Azpisarrerak (sarrerak) (103)
airatu.
Tr. Airatu es la forma gral. Hay aidatu en autores meridionales: Iztueta (junto a airatu), D. Agirre, Lauaxeta , S. Mitxelena, N. Etxaniz, Ataño, Sorarrain y ejs. de Egan y EgutAr. Al Norte tbn. lo emplean Xalbador (junto a airatu) y Casenave. Hay, además, salvo errata, un ej de aidotu en P. Errota.
1. (L, BN, S; SP, Ht VocGr 438, Arch VocGr, VocBN , Gèze, DvA, H), aidatu (L, B, BN, S; H) Ref.: A (aidatu); Lh (airatu, aidatu) .
Volar; echar a volar. "Voler, avec ailles, hegaldatzea, airatzea " Ht VocGr 438. "Voler, s'envoler, volé" VocBN. . "Voler, s'enlever" Arch VocGr y Gèze. "S'envoler" H. "S'élever dans les airs" Lh. Tr. Documentado en autores septentrionales no suletinos desde principios del s. XVII, y en los meridionales Lauaxeta y S. Mitxelena.
Nola xoriak airatzen baitire [zuhaitz] berzetara / Tristeki begiratzeko berze ohatzetara. EZ Man I 46. Aztore hetarik bata ioan baitzen airaturik eta ez gehiago bihurtu. Ax 248 (V 167). Nola hegaztinari emaiten baitzaitza hegalak airatzeko eta hegaldatzeko [...]. Ib. 34 (V 20; v. tbn. 495 (V 320) [hegaztin] airatzen eta hegaldatzen zena ). Hala nola bada naturalezaren autorak hegastinari emaiten baitiotza hegalak airatzeko eta hegaldatzeko [...]. ES 184. Nork emanen dauzkit hegalak / airatzeko? / Lagunduko ene ahalak / ilkitzeko, / desterru triste huntarik. Monho 88.
(ss. XIX-XX) Laster gizonak airatuko dire eta ibiliko Balonetan! Hb Egia 138. Handik zitzaien usoa / bere hegalez airatu. Zby RIEV 1908, 418. Ez du bere parerik / errobot zabalak; / Pilotak airatzeko / han ditu hegalak. Ib. 92. Eta nola hegastinak beren ohantzetik, berdin neurthitzak hegaldaka airatuko ziren haren ezpainetarik. Arb Igand 53. [Irrintzinaren] hegalekin bortuan / aira zadin ene mina. Ox 153. Betbetan xoriak dira iratzartzen, / Hekalaz [sic] harrotuz lorian airatzen. Ib. 165. Xoriak, beren lumak inharrosiz, tiutaka eman ziren, iñarak zerura airatu. Barb Sup 143. Airatzen ahal banintz urtzoa bezala, / Bisitaz joan nindaike eta berehala. Etcham 219. Barneko zugatz onettatik txorijak aidatu ziranarren, abar-dardarea ezta amattu. Laux AB 13. Xori airatu nahia. Zerb GH 1936, 120. Eliza-xori. [...] Zeru-alde kantuz ari. [...] Zoin gora zoazten, zoin gora! / Hegalño bat, hegalño bi, / Gutarik, otoi, ez aira! Iratz 107. Kantuz ginauden ta kantuz / gogoa hegal eta su, / mundu huntarik airatuz / zeruan bezein dohatsu. Ib. 142. Gauero aidatzen dan / Zeru-egaztia / ez uka antziñakoai / dala Andra-Maria. SMitx Aranz 205. Oihan beltzean zer nahi xori airatzen zen arboletarik heien urhatsak hautemanik. JEtchep 17. Ustez kaiolan lo zauden, eta xoriak gauaz airatuak! Ardoy SFran 91.

v. tbn. Lander RIEV 1912, 556.
2. (SP, H), aidatu. Airear, exponer al aire; hacer público. "Mettre à l'air, éventer, publier" SP. "Épandre, divulguer (jeter au vent). Bertzeren sekretu barren bat airatzea " H.
Sekretu barren bat airatu dut, zein agindu bainuen estalirik idukitzeko. EZ Eliç 156 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Atheratzen du [bihia] noizik behin kanporat, airatzera eta iguzkiztatzera. Ax 37 (V 22). [Huts edo falta] berehala harrapatzen dute, eta are batzutan berreturik, airatzen eta kanpatzen dute. Ib. 28 (V 16). Gizon barrenkoia laster bere ganat biltzen da, zeren ezpaita behiñere osoki kanporat airatzen. "Ad exteriora effundit" . Ch II 1, 7. Illunpean dauden zatar zarrak egoara aidatzea, ez dek askotan komeni. Ataño TxanKan 19. Ez uan bere merituak aidatzen zitun oietakoa-ta. Ib. 257.
An jantza batzuk eiten genduzan / gorputza airatutzeko. FEtxeb 71.
3. Distraerse, dispersarse. v. barreiatu.
Gogoa airatuz gero, gaitz da sosegatzen eta bere lekhura bihurtzen. Ax 404 (V 263). Nola konpaiñia prestuak utzirik, bere egitekoei gibela emanik, loa galdurik, bera bakharrik itzalgaizka, airatua, basatua eta idurikortua ibiltzen den? Ib. 357 (V 237). Eta hartaraz gero emaztea ere komunzki airatzen, kilikatzen eta gogoetan lurrera beha iartzen da. Ib. 350 (V 232). Eta zeren nahiago duten handi izan, ezenez humil, hargatik airatzen zaie burua bere gogoetetan. SP Imit I 3, 6 (Mst hartakoz bere phensamentietan khe bat bezala ezdeüstüren dira). Hain erne elhetara, hain logale beilla sainduetara. Hain kexatua akabatzera; hain airatua zinetan hari behar bidean. SP Imit IV 7, 2 (Ch haiñ gogo barraiatua othoitzeko, Mst hañ barreiatü goguaren behar den bezala etxekiteko). Deklarazazu ea hura [gezurra] erran duzunz banaloriz, zure buruaren laudatzeko eta eskusatzeko edo alegrianzaz airaturik edo nabarbendurik. "Par vaine joie" . SP Phil 157s (He 160 edo alegeratasun ergel batez ). Gorphutzaren molde onak bazaukala barneko bildura handiago batean, edo, airatzen bazitzaion ere izpiritua, gorphutzaren othoitzak bere baitharatzen zuela laster. Jnn SBi 82.
(Dv, H) .
(Part. en función de adj.). Distraído, disperso; atolondrado, casquivano, ligero. " Neskatxa airatua, jeune fille évaporée" Dv. " Emazte airatua, femme légère (Ax)" H.
Eztiazozula beha emazte arin, airatu, leihariari. " Ne respicias mulierem multivolam" . (Eccli 9, 3) Ax 392 (V 256). Bertze alde, bethi minzatzea eta erastea, bertzei bere gogara minzatzeko astirik eta lekurik eman gabe, hori xori buruaren eta airatuaren seinalea da. SP Phil 364 (He 367 buru arin eta airatu baten seiñalea baita hori ). Iakinik bertze gauza bat dela oren laurden batez gogoan iragan zaizun banaloria airatua eta hagitz berzeago gure bihotzean trikatu dena egun bat, bia, hirur. Ib. 158 (He 160 banitate iragankor bat ). Eta maiz gutiago naizela ene gorputza den lekhuan, ezen ez ene gogoeta airatuek naramaten lekhutan. Ch III 48, 5 (SP aitzitik nora neure gogoetek bainaramate ).
" Airetu, [...] nervioso. Bestak direla ta denak airetuek. Gure neskatikoa ere arront airetue " Izeta BHizt2 .
4. Envanecer(se).
Itxurapenezko jakintasun baten azpian dabiltza guztiak hanpatuak eta airatuak, eta hantik banitatearen guajak berekin daramatza herrestatuak. ES 170.
5. (SP, Urt III 157).
Ahuyentar, expulsar. "Chasser" SP.
