Harremana

    OEH - Bilaketa

    330 emaitza jaiki bilaketarentzat

    Sarrera buruan (23)


    Sarrera osoan (307)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    ukitu.
    tradizioa
    Tr. Documentado en la tradición meridional y (hasta el s. XX, en que apenas se encuentra) tbn. en la septentrional, sobre todo labortana. En cuanto a la distribución de variantes, los autores septentrionales (si exceptuamos algún ej. de ikutu en Mirande) sólo emplean la forma ukitu. Al Sur las más frecuentes son ukitu e ikutu (el uso de ésta última va aumentando con el tiempo); hay además ukutu en Lazarraga y en textos vizcaínos, y ukuitu e ikuitu en algunos guipuzcoanos. La forma utkitu se encuentra en Axular y, junto a ikutu, en CatBurg (42); la forma ekutu aparece en A. Arruti (ap. Onaind MEOE 819) se trata probablemente de errata (cf. ib. 824 ikutu ). Usan la forma de participio uki (siempre en verso) Etcheberri de Ziburu, Hiribarren, Orixe (Eus 82), Lizardi (UO 35) y Gandiaga (Elorri 60); en AstLas (10) hay ukiren. En DFrec hay 102 ejs. de ukitu (1 septentrional), 34 de ikutu, 6 de ikuitu y 1 de ukutu, todos ellos meridionales.
    etimologikoa
    Etim. Podría no estar lejos por su origen de rom. *tokk-.
    sense-1
    I. (Vb.).
    azpiadiera-1.1
    1. (G-to, AN, L, B, BN-ciz, Ae, Sal; Volt 119, SP, Añ (G, AN), Hb, VocCB , Dv, H, VocB ); ukutu (V, G-nav; Mic 9v, Lar, Añ (V), Hb, VocCB .(V)Dv (V), H); ukuitu; utkitu; ikutu (V-m-gip, G, AN-larr-araq; VP 30r, Lar, Dv (G), H); ikuitu (G; H (V, G)); uketu (AN-erro); ekutu Ref.: Bon-Ond 160; A (ikuitu, ikutu, ukitu, ukutu); Echaide Nav 150; Iz ArOñ (ikuketan), Als (ikutu), Ulz ; Etxba Eib (ikutu); Elexp Berg (ikutu, ukutu); Gte Erd 32 y 163; Izeta BHizt2.
    Tocar. "Manosear" , "palpar", "tocar palpando" Lar y Añ. "Espolear, esproinaz zikatu, orpizarrez ukitu" Lar. "Acertar en golpe" Añ. "Diru bat ukitzea, toucher une somme" Dv. "Toucher avec la main ou autrement" H (s.v. hunkitzea). "Ez ukitu ori (AN-gip) [...]; ez ikutu telebisioari (V-gip, G-azp-goi)" Gte Erd 163. v. hunkitu. Tr. Con el objeto en dat. lo emplean los meridionales Zuzaeta, Moguel, V. Moguel (12), Astarloa (II 139), Lardizabal, Uriarte (Gen 27, 22), BBatzarN, Iturzaeta (Azald 12), Echeita, Barandiaran (ELG 86), N. Etxaniz, Uztapide (Sas 335) y Etxaburu (Kontu 196), y, alternando con absoluto, Arana (SIgn 99), Arrese Beitia, Arrue (May 72), D. Agirre, Mendaro Txirristaka (93), Zaitegi (Sof 96), Anabitarte, Gandiaga (Elorri 225), Erkiaga (BatB 45), B. Barandiaran (53) e Insausti (284).
    Ukutu ez dagid<...>. Lazarraga 1141r. Eskuakaz ukutuetea. Bet 16. Ez ukitu. (Divisa heráldica citada por Isasti). TAV 3.3.1, 170. Hauzoaren ontasuna ez uki. EZ Man I 12. Ibaiaren ukitzeko salbo berze hegia. EZ Man II 124. Gaztean harmarik utkitu eztuena zahartzean nola kapitainduko da? Ax 175 (V 117). Zuhaitz aranzetsuak bezala dira, eztira ferekatzeko on; nehork uki balitza zaurtzen dute. Ib. 290 (V 193). Eskuakaz ukitutea. Cap 16. Eztituzte haragi hillak ta ustelak ukitu nahi. SP Phil 259. Ene ahoan da sartzen, / ukitzen du ene mihiak. Gç 114. Eskuaz ikuitzea. OA 99. Ananiasek ukhiturik [begietako ezkatak] eror zekiozkon artean. ES 179. Ukitu zuen haren arroba pertala. He Mt 9, 20 (Dv, Ur, EvAN, Echn, IBk, IBe ukitu, Ur (V) ukutu, Ol, Or, Ker ikutu; Lç, Ip, SalabBN, Leon hunki, TB hunkitu, Samper onkitu). Oiek alperpotzak dira berok, ez gorago, ez berago dan lanik ukitu ere nai eztutenak. Lar Cor 300. Suak polbora ukitu horduko. Mb IArg I 255. Alaba ori ukitu ta bizirik jaiki zan. Cb Eg III 338. Bizar nabalak ez du egundaino ukitu ene burua. Lg I 233. Esaeutsan gizon tristiari ukutute eutsala. Zuzaeta 66.
    ( s. XIX) Ikututen ezpajako herida edo zaurijari. Mg CO 193. Ukutu eskuaz sua. Añ EL1 51 (EL2 58 ukutu egiozu eskuaz suari; CatAN 62 ukitu). Euri gozoak ukitzen ez duen lur elkorra bezala. AA III 504. Kolpe bakoitzean ukuitzen duan guztia, dala arria, dala lurra. Ib. 359. Joan eta ikuitzen du, / ta dio esaten. It Fab 246 (134 ukitu, 81 ikutu). Ukitzearekin eskua jaikiarazten du bizi ta bizkor. LE Urt 397 (ms. 141r ukitzearéki). Eta jarraitzen du bere joaira Andoaingo Erria ukitzen dabela eskuitara lagarik. Izt C 116. Bainan lephoan nonbait zezena ukia, / sarraskitan badabil, oraino bizia. Hb Esk 225 (Egia 132 ukitu). Isaaken semearen eskuai ukitu zienean. Lard 33. Belharra berdatu zen igeltsuak ukitu izan zuen tokietan. Dv Lab 194. Geuriari ukututen deutsan [...] probinzija bati legez. "Confinante". (1866) BBatzarN 217. Au mai-zapiya! Onek ez du jaboyik ikutu egin zanetik! Sor AuOst 94. Jarri zitzaizten janariak, ukitu gabe arkitu zituzten. Bv AsL 125. Buruaz zeruari / zeuk arren ikutu. AB AmaE 180. Nahi izatu baitzuten ukhitu beren eskuz. Jnn SBi 57. Guztiak gazteak [ninfak] ta / irudi onekoak; / inos bere gizonek / ukutu bakoak. Azc PB 297.
    ( s. XX) Jaurti eutsan arpegira eskuan eukan ogi atala, baña Martiñek aldendu eban burua, ta ezeutsan ikutu ogiak. Echta Jos 44. Ezkondu ezkero arantza batek eztie ikutu. Ag G 373. Bere gorputza ikutzeko eman. Inza Azalp 77 (75 ukitu). Errekako ura egalakin ukutu. Altuna 10. Ikutu gabe pelotarikan / plazan etzaio pasatzen. Tx B I 27 (147 ikuitu). Egun eta mende lanabasik ukitu ez bailun. Or Mi 113 (Tormes 29 ikutu). Lurra ikutu barik zoiazan gotzonen antzera. Laux BBa 54. Amar edo amabi oinkada gelditzen zitzaizkan mendi-muga ukitzeko. TAg Uzt 267 (20 ikutu). Bere jabeak ez nai bizi zan artean zuaitza ikuitzerik. Munita 26 (90 ikutu). Gauza astunak ukitu gabe mugierazteko gai dena. Mde Pr 316 (tbn. 316 ikutu). Baiña geure iztarrak iñork ikusi, ez ikutu barik! Erkiag Arran 145 (BatB 45 ukutu). Bata bestiari etxain ikuketan. And AUzta 53 (51 ukitu). Eguzki lasterrak bere zaldiekin negua ukitu orduko. Ibiñ Virgil 89 (102 ikutu). Mendiak zeruari ikutzen dion gain artan. NEtx LBB 93. Gero egalak zerbait astindu / ikutzian eguzkiak. Uzt Sas 331. Oñakin lurrik ukuituko ez balu bezela. Ataño TxanKan 249. Sillaren atzekaldea ikuitzen nuanean. AZink 106. Multzo-teoria ukitu baizik ez duenak ere, badaki ederki nola teoria horren eskemak ia zernahitarako balio duen. MIH 197. Zikintzeko beldurrez inor ukitzera ausartzen ez den zenbait liburutegitako azal ederreko liburuak. Ib. 304. Erasoa Nafarro nahiz hego-aldetik etorri bide zelako, Bizkaia ukitu gabe Gipuzkoa zapaldu ondoan. MEIG V 81.
    v. tbn. Hm 211. CatLav 252 (V 127). Iraz 44. El 55. Ub 94. Luzuriaga 15. CatB 80. Gy 14. CatAe 64. Aran SIgn 55. Legaz 50. Arr May 72. Zby RIEV 1908, 203. CatUlz 52. Lh Yol 31. FIr 170. Ldi BB 48 (116 ikutu). Ir YKBiz 521. Etxde JJ 234 (87 ikuitu; AlosT 54 ikutu). Txill Let 46. Arti MaldanB 215. Izeta DirG 80. Zait Plat 109 (Sof 81 ikutu). Vill Jaink 67 (in Gand Elorri 13 ikutu). Gazt MusIx 191 (189 ikutu). Berron Kijote 148 (204 ikutu). Ukutu: CatLlo 82. CatBus 36. Larrak EG 1958, 533. Osk Kurl 103. Ukuitu: Alz Txib 97. Ikutu: CatBurg 42. CrIc 141. Gco II 42. Ud 67. 89. KIkV 21. KIkG 14. Enb 106. Lab EEguna 73. Otx 120. SMitx Aranz 59. JAIraz Bizia 49. Anab Poli 103. SM Zirik 65. Bilbao IpuiB 175. Ugalde Iltz 16. Gand Elorri 156. Azurm HitzB 57. Alkain 40. Onaind STeresa 100. JAzpiroz 193. Gerrika 208. Albeniz 25. Ikuitu: Echve Dev 298. Goñi 40. Noe 55. MAtx Gazt 35. Ataño TxanKan 115. JAzpiroz 124. Albeniz 99.
    azpiadiera-1.2
    2. (H).
    (Aux. intrans. bipersonal). Referirse; concernir, afectar. v. uki izan.
    Theologal hitz hunek erran nahi du hanbat nola Iainkoari ukitzen zaikana, Iainkoari dagokana, eta behatzen dioena. Mat 141. Arrosario hau [...] Iesus Kristo eta Birjinaren bizien gañean fundatua da eta hei biei ukitzen zaie. EZ Man II 187. Hitz alferrik eta zure bekhatuei ukitzen etzaioenik erran behar eztuzu. EZ Eliç 139. Gustuaz mintzo naizenean, mintzo naiz ahoari ukitzen zaitzan gauza guztiez. Ax 395s (V 258). Ordainez emaiten natzaitzu ni ere naizen guzia eta niri ukitzen zaitan guztia. Hm 215. Eztute axola egiazko bakeari ukhitzen zaizkon gauzez. SP Imit III 25, 1 (Mst so daudian, Ol dagokion). Arimako gauzei ukhitzen zaitzten aforismo eta erregela sainduak. ES 144. Zure salbamenduari ukitzen zaizkon gauzetan. CatLav 40. (V 28) Garbitasunari ukitzen zaizkon gauzen gañean. Mih 25 (tbn. en Brtc 222). Batzuk [prestamentubak] arimiari ukututen jakozanak, ta bestiak gorputzekoak. CrIc 138. Geuri ezertan ikututen jakuzan berbaren batzuk enzunda. Ib. 77. Maite dudanari ukitzen zaizkonak sentitzen ditut nerorriri ukitzen balitzauzkit bezala. Dh 246. Felixi gai aietan asko ukitzen zitzaion; argatik alako gauzarik aditu nai etzuen. Lard 525.
    azpiadiera-1.2.1
    (Aux. trans. bipersonal).
    Bertzeren bekhatuak bertzeren direlarik gu ere ukhitzen gaituztenak dira bederatzi. Mat 31s. Zeren iuramentuak Iainkoa bera bere presunan utkitzen du, baiña bertze bekhatu hauk, eztiote hain arras emaiten, etzaitza hala hurbiltzen. Ax 254 (V 170). Horrela harturik ezpaitute ukhitzen [bertute hek] fraideez bertzerik. SP Phil 246 (He 248 ukitzen). Bizi zaite lurraren gaiñean arrotz eta bideante bat bezala zeiña ez baitute munduko egitekoek deusetan ere ukhitzen. Ch I 23, 9 (Ol iñolaz ere ukitzen duten; SP eztela [...] dagotzun gauzarik). Yaunaren legea ukitzen duten gauzetan. Mih 90. Ez da bizkitartean intresik eternitatekoak baino hurbilago danik ukitzen gaituenik. Brtc 7. Eta mandamentu onek ukitzen tu humiaz landara bertze norbait? CatUlz 30. Edermena ez degu guziok margo bereko ariez eioa: batzuk zuri, besteek urdin, berrizaleok... gorri? Antola or. Orrek ez du ukitzen artillearen bikaintasuna. Ldi IL 113. Guri dagokiguna, ber-bertatik ukitzen gaituena, hemen, eta hemendik kanpo, erakutsi duen jakitea, gaitasuna eta prestasuna da. MEIG VI 119.
    azpiadiera-1.2.1.1
    (Aux. intrans., sentido pasivo).
    Zu bethi zaude erne eta iratzarririk ni ukitzen naizen gauzen gaiñean. Mat 293.
    azpiadiera-1.2.2
    (Aux. trans. tripersonal).
    Fariseoai, besteri ez bezala, ukitzen zien itzketa bazan ere. Lard 396. Eurai urragotik ukututen eutselako gei ta karga onek. (1866). BBatzarN 219. Bixikera barri onek gustijoi ukututen dausku-ta. ForuAB 83. Konpontze arek ezeutsola ezetan be obriaren sendotasunari ukutzen. Kk Ab II 176.
    azpiadiera-1.3
    3. Conmover, emocionar, impresionar. En AxN se explica kantitu (39) por ukitu. Tr. Con el objeto expresado en dativo lo usan autores meridionales: Lardizabal, D. Agirre y, con bihotzean (v. infra ), f. Bartolome, Lardizabal, Apaolaza, D. Agirre y Erkiaga.
    Hobeki ukitzen du bat bedera ifernuko penen beldurtasunak zeruko loriaren esperantzak baiño. Ax 573 (V 368). Kanpotik heldu zaitzun guziak guti ukhituko zaitu. "Movebit". SP Imit II 5, 2 (Ch mobitu, Mst hunki, Ol asaldatu). Semea, etzaitezila ukhi gizonen hitz ederrez. SP Imit III 43, 1. Ene Jainkoa uki bezaitzate ene hasbeherapenek. Ch III 21, 3. [Bihotz gogortasunaz] aditzen dut gehiago deusetaz ukitua ez denaren estatua. CatLav 278. (V 138) Goizeko izar, arako eguna dakartenak [...] ez naute betetzen, ukitzen, gozatzen. Lar SAgust 3. Ez gaitezela ukituak izan mundu huntan arribatzen diren gorabehera diferentez. He Gudu 63. Baldin zuben artean arkitzen bada penak eta sentimentubak ukitzen eztuenik. MandatSerm 122. Heien nigarrek [...] ukitu zuten Salbatzaillea nigarrez abiatzerainokoan. Lg II 204. Zure sumisioneaz ukitua [Jinkoa] . Mih 102. Gehienik ukitzen dituzten egien gainean zenbait erreflexione egin dezaten. Brtc 8. Askotan ethortzekoak diren gauzen orhoitzapenak gauzek berek bezain biziki ukitzen gaituzte. Dh 181. Andre hortaz diteke erran egiazki, / edozein herrunketan bizi zuen uki. Hb Esk 158. Haren berthutez ukitua. Hb Egia 32. Jonatasen itzak Sauli ukitu zioten. Lard 167. Haren eztitasunaz ez baitzare ukitua. Dv LEd 235. Aita Saindua bera ere ukhitua izatu zen haren nigarrez. Jnn SBi 91. Erbesteko semearen oroimenak ikutzen etzionean. Ag G 67. Edozein sinfonik aña ukitzen nau ark. Txill Let 47. Haurtxorik beldurtiena asaldatuko ez duten Robinsonen ibilerak, berak esanda, uki gaitzake. MEIG I 153.
    v. tbn. Prop1911, 172 (ap. DRA).
    azpiadiera-1.3.1
    (Aux. intrans. bipersonal).
    Egikera miragarri, Filistintarren bazter guzietara izu-ikara zabaldu zuena! Bost Probinziaetan etzan etxerik, ukitu etzitzaionik. Lard 147. Zer naigabea artuko zuten esatea erraz ez da. Guziai ukitu zitzaien; baña Dabidi alderik garratzena erori zitzaion. Ib. 179.
    azpiadiera-1.3.2
    (Urt, Dv, H (s.v. hunkitzea)).
    (Con bihotz o similar). "Afficere animum, bihótza [...] ukitzea" Urt I 390. "Bihotza ukitzea, toucher le cœur" Dv. v. BIHOTZ-UKITU (b).
    Hirur gauza hauk bihotza / zerotzuten ukitu. EZ Eliç 399. Ikusten badu bihotza ezin ukhi dakidikeola aski eranzute eme hortaz. SP Phil 240 (He 242 ukitu). Nahi baduzu urriki miñ hark uki dezan zure bihotza. Ch I 20, 5. Ukitu itzatzu biotz oek, damuz desegin ditezen. AA I 416. Berehalako ona ez badugu ikhusten, geroxagokoak ere ez daroku hanbat ukitzen bihotza. Dv Lab 334. Aitak ez dit uzten arekin ezkontzea; uki iozute biotza, urrezko santa ederrak! Or Mi 121. Beste idazlari asko [...] lurpian edo goiko lañuetan zebiltzala, eusko biyotza ukitu eziñik. EArzdi (in Kk Ab II 5). Erle zuri ta leiari batek / ikutu zidan barrena. EA OlBe 86. Zergatik ikutzen dit barrunbea [landetxe] ura ikusteak? Txill Let 23 (22 ikutu). Nor-nairi biotza ikutzeko erakua izan zan [kantua] . SM Zirik 85. Auteskunde horrek ukitu nau / bihotza bete-betean. Xa (in Mattin 23). Errekatxoko Mirentxuk ere biotza ikuitzen zion. TxGarm BordaB 127.
    v. tbn. Gç 136. Inza Azalp 122 (104 ikutu). Lek EunD 27. Zait Sof 92. Etxde JJ 101. Ikutu: Mg CC 165. Alz Ram 132. Enb 106. Aitzol in Laux BBa XIV. Anab Poli 60. Ukutu: Astar II 14.
    azpiadiera-1.3.3
    (Con bihotzean o similar). "Ikutu biotzian, conmover, tocarle en el corazón" Etxba Eib. .
    Biotzean ukitzen zituela. Ber Doc 123r. Eta halatan bera ere Iainkoak faboratu zuen, bihotzean utkitu zuen [...], gogoeta on batzuk eman zerautzan. Ax 222 (V 147). Jaungoikuak bijotzian ikututen deutseenian. fB Olg 124. Jesusen begiratuak biotzean ukitu zion. Lard 448. Aditzalle guziak ukitu zituan biotzaren erdiz-erdiko zañian. Bv AsL 152. Ikutu ziola biotzean borrero ari. Apaol 105. Jaungoikoak ikutuko al zion Martiñi biotzean. Ag G 358. Urirabear zoroak biotzean egundo ikutu ezpagindu. TAg Uzt 85. Gizonezko kutunari barruan ikutzeko aukera oberik itxaron. Erkiag Arran 160. Budarenak batez ere, erraietan ukitzen gaitu. MIH 337.
    v. tbn. Ud 83.
    azpiadiera-1.3.3.1
    Joseph, ordu hartan, izan zen ukitua bihotzaren zolaraino. Lg I 102.
    azpiadiera-1.4
    4. (H, s.v. hunkitzea ).
    Tratar (un tema, un asunto, etc., gralmte. por encima o brevemente).
    Iuiamendu handiena, uki dugun bezala, / emanen zaikun guztiei da arrast jenerala. EZ Man I 61. Baiña iragaitzaz bezala, gure heriotzera kondenaturik egoiteko pontu haur ukhi dezadan. Ax 56 (V 37). Axular gure errotor famatuak ederki ukitzen du pontu hau. ES 93. Gogoan erabilli ditzakun ukitu diran gauzak. AA I 498. Gauza luzea izango lizake [...] bekatuak banaka ukuituaz joatea. AA III 380. Oraiñdik gauza asko legoke zeri eragiñ, baña zubentzat askoko da iraitzian legez ikututia. JJMg BasEsc 196. Irakurtzekoak dira ala ere bizitza luzeagoetan guk emen batzuek laburtxo ukitu ta esanak utziyagatik. Aran SIgn 110. Lenago ukitu degu Santa Kruzen eta Lizarragaren elkarrengandik alde-banatzea. Or SCruz 109. Maiyan egozanen izketeak, gai asko ukutu ondoren, euzkeldunen erlejiño-zaletasunera yo eban. Kk Ab II 181. Lau itzez gai ori ikutzea azketsi zadazute. Ldi IL 142. Bukatu baño len, uki dezagun laburki asierako beste galde ura. Lek SClar 119 (119 ikutu). Puntu nagusi batzuk ikutu bear dira. Vill Jaink 119. Berbaldi baten gauza askori ikutu egiten jako. Etxabu Kontu 140. Len ukuitu det nola ibiltzen nintzan drogarekin, askok esaten zutenez. Albeniz 254. Zenbait gai ezin uki ditzake Egan-ek. MIH 137.
    azpiadiera-1.4.1
    (B ap. A ; Lar); ikutu (V ap. A ).
    Aludir, apuntar. "Apuntar, decir o tocar algo de lo mucho que se calla" Lar. "Aludir [...], bat ukitzeaz besteren bat aditzera eman" Ib. "Egungo predikuan mozkorrak garrazki ukitu ditu" A.
    Erremedio haur ukitu zuen Senekak, erran zuenean: Poterit non irasci statim utique [...] . Ax 316 (V 210). Erromarrak Yerusalemeko yauretxean egin zituzten itsuskeriak ta nazkagarrikeriak ukitzen ditu emen Yesusek aldeaurretik. Ir YKBiz 409. Ustekizun au nolarebait ukitu zuten olerkari zarrek. Zait Plat 70. [Zaldunketa-liburuak] ez zituan ukitu-aal izan Zizeronek. Berron Kijote 21. Gogoeta horrek ezin-ukatuzko alde txarra badu, hemen ukitu baizik egingo ez dudana. MEIG VII 109.
    azpiadiera-1.5
    5. + ikutu, ukuitu, ukutu (V-ger). Herir, dañar, atacar; ofender. "Iñori ukutu, herir la honorabilidad de alguno" (V-ger). Ort Voc.
    Fiñean zuek gaitzesten zaituztet handi herraz / nork ukitu bainauzue zer nahi den maneraz. EZ Man I 101. Iainkoari dagokan ohorea ukitzen ezpada. Harb 185. Etxeko iaunari bidegabe egiteaz eta desohore emaiteaz, etxeko guztiak ukitzen dira. Ax 566 (V 362). Desfamatu: ohorean ukitu. Hm 195. Begiratu behar diogu bein bekatu berari ta bekatuak ukitzen duen Jangoikoari. Mb IArg I 212. Zelan ikutu geinkio arimiari bizitza onetan? CrIc 71. Sutondoko inguruban berba egiteko, iñori ezetan ikutu baga. Mg PAb 153 (Azkue traduce "aludir"). Lizenzia eman zegiola, bere gorputz edo aragian ere Job Santuari ukitzeko. Gco I 453. Urlia norbaitek ukuitzen badu [...] onra ta puntuari dagozkan gauzetan. AA III 630 (295 ukitzen). Lagunari gitxi edo asko ondran ikutu bagarik. fB Ic II 192. Beste [suge] pozonizko aiek ukituta egon arren, sendatuko zirala. Lard 100. Euskal-erri guztia ezta barriro odoldu bear, euskaldunen izenari ta lurrari ikutu ez iakonean. Ag AL 25. Ez neri gero Donosti ikutu! Lab EEguna 83. Beraz, nabarmentxo ikutu nazulako usteak etzaitu arrituko. Ldi IL 111. Aberritik igesi asi nintzan nire alabearraren alkekizunak ikutu ez niñuken alderantz. Zait Sof 79. Etxeberriak erantzun zidan eta saio polita egin genduan biok. Iñor ikutu gabe izan zala, ori badakit. Alkain 30.
    azpiadiera-1.5.1
    Afectar (una enfermedad, un mal, etc.). "Izurriz ukitua, atteint de la peste" Dv.
    Koleraren eritasunaz ukitua sentitzen zenean. Ax 316 (V 210). [Horitasun espiritual] hartaz ukhituak direnei iduri dagote gaixto direla guziak. SP Phil 346 (He 348 ukituak). Sitsak ukiturik zeuden gaiakin. AA II 167. Izurria aututzen du, zeren ain laster Erregeari nola mendekoari ukitzen dion. Lard 205. Egundaño apeta gaiztoaren kutsuak iñori ta iñola ikutu gabe. Ag G 140. Grippe delakoaren sukarraikin biriak ukiturik . FIr 185. Geienak, aberri-miñak ukituta, aldegiñak dira. Ldi IL 23. Auzoko abereen izurriak ere ez ditu ukituko. Ibiñ Virgil 32. Ez zintuan ukitu ezbearrak. Berron Kijote 28. Zarrak, aulak eta lendik beste gaitzen batek ukuituak. Ataño TxanKan 170.
    azpiadiera-1.5.1.1
    (Part. en función de adj.). Afectado, tocado.
    Asitzen dira edaten, eta geratzen da bata erdi-ukitua eta bestea zagi egiña. AA II 121. Emakume oien eztarri ukituetatik alako boladan ateratzean [doñuak] . Lek SClar 104.
    azpiadiera-1.5.2
    Afectar (un sentimiento, una emoción, etc.).
    Jainkoaren ezaguerak ta amoreak irme ukitu ta berotu ezkero. Aran SIgn 71. Arengana zauden maitez ukituta. Ldi UO 20. Aspaldidanik sentitzen ez nuen gogoak ikutu nau gaur: otoitz egitekoak. Txill Let 142. Amesaren birlora bigunak ikuturik dago. Erkiag BatB 150.
    azpiadiera-1.6
    6. Tañer, tocar un instrumento.
    Mutil totillak ederki ukhitzen badu gitarra. SP Phil 447 (He 452 iotzen).
    azpiadiera-1.7
    7. Reprochar. Cf. infra ZER-UKITU.
    Ez degu zer ukitu aren pekatuen gañean; zerren arestiyan giñion bezela, zerura jaio baño lenakoak ziran. Lar SAgust 7.
    azpiadiera-1.8
    8. (AN ap. A, que dice tomarlo de Aq ).
    (Ref. al vino). Picarse.
    azpiadiera-1.9
    9. + ikutu (V-gip ap. Etxba Eib). Retocar; modificar ligeramente. "Ederto dago pinttura ori, baña ondiokan ikutu biarra dauka" Etxba Eib. .
    Dioelarik: Ebandelioa behar da ukitu, aphaindu, eman ororentzat on den bezala. Hb Egia 137. Gizon bakotxak zerbaiten jaun ta jabe izateko [...] daukan eskubidea [...] osorik eta ikutu barik jagon bear da. Eguzk GizAuz 170. Ez bait-da bertsio-era jatorra; Arrese ta Beitiatar Felipe olerkari otxandiotarrak zertxo bat ikutua baizik. Lek SClar 108. Erantzunak itzez-itz eta berak darabiltzan moduan artu deutzaguz, ezertxo be ikutu barik. Alzola Atalak 119. Zertxobait ukitu du itzulpena, oker ez banago. MEIG II 103. Dotrina-ren testu ukituari eskerrak. MEIG V 104.
    v. tbn. Ikutu: Alkain 15. Zendoia 17.
    sense-2
    II. (Sust.). Tr. Documentado en textos meridionales desde comienzos del s. XIX. En DFrec hay 8 ejs. de ukitu y 2 de ukutu.
    azpiadiera-2.1
    1. + ukutu, ikutu. Toque, contacto, tocamiento, acción de tocar. "Levemente la sacudí a la muchacha, neskeari ukutu bat egin neutsan" Izt 68r.
    Ukutu bat egin zeuntsan zeure esku bedeinkatuaz. Añ LoraS 74. Pausu eginagaz, ikutu eginagaz, gusto artubagaz egin dituzun pekatu guztiak. fB Ic III 276. Ez eikijozu iñori ukuturik egin, ez ta zeuk zeure buruari. Ur MarIl 101. Nere erraiak ikaratu ziraden bere ukituarekin. CantCS (G) 5, 4 (V ukutu; Echn uki). Lur iñork ukiturik egin gabea; donzella zikindu gabea. Ur BulaG 552. Begira zaiozu [txori-kabiari], baña ikuturik eta gaitzik egin gabe. Arr GB 59. Zigor mirarizko baten ukitura bezala, bere eskuetan oso jarri zitzaion. Aran SIgn 89. Zenbat eta ikutu geiago ainbat eta miñ andiagoa artzeban. Ag Kr 154. Ikuturen bat ere egingo zion biatzakiñ edo mingañarekin. Ag G 71. Aoko lurriñaren ikutua naikua da ixpilluari edertasuna [...] illundua uzteko. ArgiDL 4. Batzuetan lokarri-antzekoak [lur-ontzietako apaindurak], beatz ikutuz tarteka zanpatuak. JMB ELG 60. Geroenean ukituren bat / eman dio sugeari. Or Eus 313. Ikuturik ez egiteko dioat. 'No me toques'. Zait Sof 131. Itzaren ukiturik ez dugula, ez dala uki-gauza. Or QA 180. Oraindik ez zion gizonak hukiturik egiten egunaz haurrari. Mde HaurB 64. Mariñel batek bizkarrean ikutua egin zion. Anab Poli 44. Esku bigunak ezingo deuste / egin ikutu bigunik. Gand Elorri 91. Motorrari ziri edo ikuturen bat edo beste egiñik. Erkiag BatB 44. Nolako pekatua: begiratzez, ikutuz, edo beste eraen batera. MAtx Gazt 85. Eskugain legun, ikutu samur, / zeru-zantzu duena! Gazt MusIx 213. Aizearekin soillik ernari gertatzen dira [beorrak] bestelako ukitu gabe. Ibiñ Virgil 99. Kañoiaren ikutu txiki batez iru beatz erre zitzaizkidan. Alkain 151. Eta gorputz hau, hasi ta berrasi, ikutu bakoitzaren ondoren ugaltzen datorkigu. MEIG IX 136. (en colab. con NEtx)
    azpiadiera-2.1.1
    Golpe.
    Eztenaren ukituak eragiten dio lana. AA II 185. Bere lanza luzearekin lenengo ukituan sabela zulatzeko ustean. Lard 165. [Burdiña] inkau bagarik ez eutsan itxi ikutuan. AB AmaE 452. Bake-bakian itzi eben urteten, ikuturik be egin barik. Otx 36. Gora begira, morkotsa jausi, / zoritxarreko ukitua! Or Eus 76. Neronek salatuko aut berriro ikuturik egiten badidak! Etxde JJ 127. Beste kotxe bati ikutu txiki bat egin neutsan. Gerrika 165.
    azpiadiera-2.2
    2. ikutu. Ataque.
    Bildur izan beti, inoren kleitubari ikutu egiten. fB Ic II 204. Euskal-erriari edo Elizeari ikuturen bat iñok egiñ ezkero, aserretik urriñean etzan ibillten. Ag Kr 94. Ez, mutxurdiñai etzaiete ikuturik egin bear. Ag G 296. Naparroako korte-oitura zenbaiti (edo) ikutu bat emanez gañera. Lek SClar 113s.
    azpiadiera-2.2.1
    Orra or, monjaen kontrako satira txiki bat. Atximur-ikutu bat. Lek SClar 135.
    azpiadiera-2.3
    3. ikutu. Toque, detalle, rasgo.
    Ez miraritu, irakurlea, Arranondoko arrantzaleak, noizean beiñ, arrotasunaren ikuturen bat izatebiela jakiteagaitik. Ag Kr 79. Zertxo apurrenak ere, erriak, oldezko ta ez-landuzko edermiñak eraginda, apaintze-ikutu batez edertu baititu. Ldi IL 126. Eusko-gogolantzearen ikutu edo oarpenak paleolitos-garaitik gaurdaño iritxi zaizkigun ezkero. JMB ELG 50. Orra or, humoretasunezko ikutu polit bat. Lek SClar 142. Euskaldunen humore-ikutuak erakutsi nai dizkitzutet. Ib. 136. [Zorion] danak eskertuz, ala ere batzuk / izaten dira maitenak: / erri-ikutua dutenak eta / opizioko batenak. Insausti 243.
    azpiadiera-2.4
    4. "Ikutua, dejada a la pelota (V-m)" A Apend .
    azpiadiera-2.5
    5. + ukutu, ikutu. Sentimiento, emoción, experiencia anímica. v. BIHOTZ-UKITU.
    Etxekoi oroitza dakarkigu "Amona"k; maitemin len-ikutua "Maitale berriak". Aitzol (in Ldi UO 9). Apaizaren laztanak, aariaren izuak eta maldaren nekeak egin zioten barren-ikutuaz. Anab Poli 90. Zuen biotzetaraiño eldu ta antxe maitasun-ukutu bat emoteko egiña dozue [liburu au] . Mañarikua (in Akes Ipiñ 3). Neskato mazal arek ikutua egin eutsan biozpean, ordurartean iñoiz ez iñoiz sentidu ez eban zarrada edo ikutua. Erkiag BatB 54. Amets utsezko maita-ikutua, bear bada. Ib. 201. Lizun-irritsaren ikutua susmauaz. Ib. 77. Luisek ez zula ukan ikutu mistikurik. Or (in Gazt MusIx 36). Ba-dira bat baiño geiago, ukitu orietakoak ukan eta konturatu ez diranak. Ib. 42. Aita Santuak berak adierazo eban danen aurrean Elizako Irakaslarien artean Teresa Deunaren izena ezarteko ikutu beroan. Onaind STeresa 124.
    azpiadiera-2.6
    6. + ikutu (V-gip ap. Elexp Berg). Retoque. "Obria akabatzeko ikutu batzuk falta jaku" Elexp Berg. v. ESKU-UKITU (b).
    Itzaurre orri azken-ukitua ematearren. Or Y 1933, 405. Egillea gaur artio bere lanean ikutuak eta aldatuak egiten ari da-ta. Vill (in Gand Elorri 18). Gogortxoa da alde batetik [nobela], eta gaiñera ikutu batzuen bearrean daukat. NEtx LBB 11. Gabonak etorri ziran amaitu bat emoteko, baña ondiño ikutu askoren biarrian. Gerrika 140. Badakit gehitua eta osatua izateko premian dela, badakit zenbait igortzi eta ukituren premian ere dela. MIH 124. Eskerrik beroenak merezi ditu Murugarrenek bertso horien berria, euskalaria ez delarik, eman digulako, ametsezko azken ukituren baten begira planto egin gabe. MEIG V 71.
    azpiadiera-2.7
    7. ikutu. Acción, intervención.
    --Biok iltzeko asmotan ote zera? --Ikuturik egin ez dun ua, ez. 'La que no ha intervenido'. Zait Sof 183.
    azpiadiera-2.8
    8. Sentido del tacto.
    Ukituak ere bere oroipidea badu, begi-belarriek duten antzera. Or QA 138.
    azpiadiera-2.9
    9. ikutu. Golpe (de suerte).
    Ez da suertosua / ortan [loterian] Gipuzkua, / oraingo ikutua / zan itxurazkua. Uzt Sas 274.
    azpiadiera-2.10
    10. Influencia.
    Hizkeraz ez ezik, baita barren-isuriz ere ez zegoen olerki horietatik urruti beste euskal liriko handi baten ukitua. MIH 176. Egoki erakusten digu euskal literatura osoan ageri dela, horiezaz kanpora ere, Bibliaren ukitua eta distira. MEIG II 126. Bai latinez, bai latin-kumeetan, bai hauen ukituz gisa horretako izenak dituzten inguruko beste hizkuntzetan. MEIG VII 96.
    azpiadiera-2.11
    11. Pizca.
    Euskararen ukituren bat premiazko izango dute hiztegia barren-lanean saiatu nahi badute: adibideak, eta testurik gehiena adibide hutsa da, euskaraz daude. MEIG VII 79s.
    azpiadiera-2.12
    12. "Cierto parecido. [...] Nik orri aman ikutua artzen jat" Elexp Berg. .
    azpiadiera-2.12.1
    "Tontotik ikutuik pe ez euki, no tener un pelo de tonto" Elexp Berg. .
    azpiadiera-2.13
    13. Toque de locura. "I Perikok ikutua etxaukak puxkat?" Elexp Berg. "Oiñ arte eztok sekula ain gaizki ibili, beti euki jok ikutua, baiña" Ib.
    azpisarrera-1
    EZIN UKITUZKO.
    azpisarrerakoSense-1.1
    a) (-kh- Dv). "Impalpable" Dv.
    azpisarrerakoSense-1.2
    b) "Impitoyable" Dv.
    azpisarrerakoSense-1.3
    c) Intocable, inatacable.
    Ez dela beti izan Orixe, orain besterik badirudi ere, euskal letren aitagoi onetsia eta ezin ukituzko eredua. MIH 290s.
    azpisarrera-2
    UKI. "Ikui (G-to), palabra que pronuncian los muchachos al tocar a sus compañeros en el juego de correr" A.
    azpisarrera-3
    UKI EZ UKI. Tocar y no tocar.
    Uki ez uki dakien / ezpat-yokalariak. Berron Kijote 26.
    azpisarrera-4
    UKITU ERAGIN. Hacer tocar.
    Aizeak alkar jo eragin eutsela, edo beste zerbaitek elkarri ikutu eragin eutsela, txinparta naikoa ataraten eben [tximistargi ariak] . Etxabu Kontu 204.
    azpisarrera-5
    UKITU GABEKO (Dv). Intacto. v. ukigabe.
    Artean goazen ikutu gabeko Driaden oian eta argiunetara. "Siluas saltusque sequamur intactos". Ibiñ Virgil 95.
    azpisarrera-6
    UKITUXE (Forma con suf. xe, de valor aprox.).
    Beroak azkenekotz ukituxe gintuen. Prop 1908, 74. Azken mugarriari beti ikutuxe zun gurpilla. Zait Sof 30.
    azpisarrera-7
    UKITZAGARIK. Sin aludir, sin tocar.
    Gelditu eztedintzat bekaturen bat ez bat ezkutuan ikutzagarik. Añ EL2 131 (EL1 125 agerzagarik).
    azpisarrera-8
    UKITZEKE.
    azpisarrerakoSense-8.1
    a) Sin tocar.
    Eriotzak dakarren usteltasunak ere ukitutzaka garbi-garbi gorde nai izan zuela. Lard 536. Lur ikutzeke gorenetara igo digu. "Sin tocar la tierra". Aitzol (in Laux BBa XII).
    azpisarrerakoSense-8.2
    b) Sin tratar.
    Egingo bait-degu beste itzalditxo bat, gaur ikutzeke uzten ditugun beste zenbait zertzelada ukitu ta pixkatxo bat edatuaz. Lek SClar 119.
    azpisarrera-9
    UKITZEKO. a) Intacto. "Urdai hori ukitzekoa da oraino, ce jambon est encore intact" Dv.
    b) Conmovedor. "Zer ukitzeko solasa! quelle parole touchante!" Dv.
    azpisarrera-10
    ZER-UKITU. "Zer-ukutu (Vc; msOch), tacha, defecto. Gizon orrek nai gorputz nai arima eztauko zer-ukuturik" A.

    ukitu

    ukitu
    << uda 0 / 0 usatu >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper