aitzakia.
Tr.
Aitzaki(a) es la forma mejor documentada en textos guipuzcoanos, con pérdida de -a que aparece ya en Ubillos y parece generalizarse desde mediados del s. XIX; le sigue en menor frec. aitzeki, documentado desde finales del s. XIX. Al Norte es tbn. aitzakia la forma más gral. (cf. tbn. aitzakigabe (q.v.) en Etcheberri de Ziburu), si bien emplean atxakia Leiçarraga, Haramburu y Axular. En menor proporción se encuentran además: aitzekia en Haraneder (junto a atzekia), Chourio, Baratciart (junto a atzekia) y Duhalde (en éste junto a aitzaki(a)), atzekia en Mihura y Jauretche, atzakia en HeH y aritzakia en ArmUs.
Atxakia es la forma propia de la tradición vizcaína (atxaki en algunos autores modernos), si bien hay atxekija en f. Bartolomé (junto a atxakija), aitxaki en E.M. Azkue y aitzaki(a) en autores modernos. Lazarraga emplea atxaki. En la tradición alto-navarra hay aitzaki en Mendiburu, atxekia en Lizarraga de Elcano, atxaki en un texto de Fuenterrabía de finales del s. XVIII (PlFuent 289), aitzeki y aitziki en GoldSerm, aitzeki en Inza y aitzaki(a) en Iraizoz. El baztanés Echenique emplea aitzakia. En DFrec hay 45 ejs. de aitzakia, 14 de atxakia, 4 de aitzeki y 2 de aitxakia.
Etim. Inferido de atxakia; cf. cast. achaque. v. FHV 184.
1.
(
V-gip, G, AN, L; SP,
Lar,
VP
5r,
Añ (G),
Dv (G, L-côte),
H (G, L)),
atxakia (
V; Lcc,
SP,
Lar,
Añ (V),
Izt 46v,
Hb,
H (V, G, L)),
aitzeki (
G-azp),
atzekia (
(det.).Urt Gram 7,
H),
atxekia (
S),
atxikia (
atxikie B),
aitziki (
G-azp, AN-gip),
atzikia (
Ht VocGr 409),
aitxakia (
V-gip),
atzakia (
V-gip; det. H (G)),
atxaikia (
Lcc),
aritzakia
Ref.:
A (aitzaki, atxaki, atxeki), Iz ArOñ (atzákixa); Gte Erd 138; Elexp Berg; Izeta BHizt2 (atxikie).
Excusa, pretexto, disculpa.
"Ocasión o achaque, atxakia
"
Lcc.
"Ésas son excusas, aitzakiak dirade oriek. Anda buscando pretextos, aitzaki billa, atxaki eske dabil
"
Lar (s.v. achaque
).
"Excusar, [...] aitzakiatu, [...] aitzakiak eman
"
Ib.
"Achaque"
VP
.
"Achacar, atxaikia ifiñi
"
Ib.
"Excusa, pretexto. Gaur aitzakixan bat asmau biakot etxian, bestela entzun biakoittu ederrak
"
Elexp Berg.
"Excusa. Zu beti atxikiekin. Zure atxikiek eztute deus balio
"
Izeta BHizt2.
AxN explica desenkusa (50) y estakuru (57) por aitzegi [sic], desenkusarik (27) por aitzikierik y aitzintzeaz [?] (295) por aitzeki.
v. estakuru,
desenkusa, apuko, esesio, akiakula, eskusa.
Tr. Documentado en la tradición meridional desde Lazarraga. Al Norte sólo se encuentra en textos labortanos hasta finales del s. XIX y en Xalbador.
Orain dator fraile malmaz arro bat, / atxakiz arturika bisitea.
Lazarraga B15, 1182v.
Hala edireiten ditugu bada guk ere okhasinoak, desenkusak, estakuruak, atxakiak eta itzurpideak bekhatutan egoiteko.
Ax 51 (V 33).
Egun gelditzen bazare aitzakia baten gatik, bihar naski estakuru handiago bat etorriko zaitzu.
SP Imit IV 10, 4 (Ch arrazoiñ, Mst gaiza, Echve gauz
).
Ahal dukeien aitzakiarik hoberena ekhartzen dugula haren faboretan.
SP Phil 347 (v. tbn. aitzakia ekharri Dh 249; aitzekiatzat ekharri He Gudu 97).
Ezen ezta aitzakiarik, ez desenkusarik bat bederak sortzetikako hitzkuntzaren ez jakiteko.
ES 168.
Eta zabiltza zure buruaren edertatzeko aitzekia billha.
Ch III 46, 1 (Echve eskusak
).
Hura da xoilki lagunza bat gure flakotasunarenzat, ez ordean aitzakia bat gure laxotasunarenzat.
CatLav 308.
(V 153)
Baña orduan bertan junta etzidin batzarrerik, asmatu zuen aitzakia ortik, luzagarri emendik [...].
Lar Fueros 226.
Aitzekia edo estakuru ederren azpian.
He Gudu 69 (v. infra AITZAKIAN).
Zer aitzaki ager dezakezu eskatzen dizkitzun bezain gauz errazak ez egiteko?
Mb IArg I 319.
Esku zazu errazki eta aitzaki andirik bage utzi oi dituzun gauz oriek berak.
Ib. 82.
Zure aitzakia edo eskusak Jainkoaren aurrean ezdizute balio.
Cb Eg III 391 (CatV 84 atxakia).
Beraz eztago atxakiarik pekatuak konfesau baga isteko?
Oe 134.
Jainkoak debekaturik dauka, Prinzipe edo Buru agintari nagusien kontra asaldatzea, naiz dala edozein aitzakirekin.
Ub 119.
Beldurra eta errespetua dakarsketzu aitsekiatzat.
Mih 41.
Konfesoriak emoten deutsan penitenzia atxakian [sic, sin duda por atxakia] ta atzerapen andi baga egitia.
CrIc 158.
Oh! gu ezkára sanduak, diote atxekiatáko.
LE Bail 227.
Ezpanióte mintzátu, ez lukéte bekaturík: baña orái eztute atxekiarik berén bekatuarén.
LE Io 15, 22 (Dv, IBk e IBe aitzakiarik, Ker atxakirik; Lç exkusarik, He ezenkusarik, Ol zuribiderik).
(s. XIX)
Aitzakiarik edo eskusarik eztuen fede bagea.
Gco I 38.
Bekatu itsusi au gaiñ-txuritzen edo aitzakiaren batekin edertzen.
AA II 193 (177 aitzaki).
Bizi dira lapurretan, beartsuak dirala aitzakiatzat arturik.
Ib. 175 (v. infra AITZAKIA HARTU).
Dakuskun oraiñ ze aitzakiak ematen dituen dotrinara ez etortzeko.
Ib. 409 (v. tbn. aitzakia eman en Cb Eg III 229, Lard 416 e Ibiñ Virgil 91, atxaki(ja) eman en Mg CO 67, Añ EL1 44, Astar II 156 y fB Ic I 74).
Batzuk aitzaki batez, bertzek bertze batez, oraino giristino gehienek alde bat uzten dute meditazioneko exerzizioa.
Dh 93 (249 aitzakia guzien, 127s aitzekiek).
Oh, zeure laguna juzgetan dozuna! Atxekija bagarik galduko zara.
fB Ic II 225.
Ezta an [yudizioan] izango gauzeen edergarririk, ez atxakia onik.
Añ
EL2
36.
Eskuses edo aizikies beterik arkitzen da mundue ez baruzeko, baño zure tribunalean Jaun Dibinoa ez dute baliatzen aizekiek.
GoldSerm
219.
Beraz ez dago atxakia edo eskusarik pekatuak zuzen ez konfesetako?
CatBus 52.
Nai edozeinbere atxakiyagaz.
Ur BulaAl 20 (BulaG 527 aitzakiarekin).
Gaurgero aitzaki eta apukorik ezin ipiñiko zutela .
Lard 507 (40 aitzakia).
Bainan, elkhar aditurik bezala, hasi ziren guziak atzakia bilhatzen.
HeH Lc 14, 18 (Lç exkusatzen, Dv estakuruka).
Aitzakia bilha dabilana Yainkoari esker onik ez bihurtzeko.
Hb Egia 37.
Etorriren da ordua, non arima hau irazia izanen baita gorphutz hunetarik [...]. Eta huni ezin aitzakiarik eman, ezin itzur, ezin ihes-egin.
Dv LEd 154.
Beti aitzaki azpiyan bizi zerate.
Sor Bar 21.
Eta orlako mokadu goxuak jateko bidea izan ta beti aitzakia aitzakien gañean dezute.
Ib. 101.
Kuntsellüko bozkan azkarrago dirate arrazuak edo aritzakiak gure eginbider ükho egin erazteko.
ArmUs 1892, 130.
Horra zertako dabiltzan batzu aitzakia edo estakuru bila.
HU Aurp 84.
Ezekien zer esan / euren aitxakitzat.
Azc PB 146 (in Ur PoBasc 192 euren deskargutzat).
Aitzaki txikiak bearko dira orretarako, uskeria bat izango da naikoa.
Ag AL 76 (151 atxakiak).
Atxakiarik batbere iminten ez dogula geure buruak garbituteko.
Itz Azald 143 (v. tbn. atxakija ifini en Astar II 159, aitzakirik jarri en ArgiDL 43, atxakirik ipiñi en Kk Ab II 54, aitzeki batzuk jarri en Txill Let 88).
(s. XX)
Alabak ere, eskuak izarditzen zaiozkan aitzakiyakin, aguro laja zuen senar gai kojua.
Iraola 24.
Masimak uste eban atxakiak eta asmoak izango zireala aren negarrak eta esate guztiak.
Echta Jos 161.
Nai zuan zerbait gaiztoaren aitzeki, Juduak nai zuten bezala Jesus gurutzean josirik il erazitzeko.
Inza Azalp 68.
Farisau arroak ordea, orra zer aitzaki ateratzen duten Yesusi ez siñesteko.
Ir YKBiz 101.
Oztopoz dala jauzia / ateratzen aitzakia.
"Alega como excusa que ha tropezado y caído"
.
Or Eus 173 (31n aitzaki).
Langilleen alogerak pizka bat geitzeko atxaki asko.
Eguzk GizAuz 28.
Zoro Zu!... Urliak, billatuz aitzaki, / zoro-merikura nindun eramaki.
Or Poem 548.
Ezen Marcellek jantzi dotoreak ere maitexka zituen; hori zuten bien arteko liskar aitzaki bakarra. Baina Pierre ez zen batere aserrekor, eta liskarrok ez zuten irauten.
Mde Pr 147.
Eta ortik artu dute aitzaki fedegabeek Jainkoaren siñestea gaur alperrikakoa egin dela esateko.
Vill Jaink 31.
Izaten dau [...] atxaki ta akiakula ederrik, luzapideak lortzeko.
Erkiag BatB 152.
Alperra beti atxaki billa nundik lanai iges eingo.
BEnb NereA 52.
Edozer zala aitzaki, burrukan hasten zitzizkion beste muttikoak ikastetxean.
Osk Kurl 64.
Basarritarrak badu / naiko malizia, / aitzakia eman du / esne-eskasia. / Prezio ortan bada / zeñek erosia.
Uzt Sas 237.
Entzuten dugu: "Sortu gabeen galtzea ez da gaizkia". / Kontzientzia ixil arazi nahiaren aitzakia!
Xa Odol 220.
Ugazabak uskerizko atxaki batgaitik kanpora botateko almen osua eukan.
Gerrika 52.
Aitzakia bila gabiltza Venezuelan, geure eginbeharrari ihes egiteko.
MIH 363.
v. tbn. Mg CC 121s. VMg 2. It Fab 132. Lap 236 (V 105). Arb Igand 48. Jnn SBi 228. Urruz Urz 38 (39 aitzaki). EusJok II 25 (det.). AzpPr 67. KIkG 62 (det.). Aitzaki: JBDei 1919, 175. Xe 282. Bv AsL 197. Goñi 71. Gand Elorri 60. Zait Plat 2. Anab Aprika 77. NEtx LBB 48. Berron Kijote 106. Etxabu Kontu 55. Ataño TxanKan 195. Atxakia: CrIc 58. Mg PAb 51 (-ija). JJMg BasEsc 125 (-ija). Enb 150. Bilbao IpuiB 105. Atxaki: Otx 151. Etxabu Kontu 144. Aitzekia: Brtc 7 (235 atzekia (det.)). Ud 99 (det.). Aitzeki: PE 88. EusJok 22. Lab EEguna 107. Txill Let 87. Ugalde Iltz 58. Ataño TxanKan 32. Aitxaki: Etxabu Kontu 67. Atzekia: He 2 Cor 11, 12. Jaur 128.
(Indeterminado, precedido de tema nominal nudo).
Bajo el pretexto de, con la excusa de.
v. infra AITZAKIAN.
Gizonak berriz mozketa-aitzaki / beren aizturrak gerriyan.
Tx B II 64 (ref. a los gitanos).
Gurasoak surik ez bazan egiten, etxea sugez betetzen zala esan oi ziguten. Nik uste, sugearen bildur aitzaki, inguruko sasi ta oteak garbitzea nai izaten zutela.
MAtx Gazt 54.
2.
atxakia, atxekia
(V-gip ap. Etxba Eib). Defecto, pega, tacha; queja. "Achaque, queja, molestia. [...] Atxekixia eta illetia ugari ba dau beronek beintzat" Etxba Eib. Cf. Lar s.v. achaque. v. atxakio.
Eri denak edo zenbeit atxakia gorputzean duenak.
Lç
Adv
** 6rs.
Gure arimetako eritasunén eta atxakia handién sendatzeko eta remediatzeko moien bakhoitza.
Ib. ** 6v.
Zeure perfetasun infinituaz ene tatxak eta atxakiak perfetzea gatik.
Harb 209.
Ez nihoiz nihoren aitzakiak mira, bai bertuteak.
Hm 234.
Aditu zituan aien aitzaki arrazoi-moduak Kardinalak.
Bv AsL 197.
Zuen erriko janarik / beti dizkie aitzakik; / nik eztizkiat nai ta / jaitzak ik.
P. Amezketarra Auspoa
54, 83.
Guztiak ezkongaitan / txit prestubak dira. / Ezkondu eta gero / aitzekiak milla.
Sor AKaik 116.
--Biantxa polita dezu, adiskidea. [...] --Biar izango ditu amairu illabete. (Alderdi guztiak begiratuaz). --Itxurazkoa da. Eztu aitzekiarik.
Ag G 86.
Biyak txit onak zeuden / egiya esateko, / etzegon aitzekirik / kozinerantzako.
JanEd II 101.
Etxian da kanpuan / tabernan t'elizan, / bi urtez zaitu zaitut / zu nola zabiltzan; / beste aitzakiyarik / ez dezu deus izan: / piska bat mudakorra / gaur askoren gisan.
Tx B II 161.
Artu liteke lurrean, ainbat / aitzaki duen apeza.
"Un cura que no tenga mayores defectos"
.
Or Eus 422.
Biotz-eragin sendoa baitute ordea, aitzaki ortatik lekura daude.
"Las redime, sin embargo, de ese escollo que apunta, la caudal corriente de sentimiento que las empapa"
.
Or BM 22.
Lan kontuan ordea, Piarresi ezin leioken aitzekirik jarri eta eztiñat uste beste arrazoibiderik gabe ken nezaiokenik.
Etxde JJ 82.
Aitzaki batzuk asieran baña ondo daukazu burua, prosan asi-ta bertsoz amaituz, zu, neretzat eredua. In.
SM Zirik 96.
Libre zeukan [Polik] nai aña jatea ta pastel ta txotxo osoak jan naita ere ez lioteke aitzaki aundirik jarriko.
Anab Poli 77.
Uste al dezu garaiz iritxiko gerala bazkaritarako? galdetu nion txoperrari. Nik, egiazki, ez nuan aitzakirik berarentzat. Galdera orrekin nik nai nuana zan ginjoazen bezin azkarrik jarrai zezan.
Anab Aprika 96.
Geure lan edo ofiziotan / danok ditugu aitzakiak / aspertzen gaitu bizimodua / lana eginda ateratziak, / ariñaguak dirala uste / besteren bizibidiak.
And AUzta 113 (v. tbn. 137).
Etxeak etzeukan aitzakirik. Etxe ederra zan .
NEtx LBB 39.
Ganaduaren aitzaki danak / lenengo adierazi.
Uzt Sas 200.
Mundu onetan etxe geienak / dute zerbait aitzakia.
Ib. 39.
Ura egur neurtzen ari bazan, etzuan ez saltzalleak eta ez erosi zituan arotzak ere aitzaki aundirik izango. Gizon jatorra zan ura ta zuzena.
Ib. 337.
[Oitura auek] gorde Jaungoikoagatik, / aitzakirikan entzun ez dediñ / gure ondorengotatik!
Olea 132.
Txokolate onek etzeukan ezeren aitzakirik!
Ataño
TxanKan
155.
Teresak gazte adorea opa dau arlo ortarako, gorputz-atxaki ta bizi nasaira egiña ez dana.
Onaind STeresa 87.
Emen bertsoetan [soldaduskako] aitzaki batzuk kontatzen ditut. Baiña oso ondo ibilli nintzan.
Insausti 55 (v. tbn. aitzeki ib. 123).
Eguraldiak ez du aitzakiarik. Haize epelak badu halako udaberri-susmo goiztar bat.
MIH 135.
Dmytryken lanak ez du aitzakiarik: hitzaldi bikaina egiten digu.
MEIG I 196.
"
Atxiki (L-ain, B) culpa"
A.
An egon giñan amabi egunez kartutxoen begira, ta ez ageri. Noren aitzakiz? Enaiz oraindio jabetu, baño jabetzeko bidea izango da.
Or SCruz 66s.
Bai gutxi dakizula, Santxo, zalduntzarekiko aitzakitan. [...] Isildu ta eraman onekoa izan zaite.
"De achaque de caballería"
.
Berron Kijote 194.
Begi-itxiriki batean garbituko dizkitzut aitzaki oiek guziak.
"Todas vuestras dificultades"
.
Ib. 19.
AITZAKIA HARTU.
a)
Buscar defecto, criticar.
Txikiya zala artzen / zioten aitzaki, / Luxiantzat etzala / gizonikan aski.
Yanzi 209.
Quejarse.
Personak klaru biar / leuke jokatu, / ez zenbatek bezela / atxakia artu. / Jentiak euki eban / ainbat erreparu, / argaitik esan eben: / Ak irabazi du.
EusJok II 78.
b)
Tomar como excusa, tomar por excusa.
Laister asi zen, zerbaiten aitzeki artuta, Etxahuniara bear baiño geiago lerratzen.
Etxde JJ 109.
Askok lan ori aitzaki artu / ta utzi beste guziak.
Uzt Sas 179.
Bertsolarien neurketatxo bat / artu zenduten aitzaki.
Olea 131.
Ez da ibili bere burua [...] goratu beharrean Jesusen bizitza aitzakia harturik.
MEIG II 59.
Esquilache hartu du aitzakia maite dituen gauzak goratzeko.
MEIG I 192.
AITZAKIA EGIN
(Precedido de gen.). Pretextar, poner la excusa de. "Qui non potest coire culpat naturae mulieris labra, alua ezin io dezakenak alupizarraren atzékia egiten du" Urt I 468.
Trabaillatu nahi etzuenak, otzaren atxakia egin zuen: barutzera herabe zuenak, buruan min zuela erran zuen.
Ax 51 (V 33).
Konfesiyuan esan / dena dan moduban, / iñoren aitzakirik / ez egin orduban.
Ud 92.
(Sin egin explícito).
Uztarriari paltak billatzen / ibilli zaitez poliki, / iri oiek zer janda dabiltzan / jendiak baldin baleki; / debildadiak ematen dizten / buruko miñak izaki; / besterik eziñ asmatu du ta / uztargillien aitzaki.
(In Uzt
)
LEG
I 207.
(Con completiva).
Etxekoai ustekabeki azaldu nai zitzaiela egin zun aitzeki, baña Beltranek ba'zerabilkin aspaldi artan beste zerbait buruan.
Etxde AlosT 86.
AITZAKIA EGOTZI.
Achacar, echar la culpa. v. AITZAKIA EMAN.
Beraz etzaiote bear atxakia egotzi lurrai, zergaitik ez diran artarako gai.
'No debe pues imputarse el defecto a la tierra'
.
Izt C 138.
AITZAKIA-EMAILE.
Persona que presenta una pega o queja.
Aditu zituan aien aitzaki arrazoi-moduak Kardinalak [...]. Gero [...] aitzaki-emalliak [...].
Bv AsL 197s.
AITZAKIA EMAN .
(No se han incluido en este apartado ejs. del tipo aitzakiak eman 'dar excusas, excusarse').
a)
(Con complemento en dat.).
Echar, achacar la culpa (a algo, a alguien).
"
Atxikia eman (B) echar la culpa a alguien"
A.
Cf. supra (2).
Eztugu bertzeri zer atxakia emanik, eta ez zer hoben egotzirik, geureak ditugu faltak.
Ax 563 (V 360).
Eta neurk dut falta, eztu bertzek parterik: ezin demaiot bertzeri atxakiarik, neurk neure burua galdu dut.
Ib. 595 (V 383).
Ezlitzake bada kalterik orain ere, anziñaeran bezala baleude Podagiñak matsdiak ifinteko [...]. Ez du bada iñork ere zer atxakiarik eman Gipuzkoaren mugapeko lurrai.
'No se haga pues ninguna acusación a las tierras de la jurisdicción de Guipúzcoa'
.
Izt C 148s.
Zenbatek galtzen duten bizia / ezin diteke sinistu, / Batak besteri aitzeki eman, / baña illik ezin piztu. / Kamioetan gabiltzan danok / beti gaude arrixkutan.
Basarri 169.
Ta begirok arduari ur-tantorik sekulan bota neri aitzakiya eman ez dizadatekan.
Anab Poli 42 (palabras de un tabernero al sirviente).
Aspalditxuan ikusten zaitut / lan egitiaz mindurik, / jatekoari atxaki emon ta / geldi egon gurarik; / ezer ein bage jan eta edan, / ez dozu gura besterik.
BEnb NereA 102.
Orduan an etzegoan iñori aitzaki ematerik.
Alkain 125.
Errezena aitzakia besteri ematea izaten da eta.
Insausti 125.
Ez daukat eguraldiari aitzakirik ematerik.
Albeniz 266.
v. tbn. Uzt Sas 337. Ataño TxanKan 242.
(Precedido de gen.).
Zure aitzaki ematen du ark / zerala biyotz gogorra.
Lizaso (
in
Uzt Noiz 108
).
b)
Poner pegas, quejarse.
Cf. supra (2).
Baña bein Zarautzko arotz batekin aserretu omen zan. Beti aitzakia ematen ari omen zan da aspertu zan entzuten. [...] egur neurtzen zebilkian zinta utzi omen zuan. Berak neurtzeko esan omen zion.
Uzt Sas 337.
AITZAKIAN
(SP, Lar, Añ). (Precedido de gen). Con la excusa (de), bajo el pretexto (de). "Soldaduen aitzakian, sous prétexte des soldats" SP. "Socapa, pretexto, aitzakian" Lar. "Socolor" Añ. v. AITZAKIATAN, AITZAKIAREKIN, AITZAKIAZ.
Zorigaitz zuentzat, eskribau eta farisau hipokritak, zeren iresten baiditutzue alargunen etxeak zuen orazione luzeen atzekian.
He Mt 23, 14 (Echn otoitz luzeak 'iteko aitzakian; TB otoiz luzen egiteko estakuruan, Hual pretestorekin).
Zeiñek, maiz eziñtasun edo inposibilitate itxurazko baten atzekian, ez baitute nahi solamente bizitze debotari lotzera pensatu ere.
He Phil VII (ed. 1853, X aitzekian).
Funts-gabeko eginbide baten aitzekian inkietatu eta nahasi nahi baitzaitu.
He Gudu 118.
Santuen aitzakian [...] fede ta lotsa gabe, Jainkoaren ofensa nazkagarriak ta Santuen desonra itsusiak nai edo erakarten dituzte.
Cb Eg III 359.
Hunen ondotik mintzatzeko / Nor zen diñe justizian, / Erretor on baten galtzeko / Zenbait hitzen aitzakian?
Monho 44.
Jaiera edo debozioaren aitzakian goiza igarotzen badu ezer egin gabe.
AA I 587.
Eguraldi gaiztoaren aitzakian.
Izt C 347.
Biltzen du azienda hamabortz guzian, / Bertzerik ere saltzen hekin aitzakian.
Hb Esk 115.
Lurraren aitzakian, urgulua eta nausi izan nahia ziren yokoan.
Hb Egia 44.
Danak emen ditugu / oraingo aldian, / burnizko bide traste / oien aitzakian.
Xe 223.
Tolos'aldera maiz bajatzen zan / deus gutxiren aitzakiyan.
Tx B I 144.
Langilleak batbatean zuzendu ditue gerriak, ikusmiñaren aitzakian, atsedenaldia artuz.
TAg Uzt 81.
Ain zuzen ere orretxegatik utzi nikan artzaingoa ajien aitzekian.
Etxde JJ 41.
Inguru hauetako artzain gehienak harat biltzen dira. Artzain ez dena frango ere ba, haragiz asetzerat, artzainen aitzakian.
Xa Odol 233.
(Precedido de oración subordinada con el suf. -(e)lako
).
Jainkoa hondratzen zuelako aitzakian, gaitz itsusi asko eragitea-gatik.
Ub 36.
Jaunaren miserikordia andia dalako aitzakian, aienatzen dezu zere biotzetik Jainkoaren itza.
AA II 597.
Illuna gañean zalako aitzakian inguruko errietara bialdu zituen.
Lard 400.
Eta hortakotz igorriak izatu ziren, tokirik etzelako aitzakian, etxe batetik bertzera.
Jnn SBi 11.
Bazterrak nasten dabillelako aitzakian, lotuko dute.
Ir YKBiz 391.
Norabait joan bearra zutelako aitzakian, istillu aspergarri artatik aldendu ziran.
TAg Uzt 41.
Egia ongi atzeman ez nulako aitzakian etzindudala serbitzen.
Or Aitork 193.
(Precedido de -tzeko
.).
Cf. LexHNav I 36 (Yerri, 1567): "se levantó de la cama después de media noche, en achaquia de cocer o colar unos paños".
Denbora batzuetan joaten nintzan etxe batera jokatzeko aitzakian.
AA III 488.
Arnas-artzeko aitzakian, marandioko atera irtetzen.
TAg Uzt 294.
Pixa egiteko aitzakian atera nintzan eskolatik.
Uzt LEG 61.
(Precedido de -rako
).
Periko, eizerako aitzakian, Errekatxo ingurura arrimatu zan.
TxGarm BordaB 127.
(Precedido de part. o adj.).
Egun batean, andre negartiarekin solasaldi bat egin aitzekian, etxera deitu zion.
Etxde JJ 22.
Ta aren txiro aitzekian nire ogasunaz gabetu nai niñuzuten.
Ib. 77 (v. tbn.78).
AITZAKIA-NESKA.
Concubina.
Bere aitzaki-neska atetik sartzen nabaritu zuan ezkero [...].
"Su coima"
.
Berron Kijote 180.
AITZAKIA HORRETAN.
Con esa excusa. v. AITZAKIAN.
Asturiastik ekarri-ttuzte / onera sagardo-pillak, / aitzaki ortan etorri eta / txikitu'ituzte botillak.
Tx B I 174.
Animaliya gaixtuentzako / dezula diozu griña, / aitzaki ortan juaten zera, / ori da gauza jakiña.
Agirre (
in
Xa EzinB 127
).
AITZAKIARA,
AITZAKIRA
(Tras gen.). Con la excusa de.
Bertso-sorta bat jarri / dezadan argira, / Euskal Irratira,/ dalako Goizean behin / orren aitzakira.
Zendoia 108.
AITZAKIAREKIN,
ATXAKIAGAZ
(Precedido de gen.). Con la excusa (de), bajo el pretexto (de). v. AITZAKIAN.
Baina inok ukatu ezin legi pasiuaren atxakijagaz gauza txaar asko egiten diriana.
fB Olg 32.
Orregaitik [...] guraso askok, interes begitandubeen atxakijagaz, [...] eta isten deutsee euretara [bigiretara] juaten.
JJMg BasEsc 115.
Joanategi soldadoak, kontrabandoaren aitzakiarekin, portuetan hil zuen Beñat gurea.
Arti Tobera 278.
[...], eta oien aitzakiakin Jainkoa bera ukatzea.
Vill Jaink 32.
(Precedido de oración subordinada con el suf. -(e)lako
).
Eta aranzazko koroa gogor bat ifini zioen bere buruan, [...] bere burua Juduen Errege egin zualako aitzakiarekin.
Ub 88.
Far eragiteagatik bakarrik esaten dituelako aitzakiarekin aintzat artzen eztitue.
Gco II 16.
Alabiak ez eban gura [baru bat egitia], ezin ebalako atxakijagaz: bere eziña barriz ez zan besterik, ez guria baño.
Ur MarIl 105.
Tellatu ta ate berria egiñ bear zitzaizkiolako aitzakiarekiñ, zarrak kendu ta berririk egiñ ez.
Urruz Zer 117.
(Precedido de oración subordinada con el sufijo -(e)n
).
Emakume arraio arek, Pako anaia zuan aitzakiarekin, etzuan erdi-jantzirik agertzeko lotsarik.
NEtx LBB 71.
(Precedido de -t(z)eko
).
Ezagutzen dezu, batere lotsarik gabe egingo dizkitzula ongi ez dirudien mirapilliak, gaztañak, ta sagarrak ateratzeko aitzakiakin.
AA III 553.
Alkarregaz ezkontzeko atxekijagaz.
fB Ic III 328.
Zer esan, arako jaijegunak karobija sutan artuten dabenian, laguntzeko atxakijagaz juan oi diranak gaitik, egubarterik geijeena nasaitasunian igarotera.
JJMg BasEsc 119.
Emakume eder aiek, zerbait saltzeko aitzakiarekin, Israeleronz joan ziran.
Lard 103.
Astia irakurtzen emateko aitzakiakin, basopeko itzalera joan zan.
TAg Uzt 263.
Ta bada plaga erri aietan edozein uskeri saltzeko aitzakiarekin.
Anab Aprika 24.
Poli, Donostiako kaieko umezurtz bihurria, itsasora darama egileak, ihes egiteko aitzakiarekin bada ere.
MEIG II 105.
(Tras tema nominal nudo).
Seme alabak ezkontza atxakijagaz gaiski bizi diriana, dakijela, lo egin oidabee ardura bagarik.
fB Ic III 363.
AITZAKIATAN,
AITZAKITAN.
a)
(Precedido de gen., oración subordinada con -(e)lako o -t(z)eko
).
Con la excusa de, bajo el pretexto de.
v. AITZAKIAN.
Aitari Hebronera joateko baimena eskatu zion [...] Jaunari egindako promes bat betetzeko aitzakitan.
Lard 196.
Apostolu santuen obi ederrak ikusteko aitzakitan, jo zuan Erromara.
Bv AsL 39.
Ta arrera-on-eginzale aiek, txurrut baten aitzakitan, artsaldekoa prestatu diote ostatuan.
Mok 19.
Beren seme-alabaxoak zaitzeko aitzakitan; baiña, egia esateko, elbarriaren azkenengo ipuia aditzeko irrikaz.
NEtx LBB 92.
Eizerako aitzakitan, asi niñun begiz joak neuzkaneiri bisitak egiñaz.
Ataño
TxanKan
125s.
Eta goiz batean, lanera zijoan aitzakitan, ukullu-txulotik zeleta egin zion.
Ib. 157.
Kale egindako guztitan, / kartutxoai aitzakitan / orain artean ikusi ditut / irutatik bitan.
Insausti 294.
b)
Engañando, buscando pretextos.
Ez dut iñor maite, ezta gorroto ere; ez nabil ni onekin aitzakitan eta arekin eskean.
"No engaño a éste ni solicito a aquél"
.
Berron Kijote 161.
AITZAKIATARAKO,
AITZAKITARAKO
(Ref. a mujeres). De mal vivir, rameras.
Bi neska gazte zeuden, ara, etxeko atean, "aitzakitarako" esan oi zaien oietakoak.
"Destas que llaman del partido
"
.
Berron Kijote 45.
Multzoko bat-lez ez zaitut nik maite / ez nabill zure ondoren morroi-antzean / aitzakitarako zatzaizkidan; / askoz-ere obeak dira nere asmoak.
"Por lo de barraganía"
.
Ib. 130.
AITZAKIAZ
(Precedido de gen.). Con la excusa de, bajo el pretexto de. v. AITZAKIAN.
Hainitzetan horrelakoek buruan sartu duten ustezko ezinaren aitzakiaz eztutela orhoitu ere nahi bizitze debotari lotzeaz.
SP Phil b, 4v.
Onak dirialako atxakiaz.
CrIc 52 (v. Mg CC 127 konfesore ezagunik etzedukalako aitzaki edo estalkiaz
).
Jaian atxakiz nai ete dozun / bideko laguntasuna.
BEnb NereA 220.
(Precedido de oración subordinada con -(e)lako
).
Yesusek eriak yai-egunean sendatzen dituelako, asarretzen dira Yuduak, ori lan-egitea ta beraz yai-egunean debekatua dalako aitzakiaz.
Ir YKBiz 104.
Medinako Fray Bartoloma domekarrak Inkisiziora salatzen, ez-siñesgarritzat artzen ziran gai batzuen aldezle zalako aitzakiz.
Gazt MusIx 57.
(Tras -t(z)eko
).
Urrengo egunetan, Anjelen berri jakiteko aitzakiz, egunik utsegin gabe, an joaten zan mutilaren etxera gure neskatxa.
NEtx LBB 143.
Idazkari onek onako pastela proponidu eutsen. boto burrukarik ez izateko atxakiz.
Gerrika 63.
(Tras tema nominal nudo).
Ez ken iñori eskubiderik. / Dunak dezala berea. / Pobre-aitzakiz ez euskaldunoi / leñargia uka, ordea!
SMitx Aranz 77.
AITZAKIAZKO.
"Qui est de prétexte. Zure aitzakiazko solasak etzaizkitzu deusetan baliatuko, les paroles de prétexte que vous avancez ne vous serviront de rien" Dv.
AITZAKI ETA MAITZAKI.
Con pretextos.
Amerikarrak, Guamen etzuten atzerritarrik ikusi nahi. (Ondo zeok, e!). Aitzaki ta maitzaki, anka egin izan bear zuten Kantabriako buruñurdunak.
Olerti 1961, 157.
Aitzeki ta maitzeki, zu lurra baño ustelagoa.
(AN-ulz).
Inza EsZarr 168.
Beti baietz erantzuten eusten; baña, atxaki ta matxaki, ez zan olan izan.
Gerrika 205.
AITZAKI-MAITZAKI.
a)
Excusándose, con excusas.
Aitzaki maitzaki, gezur ta abar, non da nere gogoa an da nere zankoa, Iñazio Mari azalduko zan azoka zelaian, arro arro, [...] gizonik oituena [...], premiazkoena bezela.
Ag G 128.
Ta sarritan ez al du gure zabarkeriak bide ori lazten? Batzutan, ez al gabiltza aitzeki-maitzeki?
Lab Egan
1955, 56.
Ez ibilli aitzeki-maitzeki, Biedermann jauna.
Lab SuEm 170.
Errekisari igezegin naiean aitzeki-maitzeki asi diranak.
EAEg 24-11-1936, 377.
Aitzeki-maitzeki, lurre baño ustelagoa aiz i.
(AN-ulz)
'Alferrari ta ordaintzale gezurtiari esana'
.
Inza NaEsZarr 1869.
Laister alde egin zigun txabolara, aitzaki-maitzaki, amaiketakoa egitera.
Alkain 56.
Aitzaki-maitzaki ni ari nintzan lekura etorri uan.
Ataño
TxanKan
139.
Lurdes aitzaki-maitzaki kuartoetara joan zan erropak txukuntzen lana bazeukala eta.
TxGarm BordaB 39.
Aita, aitzaki-maitzaki, etzan etorri bazkaltzera; ez baitzuan semea agurtzeko ausardirik.
Ib. 45.
b)
Excusa, pretexto.
An erabakitzen dute, aitzaki-maitzaki bidez, Gabonetan, gaztelu nagusienetzaz yabetzea.
Goen Y
1934, 90.
Asia zen aitzeki-maitzeki baten billa ziñaren indarra deusezteko.
Etxde JJ 67.
Gizon batek semearen eztaietara otsegin zien bazkaldarrai, baña auek aitzakiz-maitzakiz etziren etorri.
EgutAr 29-9-1966 (ap. DRA
).