[Kontrizioneak eta Konfesioneak] kentzen eta borratzen baitute bekhatuaren itsuskeria eta haren usain gaixtoa airatzen. SP Phil 71 (73 airatzen eta khentzen ). Hatzamaiten bazutie / ene gereinuak / zankopetan lehertuak / zutie haboruak. // Puntzela ziradienak / otoi, begiraizie / bestela sudur hustuz / airaturen zutie. (Interpr.?). AstLas 39. Pirenen bi aldetan Eskalduna sorthu, / Berrogoi mende huntan handik ez higitu, / Aitek utzi larreak bethi zaindu ditu, / Mendiak bezin sendo deusek ez airatu. Hb Esk 39. Handik ehun urthetan, horko [Urthubiako] semea zen / segitzaile Franzian, Carlos bigarrenak, / Nafarroan errege aira zituenak / Egorri zuen haurra Infante zelarik [...]. Ib. 124s. [Iparragirre] Ingalaterrara doa. / Antzokietan mundu guziko / kantaz aidatzen du loa. NEtx LBB 286. Auxe da monja aien bizitza. Gorputz-gaitza sendatu lenen, geroxeago animakoa aidatzearren. Ortarako dituzte Gaixotegia, Sendagai-lekua [...]. Sorarrain Lili 91.
6. "Actitare, maiz gudukatzea, [...] begiratzea, [...] kontsideratzea, [...] airatzea, [...] higitzea " Urt I 116.
7. "Afflatus, haizátua [...], airatua " Urt I 404.
8. (L, BN, S; Ht VocGr 378, VocS 135, DvA, H), aidatu (L, BN, S; aidau V-gip) Ref.: Lh (airatu, aidatu); Lrq (aidatü); Elexp Berg (aidau) .
Elevar(se), levantar(se) del suelo (al aire). "Lever" Ht VocGr 378 y H. "Hausser" VocS. . " Ezin airatu du harria, il n'a pu soulever la pierre" Dv. "Soulever" Lh, Lrq. " Aidau, levantar un poco un objeto pesado. [...] Denon artian aidaukou armaixua, azpixan alfonbria jartzeko " Elexp Berg. . " Aize zurrumilluak papel pillia aidau zeban " Ib. s.v. aize.
Muriska edo kabriola egiten ikasi bear du, bi gisatara [...] Gorputza lurretik airaturik gurutzetu bear ditu aztal biak. Izt D 123. Amoriuaren indarrak airatu zuan lurretik [santua] ; bere lagun arrituak airian ikusten dute. Bv AsL 144. Aize aundi batek orbel igarra airatzen duan erraztasunarekin. Ib. 169. Nik gerriraino nukeen urean, hek lephoradino bazuketen. Ura hanitz laster eta bortitza zen; ene bi muthikoak aira eta ereman zetzakeen. Prop 1896, 161. Brontzezko altara-nausia, non aidatuten dabeen San Pedroren sillea edo iarri-lekua, Berninik apaindua, lau Eleizako gurasok. Ag Ioan 190.
(s. XX) [Haize hegoak] erhautsa zirimolan nun nahi, guziz bideetan, airatzen duelarik. JE Bur 84. [Zaldiak] bi zangoak airaturik igortzen zuen uztar bakotxean. Ib. 20. Kizkien arteko belhar gaixtoak ere iguzkiak eta zola gogorretik airatu sapak horailduak dauzkate. JE Ber 18. Aro ederra ginuen. Gu abiatu orduko, iguzkiak suntsitua zuen lurraren sapak gauaz airatu langarra. Ib. 7. Egileek beldurra dut etzakiten Olerkia zer den. Erosoan bizitzea, ba; Zeru-alde noizean behin gogoaren airatzea. Ib. 84s. Jainkoak bere meneko daukan bihotza mundu guziak ez dezake aira, ez harro. Leon Imit III 14, 4 (Ch eziñ altxa dezakete). Oizu! Beha gazteak ez diren bermatzen, / Ez dutenetz pilota han harat airatzen; / Zirti! Zarta! Zer joak! Bat ez da lerratzen. / Jesus! Etzazkotea eskuak urratzen? Ox 181. Beren orro saminez dautet ihardesten, / Iduriz oiharzunek harrokak airatzen, / Bainan horien gatik ez naiz ikaratzen. Etcham 82. Abioneraraino lagundua naute; / aira-leku guzia jendez baitzen bete, / han denak egon ginen, joaile ta beste, / lurretik airatzeko orenak jo arte. Xa Odol 229. Batbatetan dügü arren / karraska gaitza entzüten, / Elhür lurtak bederatziak, / osto bezala aidatzen. 'C'est l'avalanche qui nous emporte' . Casve SGrazi 116. Askotan ikusten nin [trena] arnaska ta txistuka, ke-pilla beltzak aidatuaz. Ataño TxanKan 120s.
(Al cielo, etc.).
Handik egun laburrik barnean hil izan da eta zerurat airatu. Prop 1876-77, 321. Piarreño, hi, hain ona, / erradak nun dutan ama, / aira nadin haren gana [...] Hire ama duk zeruan. Ox 43. Oi ene bihotz barneko / Jainko maite-maitea! / Noiz izanen dut bihotz / Oso oso zurea? [...] Zuri oihuz banago: / Noiz ote naiz airatuko / Ni huntarik gorago? Iratz 109. Garrak ezeztatu nahiz bihotza dute zilatu; / Bainan gure bihotzerat gar hek zaizkigu airatu. / Zure heriotzak, Aitzol, fruituak emanen ditu. Ib. 25.
Lanzar por los aires.
Zulo onetatik atera zan arriz ta lurrezko sutokari andi bat, zeñak puskaturik aidatu zituen zazpi gizon lanean bertan ari ziradenak. Izt C 336. Murrua sutu eta airatzeko zulo andia egiñik, bretxa irikitzean jendea barrura botatzeko prestaturik zeukala. Ib. 348. Suaren indarrak aidatzen ditu mendiak ta zapaltzen ditu inguruetako erriak. Ag Serm 249.
Desprenderse algo de una superficie.
Ez da beraz harritzeko, karrakatzen direnean gure ganbera hartako paretak eta airatu larru poxier mikroskopa batekin behatzen bazaie, larru poxi hetako zelulak agertzen balin badira mikrobioz brokatuak. JE Med 49s (ref. a la garganta).
"Elurra egin dik!" esaten zigunean, laxter aidatzen genizkin maindire ta estalkiak. Goizeko kapesnea artzeko betik gabe ia, mendira ateratzen giñun. Ataño TxanKan 71.
Elevar(se) en el aire (una voz, clamor, canto, etc.).
Koruan kanta eztitsuak aidatuten zituen bitartean. Ag Ioan 91. Haro bat dut aditzen / orotarik airatzen, / laborantza baita lurretan mintzatzen! Ox 166. Oihana intzirika / entzun dut mendian... / auhena airatu da / errekaz erreka. Iratz 27. Orroit ote zira / su-garren sorgin dantzari / nola ginauden begira? [...] Horra nun zaikun airatu / egurraren boz pollita: / Sutik gozorik zen aitu / Kantuz eta eleketa. Ib. 80. Alaiki eta galaiki nai dizut koplatu / orain zure aurrean pozak dezan leku. / Ez, bada, doñu zarrak beti miña aidatu. / Gaurdañoko zotinak yadanik atertu. SMitx Aranz 33. Stella-Maris kantari-taldeko neskatill sorta batek, egundoko kanta politak aidatu zizkiguten. Egan 1956 (5-6), 79.
Eta bere pensuak mihiaz klaratzen eta airatzen dituen bezala, halaber bertzeeen pensamenduak airearekin batean hartzen dituela beharriaz. SP Phil 305 (He 306 mihiaz airatzen eta kanporatzen ).
" Aidáatu dau, ha levantado (el tiempo)" Iz ArOñ .
Suscitarse (una polémica, discusión, etc.).
Gogoan daukazue behar bada aldizkari batean, Euzko-Gogoa-n, airatu den eztabaida hitz honezaz. MEIG VII 50.
9. + aidatu (V, G, L, BN, S). Re.A y Lh (aidatu). Desaparecer; huir, marcharse. "Escapar, huir" A. "Disparaître, s'évanouir" Lh.
[Egiten zaizun atsekabea eta eransten zaizun falseria] mesprezaturik airatzen dira; haserretzen bagare, badirudi aitortzen ditugula. SP Phil 223 (He 225 mesprezioak eta ezantsiak suntsitzen ditu). Aditu nuieneko / Montebiden fama / herriaren uzteko / lotzen zaut su lama. // Ni airatzeko bezen / tratantek hartzeko / sareak prest zauzkaten. 'Autant que moi à m'envoler' . Michel LPB 342. Ande handi eta bihotz dunak airatu dire, [...] yoan dire, yoan hedoietarat [...] Bainan nor ez da yoan lumadun, lantzetadun, kargudun handitarik? Hb Egia 139. Zer othe dut begietan? / Non da bortha? / Airatu da! / Mahaina dantzan dabila. Elzb Po 205 (en boca de un borracho). Ez nintzan behatu nahi / heien [aitamen] kontseilu oneri. [...] Gazterik nintzan airatu, / libertizionia maitatu. Oxald ( in Ox 190 ).
(s. XX) Gazterik zen airatu [Oxalde], ba; kordari lothua, bazterra frango beharko zuen kurritu. Ox 195. Airatu zitzaion loa. Ib. 128. Aitari zakonean kopeta goibeltzen, / Haurra bere baitarik hari da urbiltzen: / Eskuñoez bisaia dako pherekatzen, / Eta horra non diren auhenak airatzen! Ib. 179. Ikustean semea gutarterat jina, / airatu da behingotz ene bihotz mina. Xa Odol 307. Orai beldur naiz, seme, ote zauden dudan / berriz Amerikerat airatzeaz udan. Ib. 308 (v. tbn. en contexto similar JE Bur 206: Hor harat airatzen direnek orok ez balin badute hatzemaiten zorion ez diru ). Beroa bainan hertsiegia iduriturik kabia, / zorigaitzean senditu nuen handik airatu nahia, / den egunean han banindago ez bainindaike abia. Ib. 294. Eta urte baten buruan hortik airatu zen. Etchebarne 113.
10. (R), aidatu (S) Ref.: A; Lrq (aida) .
Animar(se). "Animar, incitar. Kark airatan zaun bietarik batari, aquél animaba a uno de los dos" A. "Entraîner (moralement)" Lrq.
Ene bihotza ezazu mugi zeure legera, / eta ez abarizia urre ez zillharrera. / Aitzitik aira nazazu / arren zeure bidera / eta ene urrats bakhanak / bitz hartan ibiltzera. EZ Eliç 218 (228 aira nazazu zeure bidean). Hartarakotz ene arima / zuk othoi bitz ezazu, / eta ontasunetako / bidean aira zazu. Ib. 343. Mutxurdin bat edo bi lehen beatak iduri, / Airaturik jarri dire lege berri horri. / Ezkont bailitazke naski protestantik jen baladi, / Katolikoak ez dituzte nahi. Prot 70. Amarretan don Lorentzok / meza nagusiya, / Epistola don Ramonek, / ai ura graziya! / Sorondok ebanjeliyua, / ark zeukan sasoia, / iya aidotu [sic] zuban / eleiza guziya, / berok irurak dute / onra mereziya. PE 112. Etxaun! Xiberotarrak hastean jauzi errabian / Ez ote haiz hor kantari dantzaren erdian?/ Elizen hiru dorreak ari direnetan, / euskaldun zintzurren bortxaz, kantu daldaretan, / Ez ote haiz hor, Etxahun, bozek airatua, / zerurat eskaintzen ari euskaldun kantua? Iratz 188. Nahi nituzke denak pertsutan ezarri. [...] Doi bat airatu gabe egun bat ez nauke, / Hain dut airaldi hoitan gogoa dohatsu. Ib. 23. Huna ene gizona arrunt airatua. Etchebarne 131.
11. "(L, BN, S) producirse dentera a consecuencia de comer fruta verde... etc." A.
12. "Évaporer, lanhuetan joaitia, airatzia " Foix.
Exhalar (un olor).
[Zakurra] beharriak xut, begiak landatuak, erhotua zilo hetarik airatzen zen urrinarekin. JE Bur 16.
13. aidaatu (V-gip). "Aidaatu naiz: me he alegrado" Iz ArOñ.
Alabak esan zeraukunean, aidatu nintzan pozetan, / zorionean, aurkitzen zela haur baten esperantzetan. Xa Odol 186. Ene barnean senditu nuen gazteko sugar piztura, / bihotza berriz airatu zauntan kanpoko xori xixtura. Ib. 197.
14. "Froid, être transi de [...], hotzak aidatzia " Foix.
15. Recorrer.
Ez nioteken alare igande ta jaietan etxean arrapatuko; inguru oetako erri koskorrak aidatzen genizkin guk. Ataño TxanKan 117. Eiztariak [...] inguruak aidatuz eta bazter guziak ondatuz, or zetozek. Ib. 74.
AIRATUXE (Forma con su -xe, de valor aprox.). Desaparecer.
Zortzikotz sukharra airatuxe zen, bainan ez zarotan indar den gutienekorik utzi. Prop 1899, 176.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper