Azpisarrerak (sarrerak) (103)
1 albo.
Tr. Documentado desde finales del s. XVI en textos vizcaínos y guipuzcoanos (tbn. en Orixe). Los testimonios más antiguos corresponden a autores vizcaínos (RG , RS (v. infra ALBOREAN) y Capanaga), y más tarde, hasta el s. XX, es tbn. más frec. su uso en la literatura vizcaína que en la guipuzcoana. Se emplea sobre todo como posposición, con sufs. de declinación local en singular. v. infra ALBOAN, ALBOKO, ALBORA, ALBORANTZ, ALBOTIK... En DFrec hay 53 ejs., ninguno de ellos septentrional.
Onom.: Concedimus et confirmamus vobis quinque heremitas vobis [al m. de S. M.] vicinas, id est... quod vulgo dicitur Cella Alboheta. (929). CSM 23, p. 30.
I. (Sust.).
1. (V, G, AN, B; Lar, VP 30v, Mg Nom , Añ, Dv (V), H (V, G)). Ref.: A; Iz ArOñ ; Etxba Eib (albua); Elexp Berg ; Gte Erd 197; ZestErret.
Lado, costado. "Lado", "costado", "flanco", "banda, lado, costado", "cuerno, lado" Lar. "Bordo, lado del navío, saietsa, aldamena, alboa" Ib. "Amuradas, lados interiores del navío, barrengo aldamenak, barruko alboak" Ib. "Albo, albúa, (el) costado" Iz ArOñ. "Costado, flanco" Etxba Eib. "Baserrixai aurria pintau dotse baiña albuak ez" Elexp Berg. "Bideko bi aldeetan etxeak daude = albotan (V-arr, G-azp, AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 197. v. 1 aldamen, alde.

Usteak albo erdia ustel. RG B, 35 (A 24 usteak, alde erdia ustel ). Arpegi gorrista ta matralla albuak gizen gizenak. Mg PAb 192s. Maijaren albuetan. Ib. 216. Borreru arek birau nenduban albo batetik bestera. Ib. 63. Exeri zan bera aulki eder batean; ipiñi zituen albo bietarik beste tximo guziak. VMg 72. Nos arpegijakin, nos besuakin, nos sabeleekin, nos albuakin alkar ez joko, bai joko. fB Olg 67. Ebanjelijua kantetan dabenaren albo bijetara. fB Ic III 286. [Artzuloak] goi guztia ta alboak dauzka [...] ederki apainduak. Izt C 66. Ibai txiki pizkor, karrikaren alboari ukitzen diola igarotzen dana. Ib. 79. Albuetara begira ta neure gogua edozein gauzatan dodala. Ur MarIl 104 (v. tbn. albuetara begira en Itz Azald 91). [Oliveteko mendiaren] albo batean zegoan Getsemaniko alderria. Lard 441. Jesusen albo bietan Moises eta Elias agertu ziran. Ib. 407. Bere Apostoluak alboetan zituela. Ib. 438. Eskuba igaroko jako [gaztaiari] ganetik, azpitik eta albuetatik. Ur Dial 89 (It ertzetatik, Dv y Ip saihetsetarik ). Tallu-irudi eder bati alboetatik begiratzen zaion eran. Aran SIgn 200. Bere besoak armaz jantzirik zabaltzen ditu, / Sama zardena alboetaruntz biurtuten. AB AmaE 436. Erantzun eutsen alboetakoak. Ag AL 101.
(s. XX) [Ura atxen] azpiak eta alboak miazkau naian. Ag Kr 139. Onetan joazala, jo eban txalupeak atx txikitxo bat, eta alboagaz joten-joten, jarraittu eban aurrera. Echta Jos 82. [Nerbioi ibaiak] bere albo legorretan, erbestera eraman bear diran edo erbestetik ekarri dituzten mia pilla ugariak [daukazki] . Ag G 216. Patilla baltzak daukozala arpegi-alboetan. Kk Ab I 92. [Ontziaren] alboa, luze-luzean, aurkeztu zion. Lh Yol 43. Makiñat jende albuetatik / erreparuan zeuan. EusJok II 157. Lurrera eltzen dozaan laurok zaldijaren ankak dozak, esan eutsan amak, eta albuetatik dingilizka yaguazan bijak, barriz, zaldiz yaguanaren bernak. Otx 113. Onaa berreun-bat bazkaldar bi mai luzeen alboetan yarrita. Ldi IL 45. Yezarri giñan bada esi-albo batean. Or Tormes 25. Bere bi alboetan dauden alabak estu-estu besarkatzen ditu Oidipuk. Zait Sof 137. Alipik, ene alboari iosirik. " Affixus lateri meo" . Or Aitork 207. [Aita Bartolomek] lepotik-berako mantua albo baten itxi eban. Bilbao IpuiB 237. Geitzen dijoa otsa. Albo batetik argi bizi bat sortzen da. NEtx Antz 13. Jarri albotan botilla bero auek; eta oñetan beste au. Ib. 97. Alboetara begiratu ta trankillago geratu naiz. Txill Let 97. Albo bakoitzetik galtzetara elduta bost edo sei urteko motiko potxolo bat [zeukan] . Etxde JJ 92. Etxearen lau albotara soro yori ta larre guriak. Ib. 8. An egoan albo batean isilik Nikanor. Erkiag BatB 74. Plazaren lau alboak arkupezkoak, zuri-zuriak. Anab Aprika 53. Arrizko toki itxia, lau albokoa. Ib. 37. Demagun bi albo berdin eta bat berdineza dituen iruki bat. Zait Plat 56. Lo-jaruan zan neskamia albo baten egon zan ixillik eta ezkutuan. Etxba Ibilt 487. Orduak orraztuaz aurrera dijoa gaba; bide alboak sasitzen. NEtx LBB 260. Bidean doaz iru zalpurdi [...]; alboetan morroiak oiñez. Onaind STeresa 84s. Erditik eta alboetatik / burruka emon genduan. FEtxeb 27. Albo bietako ezarlekuak. Gerrika 207. Orraztutzen lanik ez, / mozteko bi albo. Insausti 140. Hona, bada, ezker-eskuin batak irakurria eta besteak [...]. Ezkerreko alboa, orain hainbesterentzat ohorezkoa, Murugarreni utzi diot. MEIG V 72.
Costado (del cuerpo). "Oingo egunetan miñ darabitt albuan, [...] estos días traigo un dolor en el costado" Etxba Eib.
Mun egiozu amudioagaz eta fedeagaz albo odolez bete orreri. " Ese costado sangriento" . Cap (ed. 1893) 154. Alboko zauriari. Ib. 153. Bere burdiña odolgirua ez da igaroko gure korputz-albuetatik. Ez gatxakoz bildur izango, ez Marteren kanpuan, ez [...]. Mg PAb 214. Pasmo bedarrak biarko dira Eragozteko pasmua, Orma bedarrak gozatuteko Banatu jatzun albua. Ib. 65. [Jesu Kristok] erakutsi eutseezan eskubak eta albua. Mg CO 8. Esku-oiñ untze zorrotzez zulatuak, sorbalda azotez ebagiak, eta albo lantza gogorrez idigia. EL2 209 (226 semeari alboa lantza gogorraz urratu ). Bestian pandanguan nos arpegijakin, nos besuakin, nos sabeleekin, nos albuakin alkar ez joko, bai joko neska, ta mutil. fB Olg 67. Kurutzetikan dingilizka [...], alboa burniz irikia. Ag Serm 373. Erantzungo dautzube albuak minduta daukezala ondiño barriaren barriaz. Kk Ab I 58. [Baliak] amabi metro luze, / gerriya amar lodi, / buztan pala lau zabal, / albuetan pala bi. Arrantz 108. Ointxe lepuan [...], urrenguan besuan [...] edo bernan, edo albuan, edo istarrian. Otx 159. Asto ganetik jausi yat Bertoldin, eta albo bata mallatu-mallatu egindda dauala daukat semia. Ib. 179. Emazte izutuak jo egin zuan ukalondoarekin alboan. Anab Usauri 49. Oneik gorde ta geugaz erabilteko, lepotik albora dindilizka, sakotxua. Etxabu Kontu 15.
Jamba. "Ate-albuak, las jambas" Iz ArOñ.
Atea bere albo, buru, morrollo eta ubalakin. Lard 144. Nork bere etxeko ataburua eta alboak igortziko dituzute. Ib. 71. Ister bata bestearen gañean ipiñita, edo sorbaldaz ate-alboari eutsika, orkoagatik edo emengoagatik marmarrean. Ag G 162 (v. tbn. ate-albo JMB ELG 118, Osk Kurl 126).
(Lar, Añ). "Cercanía, aldea, alboa, urra, aldetasuna" Lar. "Vecindad de una casa a otra, de un barrio a otro, auzoa, alboa, aldamena" Ib. "Proximidad", "vecindad, inmediación" Ib. Lar y Añ.
Zerk nauka maite dedanaren ate-zai? Nork bultzatzen dit gogoa, iguin dezadan nere etsaiaren alboa? NEtx LBB 244.
(Como primer miembro de comp.). v. ALBOKO; cf. ALBO-HAGA, ALBO-AKATS, ALBO-ERREINU, ALBO-GILTZA, ALBO-KARGA, ALBO, MUTIL, albate, alberri, alborma.
Kapitana albo-gelan lagunekin [...] zebillen bitartean. Or SCruz 47. Albo-izketa (erderazko: aparte, parler à part, beseitsprechen) ta antzeko lakemenak nere lanetik urrutiratu ditut. Lab Y 1933, 194. Irugarrengoan, Illobi santua: / albo-aldaretan geiena aipatua. SMitx Aranz 143.
2. Circunstancia.
Konfesadu bere biar dira pekatuben geigarrijak, edo pekatuba azi edo geituten ditubezan albo edo zinkunstanzijak. Astar I 206.
II. (Tema nudo usado como posposición, precedido de gen.).
Al lado de. v. ALBOAN.
[Gure neskatillak] biargeirik gogorrenetan, gizonen albo ibilli arren, eztarue ain erraz estulik atera. Mg PAb 59. Mendi gaiñetik ikusi ditut / elkarren albo larrain bi. Or Eus 85. Jaunaz nola kupitu? Aren albo kokatzeko bi begiak itxitu. Or Poem 538. Ermita. Ingurua elorri ta arantzez josia. Aitz-artea leizearen albo. NEtx Antz 54 (v. tbn. 16). Iru urte dizkiñagu, alkarren albo lanean. NEtx LBB 209. Sukalde ortan, amaren albo, aur ederrak jolasean. Ib. 369.
ALBO-HAGA. "Etxearen zurezko egituran, atzetik aurrera, goiagaren paralelo doazen habeak. Correas intermediarias. [...] Alboagak, eta alboagen gaiñian kapirixua" Elexp Berg.
ALBO-AKATS. "Albo-akats, dificultades (V-ger)" A Apend.
ALBO-ALBOAN. Intens. de alboan.
Ara zelan dabiltzan [gizonak] burruka oratzarragaz zuzendau ezinik, ta bere albo, albuan. Mg PAb 133. Bere albo-alboan gerrari leial eta bortitzenetako baten gisan eramanik. Aran SIgn 15.
ALBO-ALBOTIK. Intens. de albotik.
Gurutziltzatu-biran an dago / Euskalerri min-zalea / albo-albotik Jesukristori / eskeintzen bere nekea. SMitx Aranz 181.
ALBOAN.
(V-gip; Lar, Añ, Hb ap. Lh, H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Al lado (de), junto a. (En los casos en los que va precedido de sintagma nominal, éste va provisto siempre de suf. gen., salvo que haga ref. a algo no animado y no lleve ningún adjetivo, caso en el que puede ir tbn. indet.; con todo, siempre con gen. si se trata de un demostrativo). "(Al) lado, aldean, alboan, aldamenean", "cabe, junto, cerca", "vecinamente" Lar y Añ. "Más cerca están mis dientes que mis parientes, aideak alboan, ortzak ordea aboan" Lar (s.v. pariente). "Alboan det, je l'ai à côté, près de moi" H. "Gollibar albuan da, Ziarroza, [...] al lado de la Puebla de Bolívar, está Cenarruza" Etxba Eib. "Nere albuan jarritta egon da Josu" Elexp Berg.
Gure mutilau izango jaku santu guztiz andia / Alboan falta dakionian kuartilloko onzia. Acto 321s. Edolarik konsolatuko al deu bere seme alboan deuanak. Lar SermAzc 51. Txit emakume eder bat / alboan jarrita / zoro biurturik dago / ari begira. GavS 11. Bekatu mortalean komulgatzen danak ipintzen du Jesus Luciferren alboan bezala. Mg CC 248. Neska bat, mutil bat albuan ez dabela, piestati etxera nekez. fB Olg 73. Zek bada allagina engainau, ta itsutu ditu zeubeen umiak? Zeubeen maijan, ta albuan azi dituzunak? fB Ic I app., 14. Aurkitu eban illda, albuan eskribituta eukala: [...]. JJMg BasEsc 243. Zelan esan zinaike eztozula nai subak berotu zaitzan bere albuan ifinten bazara? Astar II 138. Ifiniko zinaitekez Erregeren albuan erropa zatar, urratu, eta atsitubakaz? Ib. 232. Ez gagoz bakarrik, geure albuan daukagu beti geure Aingeru jaole, edo guardia. Ib. 284. Zeure Krutze-alboan illtzan lapur damutuari. EL1 115. Ai orain banengo ni aren alboan / Iñoiz bezala! Izt Po 80. Zeintzubetako banaka batzuk ifiniko ditudan abezekiro, bakotxari dagokion erdarazkoa alboan eskuiko aldetik debala. Izt C 40. Baserri-etxearen alboan arkitzen da arrobi bat. Ib. 58. Abraham eta onen alboan Lazaro ikusi zituen. Lard 419. Gurutzearen alboan dakus San Juan. Ib. 460. Eta eseririk onen alboan asi zuten aparia. Zab Gabon 52. Emen da Lekeitio / leorrez ta itxasoz / bardinik eztaukana / bere alboan inos. Azc PB 227.
(s. XX) Txosna baten alboan. Ag G 188. Albuan eukan edontzi bat artu, ta jaurti eutson burura alkatiari. Kk Ab I 39. Gure alboan bizi ziran. Or Tormes 85. Argatik beti zure alboan goritzen ziran / izotz antzeko biotzak. Jaukol Biozk 34. Etxe-alboan baratzatxo bat. Ib. 24. Pertza albuan, dantzan, Muruko sorgiña. Laux BBa 6. Aurrak, amaren biotz-alboan, / berriro onela ziotsan. Ldi BB 22. Liburutxo ortan euskeraren alboan itzulpen on bat ipiñiko nuke. Ldi ( in Or BM 10 ). Zeru altuan agerturen da / izar eder bat bakarrik [...] Zazpi aingeru alboan daukoz. Balad 169. Ibertarrak pireneetarren alboan egon ziran. JMB ELG 95. Alaba maitea amaren alboan. Ib. 157. Ai, une artan emaztea alboan izan balu! Etxde AlosT 53. Zintzo iraun zun bere alboan. Ib. 163. Bi hizkuntza handi horiek baditugu beraz orain Irlandararen alboan, Irlandararekin lehian. Mde Pr 209. Opamahain alboan hamar ginen bakarrik. Ib. 288. Azentzik eztu iñor bear alboan, izketan aritzeko. NEtx Antz 77. Fusilla alboan itxita, [...] lo apur bat egiteko asmoa be artu neban. Bilbao IpuiB 107 (v. tbn. 117). Bere senarraren alboan aulkian jesarrita. Erkiag Arran 127. Gugandik aldendu ziñan eta ala're beti alboan nabaitzen zaitut. Etxde AlosT 5. Iturri alboan exerita. Etxde JJ 15. Apaiz-etxea elizaren alboan omen. Ib. 21. Guztiok bere urrean, alboan. Erkiag BatB 170. An alboan dago mendi bat Bakue deritzana. And AUzta 71. Elizatxo alboan [...] gelditu ziran. NEtx LBB 99. Azkenerarte, bere alboan egon nauk. Ib. 85. Burdiñazko soñekuz jantzirik eta ezpata albuan arturik. Etxba Ibilt 490. Aundixiaguak dauzkat albuan, / argatikan ari umil. (In Uzt Noiz 132 ). Ollotoki bat, ortu-solo txiki bat alboan eukala. Alzola Atalak 41. Orri alboan [...] izena ipiñi. Berron Kijote 20. Eskalleraren alboan montakargaren zuloa egon. JAzpiroz 89. Gizonak ilda alboan eta / tiro ta tiro oindio. FEtxeb 25.

v. tbn. Zuzaeta 141. Zav Fab RIEV 1907, 538. Aran SIgn 2. AB AmaE 173. Itz Azald 198. EusJok II 159. GMant Goi 32. SMitx Aranz 9. Zait Sof 195. JAIraz Bizia 15. Gand Elorri 126. Gazt MusIx 166. Ibiñ Virgil 115. Lasa Poem 80. Onaind STeresa 69. Etxabu Kontu 195.
(Con utzi ). (Dejar) de lado.
Artu bear dira gogoan zar jakintsuen esanak kalte-artuz eman diranak. Ez utzi iñoiz alboan. VMg 94 (Zav Fab RIEV 1909, 33 t'ez itzi iñox alboan ).
b) (Lar, Añ, Izt 27r). (Precedido de gen.). En comparación con. "Para lo que, en comparación de, aldean, alboan pospuestos al genitivo" Lar (v. tbn. Añ). v. ALDEAN.
Ezer eztiriala munduko ondasunak Zerukoen alboan. EL1 63 ( EL2 72 aldean ). Ain dira jakitunak, ze mundu onetako jakituria guztija iluntasuna baño ezta eurenaren albuan. Astar II 281. Abijetan da eurai ekiten antxina gure gurasuak Erromatarrai legez. Ezaguturik etziriala berorregaz eukazanak apur puska bat baño arerijuen albuan. Ib. VII. Itz baten: emakumia, gixonaren albuan, urrerik garbijenetan josiriko arribitxi diztikorra da. Otx 22. Gure olerki auek aide zaarregia izango dute norbaitentzat. Gabriel Zelaia ta Blas Oteroren alboan oso lengoak gera. NEtx LBB 212.
ALBO BATERA. "(A un) lado, (c.) aldebatera, albobatera" Añ.
ALBO BATERA EGIN. "Apartarse, (c.) aldegin, apartatu, albo batera egin" Añ. "Apártate de ahí, (c.) ken adi ortik, alde egik ortik, [...] albo, alde batera egizu" Ib. v. ALBORA EGIN.
ALBO EGON. "(Estar a) favor de alguno, (c.) norbaiten albo, alde egon; egin" Añ.
ALBO-ERDI.
Ondo gorriaren gañean, gurutze orlegia ertzetik-ertzera: eta gañean, albo-erditik albo-erdira, gurutze zuria. "Puntos medios de los lados" . EAEg 31-5-1937, 1729.
ALBO-ERREINU. Reino vecino. Cf. alberri.
Zeinbat zorakerija negargarri ikusi ez ditugu geuk egun oneetan Pranzija tristian ta albo erreinubetan? fB Ic II 52 (v. tbn. 53).
ALBO-HERRI. v. alberri.
ALBOETARA EGIN. Apartarse a los lados. v. ALBORA EGIN.
Bitartean, ermita-aurrean zegoen jendea, alboetara egin zuana, erdira zabaltzen da berriro. NEtx Antz 65.
ALBO-GILTZA. "Albogiltz, llave lateral de la presa (V-arr)" A Apend.
ALBO JAN. Sesgar.
Ur-haria garbi dator. [...] Albo-janez, bikotuaz, bere kantoia eta asmoa aldatzen ditu. "Sesga, bifurca, cambia de ángulo o de intención" . MEIG IX 124. (en colab. con NEtx)
ALBO-JOKA. Golpeando el costado.
Danza eskandaloz beteak: nola izan oi diran albojoka eta beste era lotsagarrietan egiten diranak. Gco II 199.
ALBO-KARGA. Carga de costado (ref. a la borrachera).
Domeka gabe baten "Artobero" zerbait edanda, "albo-kargiakin", Kontseju osterutz juan zan. SM Zirik 80.
ALBOKO.
a) (V-arr ap. Gte Erd 9; Lar, Añ). De al lado, cercano, vecino. "Cercano, [...] albokoa", "lateral, albokoa" Lar y Añ. "Vecino, cercano" Lar. "Aldemeneko etxetik (G-azp-goi), alboko etxetik (V-arr)" Gte Erd 9. Cf. alboko.
Jasteko oratu egijozu alboko aga esku ordeko oni. Mg PAb 118. Jazoten da nos bait etortia andikiren bat edo beste mendi albokuetara. Ib. 105. Eta zer esan hermita ta erri albokuetako piestera duazan neska mutillak gaiti? Mg CO 132. Osaba! --deitu zion Anjelek Don Joseri alboko aposentura. Apaol 70. [Maria Mistela] rapez beterik / sarri doministikoka / alboko guztiai / dago ostikoka. JanEd I 71. Zirautsan atsotxu batek alboko lagun bat. Ag AL 104.
(s. XX) Ara or alboko Maria Mendata [...]. Ara or Josefa Olite, Bidebarrietako alargun aberatsa. Ag Kr 161. Alboko zelaian jolastuten dira. Echta Jos 40. Alboko maian egoten zan zaldun urtetsu bat. Kk Ab I 19. Berak lo egitten eban alboko gela batera. Otx 71. Alboko gela batera sartu zan. Kk Ab II 12 (v. tbn. alboko gela en Arti Ipuin 81, Lab SuEm 174, Etxba Ibilt 490). Ara orduko illundu dau oso, alboko laguna be ezta ikusten. Ib. 88. Olerkari gisakoak baditu, ta alboko zenbait izkuntzek egun ager ditzaketen baino sendoagoak. Or MB 18. Begira bailedukan alboko Garazi. " Como si de lado estuviese mirándole Engracia" . Or Eus 21 (v. tbn. 145). Pianola baten soñua entzuten zan alboko aretoan. TAg Uzt 181. Alboko gelan arki ditezken lekukoak. " Local inmediato" . EAEg 6-4-1937, 1440. Sua parra-parra zabaldu zen etxean eta emendik alboko garometara eda. Etxde JJ 213. Gorriak, alboko mendietan ebiltzazan gorriak. Bilbao IpuiB 106. Ai! Alboko lagunari azaldu izan baleutsa bere barrenean erabillen gudu ta burrukea. Erkiag Arran 172. Etxe osoa ta alboko olabea. Ib. 157. Uri aundiko etxebarrutian edota alboko alderrietan. Erkiag BatB 137. An doa iru praileekin alboko Baeza irian etxe bat eraikitzera. Gazt MusIx 143. Alboko entzulea aho zabalik [...] zegoala ikusirik. Osk Kurl 176. Juantxu, alboko etxean bizi zan. Ib. 76. Alboko etxean il zan gizon gazte bat. And AUzta 51. Bustiñez labain ago alboko ingira. NEtx LBB 261. Iñork ere ez du andik irtetzen, aurrez alboko kapillatxoan iru Aita Gure esan gabe. Ib. 100. Auxen da gai polita / orain neregana / alboko lagunendik / etorri zaidana. Uzt Auspoa 22, 145. Ia ezarri leikian utsik egoan alboko ezarlekuan. Gerrika 208. Alboko lau erri auek. Insausti 40 (cf. alberri ). ere anaia alboko gela batean margozten aritzen zen. MEIG IX 140.

v. tbn. VMg 25. A BeinB 86. Etxabu Kontu 191.
b) (Adnom., tras gen. o tema nominal nudo). De al lado de, cercano a. "Nere alboko eserlekuan (G-azp-goi)" Gte Erd 231.
Lastertxu agertzen da Praisku etxe-alboko orma ganian. Kk Ab I 69. Eingo neuke orixe geure alboko balarrimotza ixan dala [...]; orren etxeko tellatupeko leiotik agiri da dirubak gordeten nebazan tokija. Ib. 102. Etxe alboko borda batean. Etxde JJ 127s. Oloron alboko urixka batean. Ib. 239. Lauki orren alboko lerroa. Zait Plat 62. Nere alboko oiek geroxeago ikusi zuten. JAzpiroz 159. Eleiz-alboko Talaia. AZink 60.
ALBOKOAN. "Albokoan bizi dira, albo-alboka" A Apend ('son vecinos' ?).
ALBOKO HEZUR. "Costillas, saietsak, saietsezurrak, alboko ezurrak" Lar.
ALBOKO MIN (V-gip; Lar, Añ, Sb-Urq, H). Ref.: Iz ArOñ (albúan); Elexp Berg. Pleuresía; pulmonía; dolor de costado. "Mal de côté" H. "Albúan, albóko miña, dolor de costado" Iz ArOñ. "Alboko miñez nabill" Elexp Berg. v. alboko (3), alborengo, SAIHETSEKO MIN.
Urteten dau neska batek dantza diabruzko batetik, elduten da izerditurik bere etxera, edaten dau ugari ur otza, artuten dau alboko min batek. Itz Berb I 73. Ez dala orren errez geixo bat osatzen, / Alboko miñ zorrotzak baldin badau artzen? AB AmaE 248. Ixipela, alboko miña eta edozein zauri edo miñ-antza, bildurgarriak dirade beti edari-galgarrietan oitutakoentzat. Ayerb EEs 1916, 32. Txarrijen arteko gatx gorrija (erderaz mal rojo), alboko miña, koleria eta abar. "Pulmonía" . ForuAB 95. Oiñazez egoan ama, alboko miñez. Alborengoa ete eukan? Erkiag BatB 97s.
ALBO-MUTIL. "Satélite, agente, secuaz, partidario" PMuj.
Bada ezpada, zer gertauko, albomutil erazko ta aiutuak izatea, zuur jokatzea zan. Albomutil edo estaltzailleok, ostera, zintzoak bearko eben izan. Erkiag BatB 22s.
ALBO-OKER. Dolor de costado. "Albo-oker aundixa ein xao" Iz ArOñ (s.v. albúan). v. ALBOKO MIN.
ALBORA.
a) (Lar, Añ). Al lado, a un lado (expresando dirección). (En los casos en los que va precedido de sintagma nominal, éste va provisto siempre de suf. gen., salvo que haga ref. a algo no animado y no lleve ningún adjetivo, caso en el que puede ir tbn. indet.; con todo, siempre con gen. si se trata de un demostrativo). "Acotar, citar al margen, aldemenera, albora, basterrera deitu" Lar. "Acercarse, [...] (V) albora, aldera etorri" Añ.
Ez albora adi egon. Ze, aldi baten, deabruak betondoko eskerga bat emoeutsan, albora begira egoan bati. EL1 13. Ganora baga, arrauzika, erdi lo, albora adi, barreka, barriketan [meza enzun] . Ib. 86. [Mezan egon] edo berbaz, lo, albora begira, besteai eragozten. Ib. 130 (v. tbn. albora begira en Astar II 206). Erromatarrak albora ziran / etorri galdetutzera, / ea zergatik botatzen zuten / ontzi ura baztarrera. Izt Po 146. Eta batzuek Jesusi albora joanda, esan zioten: [...]. Lard 429 (56 tbn. albora joan ). Surretarako bere, palta pañelua, / Zintz, eginda daroa albora eskua. AB AmaE 217. Ezeban Mariparen albora edo aldamenera urreratu gura izan. A BeinB 69.
(s. XX) Deitu eutsan albora Josetxori, ta ittandu eutsan: [...]. Echta Jos 306. To, txuri, nere albora! deituaz beragana erakarri nai zukean. Ag G 154. [Joseren ostatua] ibiltari arlotien txanponak bildu nairik, bidearen albora ertenda zegoan. Ib. 323. Alako baten estul garratz ta siku bat adittu zan. Danak albora begiratu eben. Altuna 76. Zure neke ta naigabe gaitzez, gurutz-albora ekarri zendun gizona. Jaukol Biozk 35. Alkar top-egin ebenian, Mister Kick-ek, bere eskumatik joialako, ezeban utzi gura orma-aldia ta gelditu egin zan, bestiari begira-begira. Mister Fist etzan kenduten albora. Kk Ab II 28. Zuek umezurtz gelditu ziñaten. [...] I, nere albora bildu intzan. Zortzi urte itukan orduan. Lek EunD 16. --Ori, ori, ekin beti aberria gaizkatzeko. --Gaizkitu? (albora). Au oraindik euskeraz ondo ikasi bagea degu. Lab EEguna 97. Mugazaia albora begira dan batean. Ldi IL 43. Ikasik leziñoa! Beti ago albora begira, distraiduta. Bilbao IpuiB 149. Hiltzeko asmoekin zetorzkidan albora, / baina etzuten aurkitu gorputz hila baizik. Arti MaldanB 200. Gizonak atera zuan orduan burua saskitik albora, esanaz. And AUzta 45. Eraman zien albora aitonari tabakoa eta pipea eta amonari txokolatea. Ib. 73. Aurrekaldera, pixka bat albora, mikrosoiñu bat dago. NEtx LBB 193. Baiña indartsu Zamora, / ta jo baloia albora. Insausti 198.

v. tbn. Ur MarIl 109. Or Mi 75. BBarand 38.
A la casa de al lado.
Andrea albora bialdu zuan / txerria il da bereala, / etxian zeukan solomorikan / onena eman zezala. Tx B I 163.
(Con bota, jaurti, etc.). "Lotsak albora bota, mettre les craintes de côté" Arch UFH (s.v. albo).
Berba baten agertuko deutsazu konfesoreari, lotsaak albora bota-ta [...]. EL2 147. Poztu gaitezan / gazte ta zarrak / bota negarrak / albora. Azc PB 269. Jaurti nekeak albora. Echta Jos 99. Irabazietan bakotxari dagokion tokamenetik gizaki-mueta batak bestea albora bota ta esku-utsik iztea. Eguzk GizAuz 151.
(Con utzi ). (Dejar) de lado.
Erregebide aundia albora utzi ta beste mearrago bati lotu gatzaio. Ldi IL 44. Are ur-tantoak berak ere ezetsi ta albora uzteko ez gaude: euskal-ur gaziaren bear gera. Ib. 144. Bestetaz zerbait esan nai, ez dakit nondik nora; / iñutama ez dezadan utzi, beintzat albora. " No dejaré al menos de lado" . Or Poem 551. Politikea albora lagata, erri guztia batu bear giñan bertan. Etxabu Kontu 60. Ekaitz txar guztiok albora itxi eta bide barriak urratu naiaz. Gerrika 115. Arkitektura albora uzten du. Hala ere urtebete osoan han dihardu Madrilen, Erti-Ikastetxe eskean. MEIG IX 141 (en colab. con NEtx).
"Eztago ori albora adi yantzita, está ése muy bien vestido; litm.: no está vestido mirando al lado (V-ple)" A EY III 347.
b) "Albora, al lado, a un lado. Albora zeroian semia ortozik, llevaba al lado a su hijo descalzo" Etxba Eib.
Nabarrek ederki zaitzen zituan albora gelditzen ziran ardiak, zaunkaz inguruak esnatuaz. NEtx LBB 93.
"Bere albora artu, tomar a uno en privanza" A Apend. Cf. alboko (4)
ALBORA EGIN.
a) (Lar, Añ, H). Apartarse, hacerse a un lado. "Ladear" Lar y Añ. "Removerse de una parte a otra, (c.) aldegin, albora egin" Añ. "Se mettre de côté, s'écarter" H. "Apartarse, hacerse a un lado. Albora eizu, mesedez, burdixa igaro arte, apártate por favor hasta que pase el carro" Etxba Eib.
"Albora egin zakidaz apur baten, zer erreparri diñostan entzun dagijodan". Ba-nua, bai, baztertxu aretara; ta Jaungoikuari gura dakijola niretzako albista txarrik ez ixatia. Otx 43. Guztiak albora egiten dute kondea agertzen danean. NEtx Antz 66. Astoaren ostikada ez al dek ikusi euregana allegatu baiño len, piska bat albora egiteko? BasoM 167.
b) (V-gip ap. Etxba Eib; Añ). "Pandear la pared, (c.) makurtu, boatu, albora egin" Añ. "Ezkerreko ormiak, albora eiñ dau eta laster da lurrera, la pared de la derecha se ha inclinado y pronto vendrá a tierra" Etxba Eib.
ALBORAGO.
a) "(Más) cerca" Añ.
Alboko pagadian pago zar bi; / besoak emanak dituzte alkarri [...]. Armiarma andrea alborago, / arilketan dabil. NEtx LBB 254.
b) Algo más tarde.
Geltoki azi ta zabala dago begi-aurrean. Lagun asko jatsi dira. Baita Nikanor bere. An dago kantiña txiker bat; alborago jantoki edatsuagoa. Erkiag BatB 166. Au esan euskuenian, an alborago egozan iru paisano jantzik. Gerrika 230.
ALBORA-KARGA.
" Alboakarga, albora edo aldamenera higituriko karga. Tratoria alboakarga earrakin ekarri zun " ZestErret. Cf. ALBO-KARGA.
ALBORAINO. Hasta al lado (de).
Azkeneko tratu txar eta irañak Usoa errukabea erio alboraño eraman zuten. Etxde AlosT 59. Beltran urreratu zitzaien alboraño ta esan zien leunki: [...]. Ib. 87. Au urreratu zan bere alboraño eta bere masail izoztuan muin bero bat kokatuz [...]. Etxde JJ 263.
ALBORANTZ, ALBORUNTZ, ALBORONZ (Dv (G)). Hacia un lado. "Qui va de côté, se dirige vers le côté et non droit" Dv.
Kapa bat artu, eta begiak alboronz zituztela joan, eta begiratu ere gabe estali zuten. Lard 10. Ondo pentsau bagarik, dranga, dranga, edan, [...] Donostian bideak, naiz izan zabalak / Orduan danak ziran niretzat bedarrak, / Alboruntza egiten neban bakotzean / Oi neban ertz batetik bestera artean. AB AmaE 228. Brankaldeko erremuaren laguntasunaz alborantz piskat igitu, beste untzien artean bide-egin. Erkiag Arran 83. Ia alborantz jausi zan. Erkiag BatB 77.
ALBORANZKO. De lado, de hacia un lado.
Ikusi neban egazkin batzun / arantza etorrerea, / Bonbak bota ta egiten eben / alborantzako bueltea. FEtxeb 37.
ALBORATXOAGO. Más hacia un lado.
Baiña entzun dagigun an barruan [ardandegian] egozan beste gizonezkoak bere, ziñoena. Alboratxoago, iru gizon egozan, leortarrak eurak. Erkiag Arran 16. Eta, antxe bertan edo alboratxoago komuna egiteko, kendu egin eben [iturria] . Etxabu Kontu 203.
ALBORATXOAN. Al lado.
Eta alboratxuan, txakur bat lotute. Gerrika 213.
ALBOREAN. De al lado. v. ALBOTIK.
Garagarrilean neskea ezark alborean. 'Echa la moza del lado' . RS 313.
ALBO SAMAR. Bastante cerca.
Oiñotsak nabaitu zitun albo-xamar. Etxde JJ 152.
ALBOTIK, ALBOTIKAN.
a) De al lado (de); por al lado (de). (En los casos en los que va precedido de sintagma nominal, éste va provisto siempre de suf. gen., salvo que haga ref. a algo no animado y no lleve ningún adjetivo, caso en el que puede ir tbn. indet.; con todo, siempre con gen. si se trata de un demostrativo).
Alde egingo dau maijaren alboti goserik andijena badauka bere. Mg PAb 92. Zagoz seguru zeu berangandik alderatuten ezpazara, eztala bera zure albotik kenduko. Astar II 184. Kalean dabillala nik dakust agaitik, / Bere llobea lagun dabela albotik. AB AmaE 221. Ezeban geiago esateko astirik izan, bada olatuaren bultzada batek kendu euskun albotik. Ag Kr 90. Ez eban juan gura neronen alboti. Noe 108. Eta guzien buru, Bizkaietako muñatz-magalean, Itzaga-erreka albotik duala, bere Erraondo. Mok 13. Ixil-ixilik Gurutz-albotik datoz biotz maitaleak. Jaukol Biozk 12. Ta ikusirik nitzala / ni urreratuten, / sasi baltzak albotik / egin eutsun urten. Enb 120. Bera joan ukan nere albotik erri-aldera, ni zahar eta erdi itsu au mendian bakarrik utzita. Lek EunD 50. "Diruak diru balio dik, i" / diotsa batek albotik. " Exclama uno del público" . Or Eus 391. Albotik eltzen diote tanta bat artu dezan. " La detienen por ambos lados" . Ib. 66. Azkenean itzali zait albotik nere Jauna. " Ha desaparecido de mi lado" . Or Poem 543. Gari-soro albotik igarotzean. Etxde AlosT 15. Irixtear ziranean, jendarmak nabaitu zituzten albotikan. Etxde JJ 48. --(Ane) Orain ere, beti bezela, asarre? --(Azentzi) Mutil au beti ari da albotik-eta. --(Mikel) Azentzik ez tu iñor bear alboan, izketan aritzeko. NEtx Antz 77. Orretan, Txomin pasau zan albotik. SM Zirik 55. Etxe batean zoritxarra auzokide eta maiztar izaten asten danean, ez ei dau aldi batean albotik igesik egiten. Erkiag Arran 170. Ortu orren ormeari [...] gora samarra eretxi eutsan; eta eraso-aldia, albotik, saietsetik egitea erabagi eban. Erkiag BatB 95. Damuz aldegin eban mutikoak Nekaneren albotik. Ib. 57. Zure ardien albotik doake. " A tu manada viviera junta" . Gazt MusIx 91. Or nunbait sartu zaio. Nun, ordea? Ez daki, albotik urrutiratu zaiola daki bakar-bakarrik. Onaind ( in Gazt MusIx 153 ). Zeru altuan agertuten da / izar eder bat bakarrik, / bakarrik ezta, bakarrik ezta / lagunak daukoz albotik. Balad 169. Ainbeste maite-mindu / zirianak nigez, / orain barre eginda / albotikan iges. BEnb NereA 232. Eta ikusi zuten an albotik erbi bat zijoala. And AUzta 87. Eta albotik atararik galtzairu zorrotza, bere indar guztiagaz aindu eban biotzera. Etxba Ibilt 489. Nereak naikoa eztirala, gure txiki biak albotik naikoa lor sortzen didate. Nork geldirik euki ume auek? NEtx LBB 81. Ene Mattintxo laztana, / albotik Kristonak esan arren / aserratutzen eztana! (In Mattin 24 ). Anai-arrebak, ez, otoi, pentsa, / neure gustura nagonik, / poz gehiago izango nuen / albotik beha egonik. Xa ( in Uzt LEG II 252 ). Andrea albotik oska / zertan nenbillen txaloka. Zendoia 93. Emen, albotik pasaukeran, beste kotxe bati ikutu txiki bat egin neutsan. Gerrika 165.
v. tbn. Azc PB 147. SMitx Aranz 73. Lasa Poem 100. Albeniz 210. Albotikan: Arrantz 33.
b) "Indirectamente, (c.) zearka, zearretara, albotik" Añ.
Zeinbat era edo modutara ekarri leite Jainkua testigutzat? --Bitara; bata artez edo argiro, bestia albotik edo ziarretara. [...] --Zelan ekarten da testigutzat ziarretara? --Jainkuaren eskubetako egite edo kriatura nagusiak gaiti juramentu egiten danian, nola dirian zerubak, lurra, eguzkia, arimia ta beste batzuk, zeintzubetan agertuten dan Jainkuaren perfekzinoe edo edergarriren bat. CrIc 57.
c) De refilón.
Ikusten da [...] berbeetan ta maitekerijeetan dagozala. Baina zer berba? Arimiari ondo gura deutsanak, alboti bere entzun biar ezditubanak. fB Olg 64.
ALBOTIKO (Adnom. de albotik). Cf. albotiko.
Lurralde adeitsu jathorren / albotiko bidez zethorren / arbatu gabean untzia. Mde Po 87.
ALBOZ. De lado.
Ezpanak me sartuak biak barrurantza, / alboz euken igitai agoaren antza. AB AmaE 233.
ALBO-ZABAL (Frontón) libre de paredes laterales.
Bazkalondoan pillota-yokaldi bikain bat dago, alderdi ontan oi-diranetako pillota-toki albo-zabalean. Ldi IL 46.
ALBOZ ALBO (Lar, Añ, Hb ap. Lh, Dv, H). "(Ir) lado a lado, aldez alde, alboz albo joan" Lar. "(De) silla a silla, codo a codo, (c.) aldez alde, el- o alkarren ondoan, alboz albo" Añ. "Alboz albo joatea, aller côte à côte" Dv.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper