Harremana

    OEH - Bilaketa

    5777 emaitza gizon bilaketarentzat

    Sarrera buruan (103)


    Sarrera osoan (500)

    Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    alkate.
    Onom.: Lop Alcate. (Irache, 1246). Lac VM 38. Ienego Alcatea. (1366). Arzam 98.
    sense-1
    1. (gral.; Mic 5r, SP, Lar, Añ, ZMoso 65). Ref.: A; ContR 530; Iz Als , ArOñ , R 392 y 401; Etxba Eib ; EAEL 39; Elexp Berg.
    Alcalde; juez; autoridad local en general. "Juge, abbé de paroisse" SP. "Alcalde, alkatea" Lar. "(En tierra de) ciegos, el tuerto es rey, okerrak dira alkate itsuen errian" Ib. "Alcalde de aldea, el que lo desea, ese lo sea, erri txarreko alkate, biz nai duena. A falta de hombres buenos, mi padre alcalde, giza prestuen eskasez, aita nerea da alkate" Ib. "Alcaldada, acción imprudente de alcalde, alkatearen eginde okerren bat" Ib. "Alcalde pedáneo, oñezko alkatea, erri txarretako alkatea" Ib. "Alcaldía, alkatearen menea, barrutia" Ib. "Alkate jaunak eta Errejidoreak euken Elizan jarleku apartekua" Exta Eib. "Zapatak okerreko hanketan jantzita daukanari erri biko alkate dela esan ohi zaio txantxetan" Elexp Berg. v. auzapez, endore.
    Para testimonios medievales, además de los nombres propios citados supra, v. Arzam 98: "Quod semel in anno mutent alcat per sua manu" (1095), "Alcate de Olaz, Sancius" (1100).
    Tr. Menos documentado en la tradición septentrional (Etcheberri de Ziburu, Axular, Oihenart, Hiribarren, Zalduby, J.B. Elissamburu, Barbier, Oxobi, J. Etchepare y Zubiri) aunque el castellano, y por ello la palabra alcalde, siguió siendo oficial en la Baja Navarra hasta bien entrado el s. XVII (v. A. Destrée La Basse-Navarre et ses institutions de 1620 à la Révolution française (París, 1955; tesis universitaria)). Aunque no siempre es fácil precisar el significado, en los autores septentrionales del s. XVII (Etcheberri de Ziburu, Axular, Oihenart) domina el de 'juez', mientras que al Sur --ya desde Lazarraga--, así como en los autores septentrionales posteriores, parece significar 'autoridad municipal' (con atribuciones que han variado a lo largo del tiempo); cf. DCECH. Al Norte se documenta la forma con -kh- en Axular, Oihenart, J.B. Elissamburu y en algún ej. de Hiribarren. Aparece frecuentemente acompañado de jaun: alkate jaun en autores meridionales y jaun alk(h)ate en la mayoría de los septentrionales. En DFrec hay 242 ejs.
    Ez geiago / erregalozko tendarik, / ez geiago / alkate rejimienturik. Lazarraga 1203r. Alkate, bai alkate, teniente ere motza. (Leiza, 1590). ReinEusk 90. O Iongoiko iuiamendu iustuen alkatea! EZ Man I 47. Presidentak emanen du sentenzia azkena, / Munduaren othoitzera muda eztaitekena. // Berze alkateren gana eztaite ihes lekhurik, / Gaixtagiña badagoke nigarrean urthurik. Ib. 85. Konzientziak anhitz ofizio du, bera da alkhate, bera da lekhuko, bera da akhusatzaille eta defendatzaille. Ax 437 (V 285; v. tbn. alkate 438 (V 285)). Zu zara alkatea. AltsAuz 320. Maitarien iaun erregeak / Higu ditu bortxa-legeak, / Eta haren resuman libertatea, / Da gobernari, eta nabusi alkhatea. O Po 23. Mihi gaixtoari Alkatea urkari. Zeren gaxtoak urka eraziten baititu. "Le médisant traite le magistrat de bourreau, sous prétexte de ce qu'il fait mourir les malfaiteurs". O Pr 644. Ibini bidi, alkate jauna, ibini bidi legea: / Mutilak libre, neskatxak eurak paga dezeela danzea. Acto 85. Gizon egiña edo andia bada bekatari moldakaitz zuzendu beharra, zenzarazten du Jangoikoak alkate jaunen, erriko kargudunen edo justizi andien zeanzez. Mb IArg I 119. Gure nekazari prestu asko beren errietan alkate, errejidore, ta erriko guraso, edo nagusi bezala oi dira. Cb Eg III 357. Guzien Juezak guzia dakus: ta alkate, ta ministroak kontu emango diote. Ib. 359. Eta naiz errespeturekin yaunak zuen zerbitzaria Piarres Lahetjuzan Sarako alkatea. (L, 1769). RIEV 1934, 694 (cf. ib. 688: gure Yaun meraren edo alkaldiaren partetik (BN, 1792)).
    (s. XIX) Duénak Aita Alkaté, pleiturá segúr doáké. LE Ong 79r. Alkate jaunak sartuko luke karzelan, ta izango litzake beretzat justiziako kastigua. Mg CC 248. Itsasuko auzapezak Baztango Bailleko Alkate jaunari. (L, 1807). RIEV 1934, 694. Gertatzen da batzuetan, griña batek beste guztiak bere mendean ipintzea, ta guztien alkate, ta agintari bera geratzea. AA III 624. Zer kontu egingo luke onelako alkate batek taberna goiz itxi-erazteko, ta ordu onean bakoitza bere etxera bialtzeko? Ib. 374. Urijeetako alkate jaunak, ta errijetako piel jaunak. fB Olg 151. Alkate aurrera eruanda, egun batzubetan karzelaan eukitia. fB Ic I app., 10. Ikusten dozu juez bat, alkate bat, edo piel bat erriko paltak kastigetan ditubana. fB Ic II 219. Alkate, fiel, eta beste justizijako guztijak. Astar II 86. Iruñeko Korteko Alkate Rodriguez, / Barka bezare baino, bertso au adi bez. NafEKZ 44. Donostiyako alkate jaunak / emanikan lizenziya, / goizetik datoz jardiñeruak / kantatzen martxa berriya. Echag 59. Eta azkenean Jaungoikoak beregana deitu zeban, Erregeren Etxe ta Gorteko alkate arkitzen zala. Izt C 487 (248 alkate jauna). Gizon samalda andi onek ez du izaten mendi guztian ez alkaterik, ez alkateordekorik, ez amamerurik, eta ez oen eskubideakiko beste agintaririk. Ib. 228. Goienetxe berritan egin da alkate, / Guziek haren xedei aithor on diote. Hb Esk 131. Iduritzen zenbeiti alkate direla / Herritan emateko Elizari gerla. Ib. 194. Biltzarrean alkhatek, herrunka lehena; / Heki da aiphatzea egin behar dena. Ib. 193. Alkatez mintzatzeko, luma galupetan, / [...] Ez dire hoberenak oroz maitatuak, / Bereziki lotzean gaxtagin eskuak. 'El alcaide Francisco Herrera'. Ib. 191. [Uri-nagusiko] alkate Francisco Herrera. Aran SIgn 8. Andria daukat alkate, / errespetua aparte, / engañatua naukate. Xe 273. Alkate jaunak agindu zigun / ofizioak esanta / amabost lagun Getariyara / presentatzeko sin falta . Ib. 281. Erriko aguazilla / gu giñan lekura, / alkatian ordenaz / aren mandatura. (In Ud 17). Orduban Azpeitiyan / zan alkate jaunak / partitu omen zizkan / bere ordenak. AzpPr 24. Itxuen errian da tuertoa alkate. AB AmaE 410. Lenengoa abade, bigarrena juez, / Gazteena alkate. Ib. 293. Alkateak agindu zuan errian, mozkortzen errazak ziranak ardo gutxi eta ur asko edateko. Urruz Urz 63. Zugarramurdiko yaun alkhatea. Elzb PAd 82. Eliza bestetan kanpoko jei guziez artha handia du herriko alkate jaunak. Zby RIEV 1908, 85. Iupiter Iauna zan urte askotan / mundu guztian Alkate, / eta gaur bere bera lakoak / topetan errez litzate. Azc PB 359. Aiuntamentu guztietan gaur / dago sekretarioa, / alkate iaunen andikeria / puztuten daben auspoa. Ib. 361s.
    (s. XX) Eta batak erkiten du zedula bat eta emoiten dau apezari; berze morroĩak eskiten du berze zedula bat, eta emoiten dau alkateri. Mdg 136. Abadien urrengo, erriko buru edo alkatea ta beste udaletxeko gizonak. Ag Kr 47. Arranondoko erri nagusi edo alkateak. Ib. 102. Iru zati egingo dira: bata Erregerentzat, bestea errian dan Almirantearentzat eta irugarrena alkatearentzat. Etxeg RIEV 1908, 118. Alkatea ta beste bi zinegotziak. A Ardi 64. Deusik eztela alkatia / Eta igual zinahuzia. (1919). LuzKant 79. Donostiko Uri-batzarraren buru (edo alkate) jaunari. Garit Usand 43. Jokatutzeko gogorik ez ta / zerbait ere galdetzera, / apustu ori debekatzeko / alkateari esatera. EusJok 67 (96 alkate jaun). Behin ere ez zen mera edo alkate izendatua izan Migel Pocodinero. Barb Sup 37. Herriko kontseilua bildu behar zen lehen aldikotz, jaun alkateri bazkari eder baten emaiteko. Ib. 39 (tbn. 39 alkate jaun). Makilari bermaturik, / Artzain gisa xutiturik, / Hor dago: tente potente, / Basagaitzko jaun alkate! Ox 92. Endoria ta ziñegotzijak (alkatia ta kontzekalak). Altuna 25. Zarauzko alkate liberalai. Or SCruz 27. Alkate jaunan baimenaz gatoz / Zueri agur eitera. Enb 89. Zeru ta lurren bikarioa, / erregien alkatia, / zuk ere noski jakingo dezu / ez naizala kulpantia. Tx B I 36 (194 alkate jaun). Erronkariko alkatea eta zinautziak beren karguko soineko berexiekin. Zub 54. Beteluarrak oro, alkatea eta ertora berekin. JE Ber 41. Egindakuari gero erantzuteko baldintzapian alkatiak azke edo libre itxi eban mutil ona. Kk Ab II 63. Ori da gizona ori! Zalameako alkatea dirudizu. Lab EEguna 104 (99 alkate jaun). Probintzia korrejidore bage ta antxina bezala legea betearazteko bere oizko alkateakin (con sus alcaldes ordinarios), ez ote litzake obe izango? A Y 1934, 4s. Bailly ango endore edo alkate jaunagana zuzendu ziran. Eguzk GizAuz 19. Bat ori zan Alkate Jauna, / bestea Errejidorea zan. (Canc. pop.). Or Eus 162. Alkate edo endore jauna. NEtx Antz 12. Butron alkate jaunak, ordu onean! [...] garaipide ziurra, zuan itzeman. SMitx Aranz 213. Debako alkate eta erretore jaunak. Etxde AlosT 14. John Payne, Saint Ives itsas-huriko endore edo alkate ezagutua. Mde Pr 253. Bertako caid edo alkatea. Anab Aprika 56. Edari etxe-kalte, nasaikerien ate, tabernetan alkate. NEtx LBB 364 (368 alkate jauna). Alkate ori zertan asi da / besteri konduta kentzen? / bera ez dakit nola dabillen / ez baidaki irakurtzen. Azpillaga (in Uzt Noiz 43). Alkate onik ez da abentzat / edozein ipiñita're. Uzt Noiz 42 (20 alkate jaun). Alkate jaun eta agintariak. Alzola Atalak 78. Alkatea, bestekin da alkate. (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1106. Gogoan daukat nola izan ginen han Oinatiko alkatearekin. MIH 224.
    v. tbn. Gamiz 205. PE 45. Arrantz 78. Noe 30 (alkate jauna). JanEd I 84. Sor Bar 29 (AKaik 134 a.j.). Alz STFer 120. Goñi 72. Iraola 79. Muj PAm 10 (9 a. j.). MendaroTx 67. Yanzi 67. Bilbao IpuiB 157. Etxde AlosT 14. JAIraz Bizia 74. Munita 130. Akes Ipiñ 8. Erkiag BatB 14 (10 a. j.). SM Zirik 100. Arti Tobera 275 (a. j). And AUzta 61 (152 a. j.). Olea 277. Etxabu Kontu 222. Ataño TxanKan 47. Gerrika 63. Insausti 278.
    azpiadiera-1.1
    "Zure aoa alkate, tú hablas, tú mandas (V-ger" G. Nardiz (ap. DRA ).
    azpiadiera-1.2
    (Como primer miembro de comp.)).
    Eon nintzen luzerotxu alkate-makileari begire. A BGuzur 125. Elizkizun guztietan, an egongo zan Kitolis, alkate-aulkiaren atzean, belauniko. Ag Kr 88.
    azpiadiera-1.3
    (Acompañado de nombre propio).
    Alkate Liedenaren mutilareki. (Pamplona, 1596). ReinEusk 97. Agustin alkatie / Lupariakoa. EusJok II 93. Juan Joxe alkatea. A Ardi 125. Ona emen gure alkate Juan Joxe Eizagirre. Ib. 58. Loriatua heldu zen etxerat, Migel alkatea. Barb Sup 38. D. Justo alkatea. Lab EEguna 67. Letamendi alkatea. Erkiag BatB 80. Leturia alkatearen eskutik ere bai gero [oroigarriak] . Insausti 239.
    sense-2
    2. "(V-oroz, G-goi, AN-gip), palo vertical a cuyo rededor se forma la pira de leña destinada a carbón" A.
    azpisarrera-1
    ALKATEARENERA; ALKATEARENEKO. A casa del alcalde, de casa del alcalde.
    Ta ostikoka ta zipli-zaplaka, eroan eban alkatearenera Kukubeltxu errubakoa. Bilbao IpuiB 157. Atzo be, nortzuk izan ete ziran alkateareneko ortuan kerixa lapurretan egin eben lau mutikoak? Erkiag Arran 57.
    azpisarrera-2
    ALKATE GEHIEN.
    azpisarrerakoSense-2.1
    a) Presidente.
    Carnot errepüblikaren alkhate gehienaren ehaiteko. ArmUs 1895, 79.
    azpisarrerakoSense-2.2
    b) Alcalde mayor. v. ALKATE NAGUSI.
    Etzaio kolera ematzen joan artio deithoratzera herriko alkhate gehienari (alcalde mayor) . ArmUs 1899, 54 (se refiere al de una localidad española).
    azpisarrera-3
    ALKATE NAGUSI. "Alcalde mayor, alkate nausia" Lcc. "Alcalde mayor" Lar.
    Herri-bitarteko alkate nagusia etorri zitzaigun; senideen auzia ekarririk. Arti MaldanB 208.
    azpisarrera-4
    ALKATE-SOINU. Tipo de minueto, reservado para solemnidades. "El baile dominguero o festivo en general de la tarde, en la plaza, estaba presidido por el alcalde, que daba la orden de empezar y que llegaba a ella precedido de los tamborileros tocando un minué; de aquí que a tal tipo de composición musical le llamen Alkate Soñue todavía" Caro Los Vascos 414 (ap. DRA).
    Soñuen gañean itzegin bear deran guzian deituko ditut berak lenago zituzten izen egoki txit berenkiakin modu onetan: Minuetari esango diot, Alkate soñua. Izt D 1. Eta danbolinteroak alkate-soñua euren aurretik joaz. Otag EE 1887a, 497. Geroxeago Udala irtetzen da, ta Txistulariak "Alkate soñua" joaz aurretik dituela, alde egiten dute. Alz Ram 39. [Txistulariak] "Alkate soñua" jotzen ariko dira. Lab EEguna 101 (v. tbn. 104). Ementxe, estalpe-aurrean joko dio Aur jaio-berriari alkate-soñua. NEtx Antz 77.
    azpisarrera-5
    ALKATE TXIKER. "Alcalde menor, alkate txikirra" Lcc.
    azpisarrera-6
    ALKATEZ.
    azpisarrerakoSense-6.1
    a) "Civilmente [es decir, administrativamente]" A Apend.
    Gereaga alkatez Maillabi da. (V) "Guerena civilmente es Mallabia". A EY III 261 (tbn. en A Morf 391).
    azpisarrerakoSense-6.2
    b) "Alkatez erritik atera, sacarle del pueblo por orden del alcalde (V, msOch 162)" A EY III 319.

    alkate

    alkate
    << alimentu 0 / 0 alkateordeko >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper