" Dv.
azpisarrera-6
ALA-LEKU (Lar; alha-lekhu Hb). Lugar de pasto. "Dehesa, [...] alalekua" Lar.
Ardiek sosegurik ez bere alha-lekuetan; / Otsoak nihoiz trankill ez bere ardi masakretan. Gy 39.
azpisarrera-7
ALAN Tr. Documentado en textos septentrionales y en el salacenco Samper.
azpisarrerakoSense-7.1
a) (-lh- L, BN-baig, S; Dv). Ref. A (alhan); Lrq (alha); Satr VocP. Paciendo, alimentando(se). "Alhan doha, il va paissant" Dv. Comiendo, alimentándose.
Abre bat bada alhan gure phentzeetan / Ederra, larria. Gy 273. Alhan zaudezen ardiak / Gorphutzez yori guziak. Ib. 316. Bada, hekietarik ez urrun, bazen urdalde handi bat alhan. Dv Mt 8, 30 (Samper, Leon al(h)an; alha zenik). Ikhusi duk behinere, Pello, mendian, iratze edo othe-pean, epher familia bat alhan dabilala? Elzb PAd 16s. Behiak alhan zabiltzalarik. Ib. 24. Plazaren erdian alhan zabiltzala dotzena bat edo hamabortz antzara. Ib. 31s. Orai hor gaindi gogotik alhan badabiltz ardi multzoak. Ox 29. Alhan uzten ditu [jostagailuzko ardiak] Pupuna eta Maiderrek hedatu duten alegiazko pentze batean. Ib. 38. Pentze eder hetan daude alan behorrak multxoka. Zub 119. Beia alan zelaik goizian patar gain hartan. Ib. 75. Ardiak [...] harat hunat zoazin orai, alhan. Barb Leg 149. Kharrikan haurrak, zaharregi / alhan da harra zituetan. Mde Po 63. Behi gorhats eli bat hor baziren alhan. Mde Pr 131. Hantxet, berrehun ardiren erdian alan ari, bortuko belar meheari tiraka. JEtchep 55. Horra alan nun diren / hantxe zonbait ari. Xa EzinB 63. Iragaitian ikhusi diat / alhen ardi saldo handia. Casve SGrazi 90.
azpiadiera-1.1
(Fig.).
Zergatik ere izarrek: / Sutan urhezko phindarrek, / Dauzkate gure gogoak / Amets garbiez, egiaz alhan, argian argi, beroak? Ox 71. Gauaz ametsetarik, halaber egunaz, / Gogo-bihotzak alhan mendiaren onaz. Ib. 20.
azpisarrerakoSense-7.2
b) (-lh- Foix ap. Lh; Dv; alhen Foix ap. Lh). En actividad. "Bethi alhan doha zure gogoa, votre esprit rumine toujours" Dv. "Ihara alhan da, le moulin moud" Ib. "En travail (maladie)" Lh. "Mina alhen dizü, il a un mal qui le ronge" Ib. (s.v. alhatzaile).
Bethi alhan zen gure sainduaren izpiritua. Laph 238. Burdin ziri batzuen artetik buru zenbeit geldi geldia dagozilarik, begiak bakarrik alde orotarat alhan. JE Bur 29. Merkatua zen. Karrika, ostatu, botiga, oro alhan. Ib. 191. Itzul niri, eta nik / atzoko harpean, / Orrazea kausitu / zinuen gunean, / Urre iturburu bat / emanen dut alan, / Nahi duzuna zure, / nahi duzunean. Etcham 142. Hainitz emaitekotz, behar du tresnak bere ahal osoaren arabera alhan <alhain> ari. SoEg Herr 17-4-1958 (ap. DRA ). Orhoit-arazi gaitu, aste sainduak erakusten duela biziaren eta herioaren arteko gudua bethi alhan. Herr 21-4-1960 (ap. DRA ). Jaun bat zen [Platon], gogoa beti alhan zaukana. Lf ( in Zait Plat XV ). Bere gogoan beti Frantses, eta gogoa beti alhan. "Et son esprit toujours en travail" . Ardoy SFran 248. Santa Graziko herria / dügüla maithagarria, / Hori da ene goguan / alhen zaitadan berria. Casve SGrazi 126.
azpisarrerakoSense-7.3
c) Mordiendo, royendo (tbn. fig.). "L'inquiétude qui ronge toujours le cœur" .
Edo [...], misionest baten bihotzean beti alhan ari den kexuak ere bidez bide igortzen ote zuen? Ardoy SFran 219.
azpisarrera-8
ALARA (-lh- Dv, H; alhera Sc ap. A), ALARAT. "Arthaldea alhara eramatea, mener paître le troupeau" Dv.
Nausia lotan zen sarthu, aldiz astoa alhara / Ateka zabal batetik gan zen phentze batera. Gy 37. Naduka abandonatua / Zokoluan, belhar gabe: / Uzten baniñdu bedere / Nihaur alhara nioan! Ib. 261. Urthe uritsuetan idor puxka bat yatera eman behar zaioete, eta ahal bezain guti igorri behar dira alhara. Dv Dial 60 (It larrera, Ur larrara, Ip bazkagietarat).
azpisarrerakoSense-8.1
(Fig.).
Heriotzeak ea hiltzen gituenez osoki, ala bertze norapeit bertze itxura batekin apaindurik alharat eremaiten. JE Bur 166.
azpisarrera-9
ALARAKO. "Alharako, bête destinée à vivre aux pâturages" Dv.
azpisarrera-10
ALAZ.
" Alaz egon (V), estar atormentado" A.
Jesu-Kristo penaz ta alaz ill zan Kurutzian. fB Ic I 163. Beti gaisorik, beti minez, beti alaz. fB Ic II 296. Yesus alaz ikusita, / negar daigun guztiak / bekatu egin izana. EL2 200. Nekez ta alaz, arnasea bete ezinik. Ib. 200. Gero zirean bere gedarrak / eta zotinak, eta negarrak, / eta egotea alaz da larri / gaisoa sarri. Azc PB 160.
azpisarrera-11
ALAZKO (H, que cita a Astar). De dolor.
Zelako alazko <alasco> ezpata zorrotzagaz zatituten eutseen [...] bere bijotz amodijoz betia. Astar I 66.
ala
<< al 0 / 0 3 ala >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper