Harremana

    OEH - Bilaketa

    5777 emaitza gizon bilaketarentzat

    Sarrera buruan (103)


    Sarrera osoan (500)

    Emaitza kopurua 500 elementura mugatua
    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    andere.
    tradizioa
    Tr. La forma andere, que aparece ya en la documentación medieval (y tbn. en la onomástica aquitana: Andere, Anderexso, etc.), se documenta sobre todo en textos de autores bajo-navarros y suletinos y, en el s. XX, tbn. en algunos meridionales. Andera, variante antigua que se encuentra en RS, vuelve a aparecer en autores vizcaínos del s. XX (y en Zinkunegi). En DFrec hay 63 ejs. de andere (33 meridionales, de ellos 5 vizcaínos) y 10 de andera, todos ellos vizcaínos. Últimamente, entre algunos autores meridionales se tiende a diferenciar, sin ningún fundamento, entre andere 'señora' y andre 'mujer'. Para su uso como praenomen vasco en la Navarra medieval, v. FLV 1969, 49. v. tbn. Arzam 104.
    etimologikoa
    Etim. Notable concordancia con las lenguas célticas, "pero seguramente tiene más razón Pokorny al suponer que esta palabra en céltico no es indoeuropea sino tomada de las lenguas ibéricas, es decir, que el vascuence aquí no representa un préstamo céltico, sino más bien lo contrario" Tovar BAP 1945, 33s. Es razonablemente seguro que es inseparable de aquit. andere. v. Gorrochategui Aquit 127ss.
    sense-1
    1. (L, BN, S; Lar, VocS , VocBN , Gèze, Dv, H); andera (A); ande (S (oxítona) ) Ref.: A; Lh; Lrq.
     Señora, dama; damisela, señorita. "Damisela" Lar. "Demoiselle" VocS , VoBN . "Dame, demoiselle" Gèze. "Dame" H. "En BN-baig, se distinguen andere 'señorita' y andre 'señora'" A. "En S et BN andere est généralement 'demoiselle'. Andre est 'madame' en BN" Lh. v. anddere (2), andre, andereño, emazte. Tr. Documentado desde Dechepare, es más usado al Norte, especialmente por los suletinos.
    O andere gloriosa eta ama eztia! / zutan dago bekhatoren esperanza guzia. E 19. O anderia, ezin date ehor zure bardinik, / gainekorik zuk eztuzu Ieinko beraz berzerik. Ib. 107. Eikek senar makerra ta ak aukake andera. "Y aquél te tendrá estimada señora". RS 290 (la forma verbal masculina no se corresponde con el significado). Herioa da andere noblia, galanta, liberala. Tt Onsa 160. --Zeri gogatü behar düzü erraitian Ave? --Andere honari jin zaion meziari Gabriel Aingüriak berria ekharri zerionian. Bp I 122. Signifikatzen dü Birjina Seindia dela kreatüra güzien Anderia. CatLan 74. Hantik llabür gaian andere hila bere arropa ederrenetan zereioan agertü. Egiat 173. Anderia, jaun hunek / gü behartü gitizü, / huna jiteko pena / otoi, nahi genon hartü. AstLas 25.
    ( s. XIX) Erragüzü othoi anderia / Eia nuren alhaba ziren. / Zure minzarajetik üdüri dizü / Nuble edo Errege alhaba ziren. Xarlem 1085. Enzün düt, musde Legouve, zirela emazte gabe; / andere eder aberats bat, espusa ezazü hebe. Etch 524. Nahiz entzün izena anderia, / Galdü tizü hunak eta uhuria. Ib. 428. Jaun larru zuria sendi / Delarik harpetik, / Andere bilo horia / bere lagunen artetik / Gibelerat gelditzen da, / Erori dela astotik. Bordel 95. Hari iduri zaiko balena anderia / Soberaxet dela lodia. Arch Fab 183. Etzen izatu net errespetutsua, / Gure andere arrotzarentzat. "Pour la dame étrangère". Gy 279. Frantziako izenik handienak eta ederrenak ekhartzen dituzten yaun eta andereak. Elsb Fram 180. Maria erran nahi da: Goratia, Argitia, Anderia, Gehiena. Ip Hil 27. Juliena B... zen andere gazte bat edertarzün handitakoa. Ib. 114. Auzo hiri eta herrietarik etorriak jaun eta andere anitz. HU Aurp 169.
    ( s. XX) Oh! lili xarmanta! / Orok maite zütügü / Andere pollita! Xikito 13. Buruan badakar andereek bezalako xapel bat, bazterretarik itzalik gabea hargatik. JE Bur 141n. Bordales andere bere adintsuko batekin adixkidetua zen. Ib. 95. Eztakit zer sartu zitzaidan belarrian barrurago: zeinuen otsa, ala gizon ta gixon, andere ta anddere aien zalaparta. A Ardi 45. Arnoa eta kruxpetak, oro zuek bezen onak ditutzue, andere maiteak. Barb Sup 22. Huna zuentzat bonbonak, / Andere batek emanak! Ox 61. Jauregiko zaldun eta andera andikijak. Altuna 32. [Emazte] guziak Mariaren / ahizpak dirare; / Gure familietan / bizi-begirale / Eta, nahi badute, / orotan andere. Etcham 102. Anderaño ta andera / Bikañak ugari / Dira gaur Jel-baratza / Orren ikerlari. Enb 59. Letradunek dugu euskara oinperatu; letradunek, jaunek eta anderek, dugu euskara goratu eta gaitu bear. FIr 155. Andere panpina bat bilakatuko xixut, eta xure esku pollitak ez dituxu andeatuko xurrutategian baxera ikuzten. Zub 62. Zorioneko Andere aiek, nexka maitalea bizkortzearren, ola asi ziren izketan. Or Mi 126. Pertza albuan, dantzan, Muruko sorgiña, / egazka Anbotoko andere ziztriña. Laux BBa 6. Eian hortik ixtorioño bat, daut eskatzen irriz "Oihanarteko" andereak. JE Ber 33. Beraz, agur, ene Andere altsuba ta on dakixula. Otx 162. Baña jarrai-egin karden, / eresa baiton ederren / andera baten itzetan. Laux AB 48. Jendetza ugaria jatsi da bultzitik. Udaldia egiteko itxas-errira dijoazen zaldun eta andere. TAg Uzt 5. Andere maite ori! Nik ikusi nunez, esango dizut. Zait Sof 194. Goiko andera arpegi-izugarriok! Ib. 108. Andere bat oso eskolatua izan hadin nahi dinat. Mde HaurB 29. Esan zuen hamabost urteko andere gazte txit ausart batek. "Young lady". Mde Pr 94. Mayi, labea gorri dea? --Ez dut ezagutzen anderea. JEtchep 22. Obanos herrixkarat [...], han bizi baitzen horgo andere aberats batekin ezkondurik. Ardoy SFran 117. Emazte hori xori-buru bat duk! [...]. Andere nahi, emazte ttula. Larz Iru 126. Zure lekua hartu duen andereak, / gurekin behar ditu pairatu bereak: / amaizunarendako ez daizke hobeak, / ama ukatu duten haur dohakabeak. Xa Odol 208. Biotz-beratuko aal zera, andere. Berron Kijote 42. Auzo herritar andere batekin. Larre ArtzainE 289.
    azpiadiera-1.1
    (Precediendo al nombre).
    Andere Souzak halakoen herrian esküdagoa bagetarik izan ladin bere jendia, etzian nahi. Egiat 160. Irus ezarri zira andere Adela! Etch 566. Murde axerik behiñ, andere zigoiña, / Hauzoan bethitik hantatzen zuena: / gonbidatu zuen krakada egitera. Gy 50. Atharratzeko zeñiak berak arrapikatzen [...] Andere Santa-Klara hantik phartitzen. ChantP 284 (Santa Klara parece ser un apellido; cf. andere Klara en la versión salacenca de Balad 75). Andere Frauchek igorri zakon presondegira. Elsb Fram 113. Andere Jüliena kolera handi batian jarri zen. Ip Hil 115. Adema zenak lehen ezkontza benedikatu zuelarik Hazparneko herrian, jaun Gose eta andere Egarri zituen elgarretaratu. HU Aurp 163. Eskola hetan beretan [...] Marianaren edo andere Errepublikaren potreta da bakharrik ikhus daitekena. Ib. 163. Andere Berriozabal athean zagon. Zerb Metsiko 190. Hor andere Xinhaurri, / Loth, har, bil eta kurri, / Lasterka bazabilan. Ox 117. Basakaitzen gaiñean artizarra dago; / Andere Eguzki ere ez izkuta luzaro. Or Eus 360. Nai âl duzu andere Garazi / Mikel Igarabide lagun izan beti? Ib. 373. Andere Isabelak dei egin dautzu arratsaldean. Mde HaurB 10. Konprenitzen duzia, andere Karolina? Larz Iru 132. Andere Orianak eman zion naigabe-zirriztaren batengatik. "La señora Oriana". Berron Kijote 171. Andere Zabalo. Larre ArtzainE 220.
    azpiadiera-1.1.1
    "Andere Santa Grazi (S), sainte Engrâce" Lh. v. Andredena.
    azpiadiera-1.2
    (Siguiendo al nombre).
    Perier Anderak bere anai Pascal-en Bizitza-n edesten du. Zink Crit 14. Gure ipuin-idazle Mogel-dar Bizenta Andereak bederatzi ipuñetan pizka bat erabilli dau. Eguzk LEItz 27. Ene Markolbe Anderea, ezin dot siñistu mendijan jaiorikua zareanik. Otx 126. Erijo anderak kiñua bai ankerra! Laux AB 41. Pollard anderea. Mde Pr 257. Erran gabe doa Azkaindarrek zerbeit kantatu ziotela Larrunen Eugenia andereari. Zerb Azk 37. Gabontzaren emazte Mauts andereak, ez dirudi txarra. Erkiag BatB 133. Camille anderea. Larre ArtzainE 23.
    azpiadiera-1.3
    (Precediendo a un sust. que expresa ocupación o estado). "Andere serora, benoîte" Ph. Aranart-Lf GH 1936, 91.
    Egizu Santa Theresa andere serora espaiñola hark bezala. Tt Arima 129. Apoarmatuen andere erregiña. Gy 256. Erran zion Kattalinek andere-serorari. Lf Murtuts 37. Andere espos gaien etxetik kanpo ezartzeko. "Les futures épouses". Ardoy SFran 187. Andere espos ohoragarri, / umila eta eztia, / orai artean neskatxa zinen, / orai zira emaztia. Mattin 77. Andere espos batzu iduri, pentze guziak loretan. Xa Odol 197.
    azpiadiera-1.4
    (Como primer miembro de comp.).
    Aphaldu beharko dik ba oraino bere andere moko hori. Larz Iru 132.
    sense-2
    2. Mujer.
    Bana anhitz emazte da eskapatzen zaienik, / anderetan zeren baita bertutea hobenik. E 125. Bena hanitz andere dirade botxia bezaiñ gogor [...], diradiala gizonak beno bakidero ta tinkago diradianak. Egiat 217. Karro bat behin zioan, / Zahar, andere eta frailez kargatua. "Femmes". Gy 178. Alako baten, andera eskale bat baserrira eldu zan. Altuna 96. Andera eta gixon, mutil ta neskatxa, / aneika ta aneika, / omenduteko Sabin eta Koldobika, / eta Koldobika. Enb 56. Ageri ere dire ordun andere garatuen artean, nexka-saldoak eultze gisa. 'Parmi les femmes'. Or Mi 41. Ez dela ontsa andere hortaz trufatzea. JEtchep 35.
    sense-3
    3. (V-gip, G, AN, BN, S; Lar (s.v. andrajo)); andera (V-ger-m-gip); andara (G-azp); andara (G-goi); andade Ref.: A (andere, andera, andare); JMB At (andare); Elexp Berg.
     Muñeca. "Muñeca hecha en casa con trapos. La que se compra en las tiendas o bazares, se llama maimuxal (mademoiselle)" JMB At. Cf. el top. Andrearriaga, con estela romana, de Oyarzun, donde andrearri significa como 'muñeca de piedra' en GSalazar, 'estela de piedra' (v. I. de Gurruchaga BAP 1973, 163ss). v. anddere. Tr. En esta acepción es exclusivamente meridional.
    Eta Jezabel zegoan balkoiean popina edo andere bat egiñik, ederki janzia. LE Urt 4 (ms. 2r popiñabát eginik; cf. infra (7)). Eta neskatx buru-arin onen eresi guzia, bere gorputza andade bat egiñik erakustea zan. Lard 397 (Harriet traduce "fait (orné comme) un autel", porque considera, erróneamente, "andadea corrup. de aldarea"). Ez nindukek gutxi jostatuko nere andare Benairekin, eta Meni katuarekin. Sabiag Y 1934, 22. Bigarrena nexka diat, Arantza izenez. Bere amazazpi urtetan andera (andera itza Azkoitin, erderazko muñeca ordez erabiltzen da) jolasetik ateragabea zegok. NEtx Nola 24. Sabitxok zaldi bat nai du, ta Lauratxok, ortik zatozenean, andera begi urdin bat ekartzeko esaten dit. NEtx LBB 82.
    azpiadiera-3.1
    (Ref. a títeres).
    Gauza politak esan eta egin zituzten txotxongilloak. Aurrak eta aur etziranak ondo pozik egon ziran andara aien aurrean. Muj PAm 10.
    sense-4
    4. Esposa.
    Topatü zien portügesek ta erran bezala berhezirik Souza, haren anderia ta haurrak zütien sarerazi. Egiat 160. Hemendik ez urrun loretan yarria, / Agertu zait niri zure andere ohia. Gy 214. Erremiko elizan sartzen da errege: / (Girixtino Klotilda zuen ja andere). Zby RIEV 1908, 605. Berak ez ikusten, eta andereak ezin lagun, eskuara hitzik eztakielakotz. HU Aurp 191. Jan, edan eta gero... moltsa huts gerthatu... / Saritzat andereak zonbat zaukan hartu? Ox 154. Napoleonen anderea bera arizan zen [fandangoetan] . Zerb Azk 36.
    azpiadiera-4.1
    (S ap. A ; Gèze).
    "Maîtresse" Gèze. "Concubina" A. v. andre (5).
    Etxandiren anderia, orhit hadi / Nur gatik egin izan den hiltze hori. 'Maîtresse d'Etchandi'. Etch 642.
    azpiadiera-4.2
    Dama a la que sirve o pretende un caballero.
    Ez ziola saldukeririk egingo bere andere Dulzinea Tobosokoari. Berron Kijote 176. Zaldunik ba duk urte bitan egondakorik arkaitz-gaiñean soil-soillik zeruak eman-ala artuaz eguzkia naiz itzala, bere andereak ezer jakin gabe. Ib. 171.
    sense-5
    5. (L, BN-ciz, S; Foix) Ref.: A; A EY I 431; Lh.
     "(S), reina de abejas" A. "(Reine des) abeilles" Foix. "Zuberotarrak eta Donazahartarrak eta Lapurtarrak erleen erregina adiarazoteko itz polit auxe dauke: andere" A EY I 431. v. anddere (3), andre (4).
    Nere erle andere! Ez egin gaitzik, ez neri, ez eta Erkori ere. Eston Iz 29.
    azpiadiera-5.1
    (L-ain-sar, BN, S ap. A). "Voz con que se convocan las abejas" A. "Saraitzuarrak edozein erleri esan oi dautse anddere anddere anddere" A EY I 431. "Según Lander, cuando se quiere reunir a las abejas, dicen: anderia, bil, bil, bil, y cuando se desea que se posen: anderia, hor, hor, hor" DRA .
    sense-6
    6. (BN-arb, S ap. Gte Erd 192 ).
    Dama de la baraja francesa.
    --Badakika kondatzen Antton? [...] --Bai, bai, 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7... --Eta gero? --Xango, andere, errege! Egunaria 11-3-1958 (ap. DRA , s.v. xango).
    sense-7
    7. andare.
    "Peripuesta. Ori da andarea dijoana! ¡qué peripuesta va! (G)" A Apend.
    azpisarrera-1
    ANDERE HANDI (S ap. Lh ; ande handi S ap. Lrq ).
    "Grande dame, personne élégante" Lh. "(Femme) en grande toilette: la traduction de Lh est fautive" Lrq.
    Miserikordiaz bethe ziren andere handia, / Enazazula othoi iraitz eta ez menosprezia. E 73. Madama Elisabeth yuan zen supliziorat [...], bertze anhitz andere handirekin. Elsb Fram 113. Hamazortzi urthetan hantik elkhi zen, andere handi eta eder. Ip Hil 115. Andere handi bat, zigarreta bat ahoan garatik athera zen, zalu-zalua, azantz bat eginez bere zapeta aztal luzekin. JEtchep Fram 79. Maria Azplikuetakoa, Baztandar andere handia. "Grande dame du Baztan". Ardoy SFran 59.
    azpisarrera-2
    ANDERE-HANDITU (S ap. Lh ; ande handitü S ap. Lrq ); ANDERE-HANTU.
    "Commencer à devenir ou faire la grande dame" Lh. "/andé-handítü/, faire grande toilette (la traduction que donne Lh est fautive)" Lrq.
    Ohi nola aspaldian nahi etzait mintzatu, / Zerk anderehantu duien behar dizit galdatu. E 161 (cf. Lfn Notes E 160: "Il est clair que hantu, forme réduite de handitu, signifie ici 'enflé d'orgueil'").
    azpisarrera-3
    ANDERE-BELAR.
    "Andere belharra, bégonia" GH 1930, 226. Cf. ANDRE-BELAR.
    azpisarrera-4
    ANDERE-GASNA.
    "Andere-gazna (S-saug), petit fromage en forme de boule que les bergers offrent aux personnes honorables" Lh. Cf. ANDRE-GASNA.
    azpisarrera-5
    ANDERE GAZTE (BN-ciz; andere gaste L-sar) Ref.: EI 142.
     Señorita. (Sólo incluimos los ejs. en caso vocativo).
    Andere gaztia, / Otoi, barkatu: / Enetzat nola ote / Zira mintzatu? Bordel 72. Ori, andere gaztea, hemen "ranchero" gei bat baduzu, zurekin gogotik konpainiatuko dena. Larz Iru 42.
    azpisarrera-6
    ANDERE-JASO.
    Comadrona.
    Abanto-Zierbanako andere-jaso dan Santamaría'tar Loreren aurka. "Matrona". EAEg 15-4-1937, 1502.
    azpisarrera-7
    ANDERE-JASOTZE.
    Trabajo de comadrona.
    Santamaría Lopez'dar Lore, Abanto-Zierbanako andere-jasotzetik zearo kanporatuaz. EAEg 15-4-1937, 1501.
    azpisarrera-8
    ANDERE-JOKO.
    Juego de las damas.
    Aldiak andere-iokoan ari dan mutila dirudi. Zait Plat 32.
    azpisarrera-9
    ANDERE LAGUN
    Egin zuen Castillako kortean itzuli bat, Isabelle erreginaren andere lagun. "Dame de compagnie". Ardoy SFran 65.
    azpisarrera-10
    ANDERE LARRI.
    Gran dama. v. ANDERE HANDI.
    Hanbat etzirade andere larri. E 213.
    azpisarrera-11
    ANDERE-MAHATS.
    Grosella.
    Zeruan izarrak dauden bezala, andere-mahats, hebroi, pinpirina-gorri. SoEg Herr 26-1-1956 (ap. DRA ).
    azpisarrera-12
    ANDERE-MAHATS BELTZ (Zerb GH 1932, 230; -beltx S) Ref.: Alth Bot 5, 8; A (andere-mahats beltxa).
     "Cassis" Alth Bot 5. "Groseille noire ou cassis" Ib. 8.
    Lehert 6 kilo andere mahats beltx (cassis), ongi xuritu ondoan. GAlm 1960, 43.
    azpisarrera-13
    ANDERE-MAHATS GORRI (S; Zerb GH 1932, 230) Ref.: Alth Bot 8; A.
     Grosella roja.
    azpisarrera-14
    ANDERE MARI; ANDERE MIREN.
    Virgen María. v. ANDRE MARIA.
    Andere Mari Sokorri, / Zu gana nuzu ethorri. Ox 45. Maitea Andere Mariri goraintzi dio. Or Mi 147. Maiteki laztantzen zun neska errukarriak Andere Mirenen semetxoa. TAg Uzt 276. Iesukristo ta Andere Mari. Or QA 190.
    azpisarrera-15
    ANDERE-ORDE.
    "Andere-orde (BN-arb), etxeko andere-orde (BN-arb), segunda esposa de un hombre de buena casa" A. v. ANDRE-ORDE.
    azpisarrera-16
    ANDERE-TXAKUR.
    "(BN-baig), perro faldero" A.
    azpisarrera-17
    ANDERE XURI.
    Personaje de las mascaradas.
    Heldu den igandean zortzi, izanen da libertimendu bat ederra Urdozeko plazan. Zointan izanen baita kabalier, zapiur, bolant, kaxkarot, andere xuri, justiziako jaun, koplari irri egin arazle, zirzil. Eskual 3-7-1908 (ap. DRA ).

    andere

    andere
    << anden 0 / 0 andoila >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper