1.
(Lcc, SP, Mic 5r, Urt I 15, Lar, Añ, Arch VocGr). Abad, superior de un monasterio. "Abad" Lcc. "Abbé. Abadearena, la maison de l'abbé, abadearen etxea" SP. "Abbas, abadéa, fraide nausia" Urt I 15. "Abad, el padre Abad de un monasterio" Lar. "L'abbé" Arch VocGr.
Cf. Arzam 83: "Echaabades de la dicha abadia" (1388).
v. abat.
Pierres de Behety Donagraziako abadiari.
Etchart 1.1r.
Abade Santa Engraziakoari.
MRos 12a.1r.
Emateko notizia abadeari.
BLeiz 47.
Porru eta porru da abadearen baratzian.
O PrASJU 229.
Monasterio hartako abadeak.
Ax 378 (V 249).
Galdegin zeraukan abadeak fraide hari, ea nola zihoakon bere haragiarekin.
Ib. 379 (V 249).
Hirur Iriko Iaunari, Montirande deithatzen den Iaun Abadiari dedikatiak.
Tt Arima I.
Saint Bernard abadea.
Gç 191.
Diocle zeritzan abade batek esaten zien beti bere relijiotar monjeei.
Mb IArg I 375.
Pafnucio abadea zen San Antonioren erako eremutar ta relijioso birtutetsu bat.
Ib. 351s.
S. Antonio abadea.
LE Urt (ms.) 94r.
Anaxanon abadea.
LE Ong 67r.
Abade edo konbentuko buruak galdetu zion.
AA III 585.
Etxe santu artako Abadia.
Bv AsL 223.
Fraide-etxe bateko abadea edo aintzindari nagusia.
Jnn SBi 429.
Lehenikan Orriagako abadea izana zen.
Zub 45.
Bildu ziren [...] lauetan hogoita zazpi abade eta ez dakigu zenbat eliza-gizon eta enbaxadore.
Zerb IxtS 108.
Clonmacnois-eko abade izandako hau 1088-garren urtean hil zen.
Mde Pr 233.
Abade baten manupean baziren kalonje andana bat.
Lf ( in
Casve SGrazi 16
).
San Antonio abadeak.
MIH 262.
Gure Fleuri abadeari irainik beltzena arrazoirik gabe bota ote nion.
MEIG IV 71.
EZ Noel 152. Harb XV. Hm 189. ES 150. AR 435.
Abade baten mandoa / bere hidalgiaz hazia kaskoa.
"
Prélat"
.
Gy 139.
Abade yaun bat iduri.
"
Évêque"
.
Ib. 200.
2.
(
V, G-azp-goi; Lcc,
Mic 6r,
Lar,
Mg Nom 65
(V),
Añ (V),
H (V, G)),
abare (
V-gip, G-azp)
Ref.:
A; Iz ArOñ (abáre); Etxba Eib; Holmer ApuntV;
EAEL 40; Elexp Berg (abade, abare); Gte Erd 58; ZestErret (abare)
.
Clérigo secular; sacerdote.
"Clérigo"
Lcc y Mic 6r.
"Clérigo"
, "cura, sacerdote", "presbítero" Lar y Añ.
"Sacerdote"
A.
"
Abade Jauna, forma común de mencionar al cura. Elizako bere zeregiñak eiñ ditu Abade Jaunak eta badoia euzkixa artzera
"
Etxba Eib.
.
"Cura. Arrateko abadia, erremia pelotan
"
Ib.
"
Abade segiten deu (V-arr)"
Gte Erd 58.
Cf. DCECH s.v. abad: "Primero significó 'sacerdote, cura' y esta acc. , que se halla en la lengua común desde el Cid hasta Covarr. [...] hoy todavía se conserva en Galicia, Salamanca, Navarra y Aragón (Borao) por lo menos". v. apaiz.
Tr. Documentado sobre todo en la tradición vizcaína. Se encuentra además en el cantar de Bretaña, en los refranes de Isasti, en Lizarraga de Elcano, Ubillos, Guerrico, Zabala, Arzac, Soroa, Yanzi y Xalbador. En este último, en Ubillos y en Lauaxeta parece corresponder al fr.
abbé (o cast. 'abate').
Donostiako murruan : Islaren goienean / Abade guztiak : daode prozisioan.
CantBret
11s.
Eliza zegienak aldarea, aldarea zegienak abadea.
"El que hizo la iglesia, el altar; y el que hizo el altar, al abad"
.
RIs
30.
Nolako elizalde, alako abade.
"Cual la anteiglesia, tal el abad"
.
Ib. 60.
Eztteila nonbrau eskribautzat abaderen semerik berrogeita amar dukaten penan bakotxak.
OrdEib
732.
Bizkaiko Abade jakitun batek.
Cb EBO 43.
Jaun Claudio Fleuri Abadeak argitara atera zuanetik.
Ub 1.
Baldin ezpadióte emáten elizarenbát gobernátzeko abade edo bikario bekála.
LE (
in
BOEanm 467
).
Agindu zien beste Sazerdote edo Abade biri, egon zitezela prest kandela irizikiekin.
Mg CC 240.
Abadiaren lapikua, txikina baña gozua.
Mg PAb 122.
Abade, fraile edo monja ez diran beste kristau guziak.
Gco I 389.
Eleisetako abade jaunak gaiti.
fB Ic III 307.
Eztago infernurik, orreek eztira Abade, Fraile eta Predikadorien asmubak baño.
Astar II 9.
Laudiyoko Abade Jaunen enkarguz eta kostuz.
CatLlo 1.
Busturiko Bikariako Abade Jaunen enkarguz.
CatBus 1.
Abadea orduban gelditu zan ate atzean.
Sor Bar 37.
Datorrela abade jauna.
Arzac EE
1884a, 35.
Itanduten dau Abade Iaunak / baldin ezkondu nai badau.
Azc PB 118.
Domingo Agirreko Abadeak.
Ag AL III.
Emen eztago gauza onik abade guztiai lepoa kendu ta eliza guztiak itxi artean.
Ag Kr 188 (v. tbn. G 353).
Laster noa Zolozabal abadeagana.
Echta Jos 172.
Azkue abade jaunaren artezkuntzapian.
Kk Ab I 4.
Abade ta gañerako Eleizgizonai.
KIkV 103.
Abade areik "Reverendo" zirala.
Or Tormes 105.
Abadiari eman nion / erregaluz mortzilla.
Noe 80.
Agur, gure agintariak, / epaile eta abadiak.
Yanzi 67.
Abade gaste batek diño matte-miña.
"Un joven abate rima su añoranza de amor"
.
Laux AB 31.
[Iletak] obispo ta abade ta monagillo ta negarti eta guzti.
Lek SClar 138.
Abade bat baltzez jantzia buru dala.
Erkiag Arran 167s.
I, baña, ik eztakik abade jaunari "berori" deitu biar jakona ala?
SM Zirik 78.
Gotzai-ordeko etorri zan abadeak bere paperak atera zituan.
NEtx LBB 60.
Gaur gure trabeneru / ainbeste abade, / bertsoak grazîk eztu / edanikan gabe.
Lopategi (
in
Uzt Noiz 59
).
Udabe abadea, Bonaparteren lankide.
Alzola Atalak 136.
[Musean] nik laguntako nuen / ogi-egilea, / Aguxtinek Battitta / gure abadea.
Xa EzinB 40.
Meza bat, meza nagusia esaten jakona, naita abade bakarrekoa izan.
Etxabu Kontu 80.
v. tbn. Zuzaeta 110. JJMg BasEsc 218. Ur BulaAl 45. Zab Gabon 72. AB AmaE 396. A BeinB 66. Itz Azald 8. Altuna 22. Enb 162. Balad 104. Akes Ipiñ 9. Bilbao IpuiB 161. And AUzta 78. Osk Kurl 174. Berron Kijote 133. In MEIG VI 67.
(Como primer miembro de comp.).
Adaki luze bat eskuetan, eta buruan abade txapel biribil baltza.
Kk Ab II 69.
Abade jantziak itzal pixka bat baeukan.
Gerrika 82.
3.
Abbé laïc.
v. auzapez.
Egun otsalaren 9an 1792, Kapitu jeneralean, usaia eta kostumatzen den lekuan, herriko etxean, abade eta Juratuen presenzian.
Revol 150.
Herriko etxean, abade eta juratuen presenzian zoiñak baitire abadea Pierre Larralde maira, Jn Duhart, Pierre Lafargue Juratuak, Oger Heuty, komuneko prokuradorea [...].
Ib. 150.
ABADE-ARTZAIN.
Obispo.
Apezpiko edo abade-artzaiñ izatera eldu zan gero.
Ag Kr 98.
Itandu ei eutsen abade-artzañari, ta arek be ezekiala berak ezer.
Ib. 85.
ABADE EGIN
(V-gip ap. Etxba Eib). Ordenarse sacerdote. "Hacerse cura; imponer las manos el obispo. Alargunduta gero abade eiñ zan" Etxba Eib. v. abadetu.
Alako ezkondu garbatubak ez dau egon biar pensetan abade egin balitz, Praile egin balitz, Monja izan balitz, ze errazubak egingo zituban.
fB Ic III 369.
Abade egin da laster pralletegian sartu zan elorriotar gizon done bat.
Ag Kr 98.
Abade eginda guk ezautu gendunian.
Kk Ab II 51.
Yakitez ez baiño diruz abade egin zirala.
Or Tormes 105.
Abade egiteko, fraide nai moja ixeteko.
Akes
Ipiñ
14.
--Abade egin bear al dok?
And AUzta 77.
Tuy-Vigon be egon zan abade egin aurretik.
Alzola Atalak 127.
ABADE-ESTUDIANTE (G-azp).
Seminarista.
ABADE-ETXE.
a)
Monasterio de canónigos regulares.
Bere nagusiai eskatu eutsen, lortu be bai, Koinbrako Kurutz Deun Abadetxera bidaldu egiela.
Belaus Andoni 4s.
b)
(V-gip; abadetxe V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg (abadetxe). "Rectoría. Eliziari joten zan abade-etxia" Etxba Eib. "Casa cural. Uberako abadetxia utsik dago aspalditik" Elexp Berg. v. abatetxe.
Ipiñeko etzaguntzea sei bizitzegaz eta zazpigarrena abade-etzea, elexearena au.
Akes
Ipiñ
18.
Abade-etze barrie egin deudie.
Ib. 15.
Gizona opil bedeinkatua, andria abadetxeko kontularia.
(V-m).
EZBB
131.
ABADE-GEREZI.
"Abade keixa, abade keixia, gerezi mota bat" Elexp Berg.
ABADE-KAPELA.
"Bonetero, [...] (Evonymus europeus)" LandHizt 366.
ABADE-MAILUKI.
"Meñakako berbetaz, mailukiak basokoak edo lantzarrekoak dira; gizakiak ortuan lantzen dituan handiak, barriz, abade-mailukiak" Baraia 180.
Bekoabadeneko ortuan gauza tentagarri asko izaten zan. Abade-mailukiak be izango ziran.
Baraia 180.
ABADE-MAISU.
"Cura, párroco (V)", "párroco (G)" Añ. v. elizmaisu, maisu
(2).
Ekarri zan etxera / Abade maisua... / gor egin zan gaisoa / Abadean berbai.
Azc PB 279.
Goizaldean goizeti / Abade maisuak / entzuten dagozanak / geure pekatuak.
Ib. 326.
ABADE NAGUSI.
a)
Sumo pontífice (de la religión romana).
Arako gizon enzute ain andiko Publio Escipion abade nagusijak, eskubide andi baga ill eban Tiberio Gracco Errepublikiari kalte erdi bat egin eutsalako.
Mg PAb 213.
b)
"Obispo, abade nagusia" Añ.
c)
Párroco.
Eleiza onetako abade nagosi On Justo Lopez Arroyabekoa.
Ag Ioan 91.
Emen erriko abade nagusia ta ondo jantzitako gizon bizardun baltzeran zabalote bat.
Ag Kr 13.
Abadeak, eta erriko abade nagusiak batez be, laguntzen dautse Gotzañai arimak zaintzeko egikizunean.
KIkV 37 (KIkG 24 Apaizak, eta erriko Apaiz Nagusiak
).
v. tbn.
JBDei 1919, 292.
ABADETAN
(JOAN, etc.). (Ir) en busca del cura.
Gizonezkoak, bata batera ta bestea bestera zabaldu zirean: Piliperen billa batzuk, beste batzuk osagillearen eske, ta enparauak abadetan.
A BeinB 76.
Aita galdu bear yaku! Zoiaz arin mediku billa! Ene bada ta bada! Arantza, laztan ori! Zoiakidaz auzoko Maripagana! Datorkidala, arren, ta gero joan zaitez abadetan!
Erkiag Arran 73.