1.
(R);
ama andre;
amandere (R-is);
ama andereRef.:
EI 56; ContR 515; Iz R 283, 297 y 301. Madre, señora madre. (Frecuentemente ref. a la Virgen). "Amanderia, badakia? (R-is). Madre, ¿ya lo sabe?" Iz R 301. "Amandréa, zéren erraitan du gaiski? (R-uzt), madre, ¿porqué me riñe?" Ib. 297. "Amandréa, xin bedi láguntra (R-uzt), madre, venga a ayudar (dei egiteko esaten omen da amandréa)" Ib. 283. Cf. Izeba andrea (AN-5vill). Cf. aitajaun. Tr. Exceptuando algunas canciones populares y las expresiones como eguzki amandre oilargi amandre, son pocos los ejs. del s. XX (KIkG (18 ama andre ), Orixe (Eus 116), S. Mitxelena, Erkiaga (Arran 173 ama andre )).
Aita jaunak eresten dau elia, / Ama andreak apainketan obia. "Y su madre adrezaba la sepultura".MLastur 6s.
Zuretarik giren, othoi, egiguzu grazia; / zure ama anderia dakigula balia.E 73.
Oi nitaukat emazte on bat, / zeña dan ama andrea; / Jaun Zerukoak oni demala / bizi ona ta luzea.Lazarraga 1196v.
Egun partitzeko zeguen aren amandrea korterat, semea ere bai bide zati batean akonpainiatzeko.
CartEsp
458.
Kristo jaio zanean, nola gelditu zan Maria Ama andrea?OA 32.
Bere amandre gaixoari eziozkan [S. Agustinek] naigabeak egiñ eunka ta millaka?LarSAgust 6.
Andre eder au aur onen / Ama andre izanik / jaio zanean bezela / dago orregatik. GavS 11s.
Etzaitezela <echaitesela> izutu ama[n]dreak or[r]ela amenazatuagatik.
DonGut
112.
Zure koñataren amandrea. Ib. 112.
Birjiña, nere Amandre, Jainkoaren Ama maitea. CbEg II 136.
Ta guzien gañean Amandre Birjiña Maria, zure Ama maite, guziak baño maiteago dezun, ta zaituena. CbEg III 281.
Baña zugan Erregiña andi ta amandrerik onena, nere uste osoa ta segurua daukat. Ib. 294.
Birjina Maria gure Ama Andreari. CbCatV 36.
Jesu-Kristo ta bere Birjin-amandrea. Ub 12.
Eta orregatik Jesu-Kristo ta bere Amandrea ez beste guziok jaiotzen gera bekatu hau gerekin degula. Ib. 67.
Baña S. Josek Jesus ta haren Am-andre Maria artu, ta iges-egin zuan Ijitora. Ib. 63.
Markesa Amandrea eriotzko gaitz andi batek artu zuen. CbJust 62s.
(s. XIX-XX)Gure Señora edo Ama andre Maria Birjiñarekin. Gco I 465.
Zure arrebatxo Maria Pilar ta Maria Carmengo Amandrearen aldamenean. VMg VI.
Maria Birjiña gure Ama Andreari. AñCatAN 33.
Zortzikoa, Agorrillaren amarreko gabotsandean Erregiñari, bere Ama Andre eta aizpatxoari kantatua. Echag 212.
Ez zitzan ark eraman / utsik bere eskuak, / eta eman zitzaizkan / nobi andreari, / aren aita-jaunari / eta amandreari. ItFab 234.
Nor da Birjina Maria gure Ama andre ori? CatBus 21.
Apostolu guzien Amandre Jesusen Ama eta zeru-lurren Erregiña Maria. Lard 534.
Amandria neria nizaz / bi erdi egin zanian / milla ollo ill eta / ezkaratzian. (Cantar de Alostorrea). Balad 47.
Gure Ama Andre Birjiñarenganako jaiera. AranSIgn 14.
Am'anderia, zer die mithil hoiek / hainbeste nigar marrasketan?Balad 94.
Oi, Ama anderea / so egizu leihora / zur'alaba gaixoa / uhinak derabila. Ib. 139.
un dago, Amandrea, Zerorren Semea, / zeruti yatsiriko gure mesedea?(V-gip). AEY IV 108.
Agur Arantzazuko Amandre berria. SMitxAranz 33.
--Ene Semia, eutsi zapatak, / jantzi eidazuz oñian. / --Ez, Amandrea, largatu bedi / onela nuan artian. (Canc. pop.). Ib. 131.
Nere amandre Santa Ines / bart arratsean egin det amets. (G-bet). ADonostiaCEEN 1972, 14.
v. tbn.
Ama andre: Harb 317. Gç 133.
azpiadiera-1.1
(Ref. al sol y la luna)."Ataunen eta Ormaiztegin Illargiari amaandrea deitzen diote [...]. Beste toki batzuetan berriz amandrea eguzkiari deitzen diote. Elosun eta Plazentzin, eguzkia sartzean esan oi dute: Eguzki amandrea [= 'la abuela sol'] / Badoia amangana, / Biar etorriko da / Denpora ona bada"JMBLEItz 105s.
Ostartetikan begia kliska / dabil Eguzki Amandre. "El señor sol guiña el ojo".OrEus 296.
Amandre Eguzkik arrotua du / lênbiziko maindirea. "El señor Sol".Ib. 298.
Illargia ere emakumezkoa da eusko mitolojian. Askok, sortaldetik agertzen dan orduko, agur egiten diote, esanaz: Illargi amandrea, zeruan zer berri?JMBELG 82.
Amandre Illargia: zuk bein ikus zenun / Jesus Olibeten lagun-gabez itun. SMitxAranz 139.
Gure erria Eguzki amandreak oraintxe eraiki yun lotatik. OrQA 62.
Eguzki amandrea salatari ezpa'lute. EtxdeJJ 35.
Amandre eguzkia ba goian polito polito bere amaganantz. ErkiagArran 10.
Olderti jai bai litzan, / urdin sakonean / illargi amandre / iruditzen nagusi. EgiederUsk 26 (ap. DRA).
Illargiak, irteterakoan, eztirudi eguzki amandrearen zordun. IbiñVirgil 77.
sense-2
2.
(V, G, AN; Mic 5r, Añ(V), VocB);
amandria (V-gip)
Ref.:
A; A Apend; EI 382; Iz UrrAnz, ArOñ (amandria bat), IzG; Echaide Nav 218; Etxba Eib; Elexp Berg. . Abuela. "Suegra y abuela (V-arr)" A Apend. "Amándria bat, iru amándria, una, tres abuelas" Iz ArOñ. "Abuela. Gure amandria, Irustanekua" Etxba Eib. "Mugagabean, amandre nahiz amandria" Elexp Berg. v. 1 amama, amona. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y vizcaínos de los ss. XIX y XX.
Ekartzu orain, amandre, beste beso ori, ikusi daigun ze kaltiak egin dirian. MgPAb 77 (Maisu Juan hablando a la ventera).
Agur amandre gaisua, gera zaitez Jangoikuaz. Ib. 78.
--Aita! --Eta aitona / amandrearekin / ez dirade artaratzen / gauza ontan zurekin. SorAKaik 116.
Mutiltxoak batean aitonari bestean amandreari begiratzen zien. ZabGabon 39.
Barre karkaxada bat egiñik llobeak, / Entzun eban naibagez ori amandreak. ABAmaE 222.
Martiñen izena aitatu orduko, muker ta minkaitz, aldegin zion amandreari. AgG 268.
Nik etxakiat zetan urteten zarien amandrien gona-artetik, arra beteko uretan itoten zarie-ta. KkAb I 16.
Seaskan dagoan aurtxoaren eta ari eragiten ari zaion amandre edo amonaren arteko jarduna da. Inza(inJaukolBiozk VII).
Amandre, esan eutson mutillak, makallaua, zertarako da?KkAb II 147.
Ikusten ditut kutxak; ikusten dut amandrea nigarrez. OrMi 12.
Amonaren eriotza. // Matiste Elbarren, amandre zizun, / amaren ama, Garazik. OrEus 410.
Aren sabeleko miña ez baitu âzteko; / amandreak ematen noizbait gonapeko. "La abuela de la casa".Ib. 59.
Hil bere iloba maitea / egin du amandreak. ArtiMaldanB 203.
Lenagoko amandre zaarrak umiai kantatzen osten: [...].AndAUzta 89.
Kibele da Amandrea, ta Iainkoen Ama ere deitzen zioten. IbiñVirgil 119.
Erregin au Frantziako Franzisko Lelenan arrebia eta Nafarruako Enrike Franzian Laugarrena izan zanaren amandria. EtxbaIbilt 454.
Auek dira, nere aitaren aldetik, nere aitajauna ta amandrea.JAzpiroz 17.
v. tbn. NEtx LBB 37.
azpiadiera-2.1
(Seguido de nombre propio). Ai bere amandre Marikorotzek burue yasoko baleu yaso!KkAb II 39.
An etorri omen amandre Mari-Axuntxi, ni bizkarrean eramatera. OrQA 40.
Nere amaren eskutitza Montevideotik? Amandre Joakiña il zanetik ez nuen nere etxekoen berririk. NEtxLBB 70.
azpiadiera-2.2
Anciana. Galdetu zion amandre batek neskatx zuri-gorri lirañ bati. OtagEE 1884b, 525.
Ezpain-muña, ta dirua, gero: / biotzean bero-ziña; / amandre xârrak, agopekoka, / andik aldegin-eziña. "Las viejecitas".OrEus 229.
azpiadiera-2.3
"(Adj.). Con referencia a niñitas, marisabidilla; con respecto a hombres, afeminado. Bene benetan amandria dozu ume ori. Zan gizon bat zerbait amandria"Etxba Eib. .
azpiadiera-2.4
"Amandriai sartu [...]. Gezurra sartu, ziria sartu. Bueno i, ori amandriai sartuixok nai bok"Elexp Berg. .
sense-3
3.
(G-azp-bet; Añ (G))
Ref.:
EI 352;
GarbizLezo 306. Madrina.(Empleado por Arrue CDoc 90 y 91 ap. Zait EG 1958, 390). Ostegun Donean garapaio ederra amandreak ekarri. AgG 135.
Adixkideen sendietara agertu ta egun gutxietan antolatu zuten ezkontza [...]. Bidelagun egindako ermutarra aitajaun Ander'en ordez, eta bestearen emaztea amandre. JAIrazBizia 66s.
Nere amandre izeba Antoni zanari, amaika bider entzun izan diot [...]. Salav 9.
Bataiotik ekarri ta oraindik amandrearen besoetan nengola. AtañoTxanKan 34.
Ni bataiatu niñutenean nere arreba Juanita izan zan, nere amandrea esaten genduan, nere amapontekoa. Albeniz 24s.
azpisarrera-1
AMANDRE-BISABUELA.
"Bisabuela" Elexp Berg.
azpisarrera-2
AMANDRE-GONAGORRI.
"Vaquita de San Antón (V-gip)" Revista del Anuario de Eusko Folklore 1924 XLIV, 31 (ap. DRA). v. ANDDERE KOTA-GORRI.
azpisarrera-3
AMANDRE MANTANGORRI (G, AN-gip).
Coccinela, vaca de San Antón (Coccinella septempunctata). v. AMONA MANTAGORRI.