mando.
Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos desde finales del s. XVI. En DFrec hay 12 ejs.
I. (Sust.).
1. (gral.; IC 443, Volt 97, Mic 8r, SP, Urt III 425, Ht VocGr, Lar, VP 58v, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN , Gèze 340, Dv, H, Zam Voc ) Ref.: Bon-Ond 142; VocPir 408; A; EI 140 ; Urkia EEs 1930, 49; Lrq; ContR 521; Iz Ulz ; Iz Als (oinezturi), ArOñ, R 292; Etxba Eib; EAEL 81, 419; Elexp Berg; ZestErret.
Mulo. "Mando gainez dabilla" SP. "Urte jauzitako mandoa, mulo que tiene más de un año y no ha llegado a dos (Broussain ms.)" DRA. "Mandoak umerik ez, umearen minik ez, [...]. Mando handiak basta handia (BNc), el mulo grande, grande albarda" A. "Asto izan, da mando bizi (V), viven aún más groseramente que lo que pide su estado, ser burro y vivir machos" Ib. "Mandua baziñaz bezela erabilli zaittu piontzan" Etxba Eib.
Mutil, mando, bota ta tabardoa. Lazarraga B15, 1182v. Gure mandoa urak engarren eta urak aroa. "Nuestro macho" . RG A, 19. Utzak mandori. (Oroz-Betelu, 1598). ReinEusk 102. Eman zerauen mando, zamaari, idi, hazi, diru, finean trabaillatzeko behar zuten guztia. Ax 27 (V 16). Mandoa, nor duk aita? Bortuko behorrik ederrena ama. O Pr 311. (tbn. con alguna var. en Saug 101). Mandoak, ezpadu potrorik, ez potro-minik ere. Ib. 312. Mandoa den lekhuan adibarik ez aipha. O PrASJU 286. Mandoak osinari, dienak dienari. Ib. 353. Mandoak ez othe dira bethiere abre pizuak. SP Phil 205 (He 206 mandoak). Askoren iritzian idi eta mando kargatuakin jai osoan bideari ekitea debekatua dago. AA II 51. Zaldi, mando edo burdijakaz batetik bestera ibiltia. Astar II 67. Eztitin sober'ebil primer khort'egiten / gibeletik manduer bastaren ezarten. Etch 282. Mando mozten zenbeitek bizia higatzen. Hb Esk 227. Mando-gañean igesi zijoala. Lard 200. Akaballozko bat, mando andi batian edo mandatzar batian. Mdg 123. Mendi gora hartarik mando bizkarrez beheiti jiteak akiturik bazagon aste bat osoa. JE Bur 156. Zahagiz gain gaineraino kargatu mando bat. Barb Sup 130. Mando hilari, uzkitik olo. (BN). Lander Eusk 1925 (IV) 56. Mando merkia, nausiaren nekhia. (BN). Lander Eusk 1928 (IV) 311. Alako mando billau ostikolaririk munduan ez da azaldu. Or Tormes 113. Gendulain-dik ekarri sei zagi (bi mando) / igazkotik. "Dos cargas de mula" . Or Eus 364. Mando nai diinak kakarik gabe, egon behar du mandorik gabe. (BN-ciz). A EY III 66. Absalon ihesari eman zen mando baten gainean. Zerb IxtS 56. Jetxi zan nagusia ta "arre mando" abiatu ziran erri-gibelera. Anab Poli 110. Zaldi-mandotan asko egoan errian: berreunetik gora bai. Bilbao IpuiB 222. Mando bihurrienak hezten dira, aski akituz gero. Larz Senper 62. Bidean mando baten perra otsak adituko dira. NEtx LBB 182. Mandoa saldu ta astoa erosi. (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1845. Mandoa bera ere botako zin gure etxe-zuloko usaiak. Ataño TxanKan 58. Oraintxe okertzen ziran mandoak, bereala an nintzan korrika zuzentzera. Alkain 131. Ormez barrutik eztabil ez automobil da ez zaldi-karro: astuak bakarrik, bardin manduak. Gerrika 250. Ereman zuten mandoan bere etxera. Etchebarne 57. Ez dut uste Avignongo Aita Sanduaren mandoa baino ahazkorrago naizenik. MEIG VIII 35.
v. tbn. Harb 324. EZ Eliç 322. Gç 44. SermAN 7. Lg I 316. LE Matr5 9. AstLas 14. Egiat 166. Xarlem 318. DurPl 81. VMg 33. Zav Fab RIEV 1909, 29. It Fab 134. Izt C 167s. Arch Fab 79. Gy 139. Dv Lab 94. Bil 169. Laph 36. HerVal 199. Arr GB 146. Atheka 131. ChantP 88. Ud 25. Apaol 31. AB AmaE 235. Sor Bar 83. Elzb PAd 25. Elsb Fram 162. HU Aurp 102. Balad 103. Ag Kr 174. Etxeg RIEV 1908, 118. Echta Jos 72. Urruz Zer 50. A Ardi 133. Kk Ab I 78. Belaus Andoni 14. Lh Yol 3. JanEd II 140. Noe 39. Ox 118. Const 26. FIr 135. Tx B II 214. Etcham 149. Zub 75. TAg GaGo 8. JAIraz Bizia 86. Lek SClar 140. ZMoso 45. Etxde JJ 52. Herr 19-12-1957, 3. Erkiag Arran 130. JEtchep 42. Arti MaldanB 205. Zait Plat 40. Salav 89. Uzt LEG II 41. Berron Kijote 102. Onaind STeresa 85.
Akademiara asto ioan eta mando etorri egiten zutenak ere baziran. Zait Plat 20.
(Como primer miembro de comp.).
Mando talde andiakin. Izt C 202. Mando lapurrak. ChantP 88. Garbitu arin, lagundu daigun / asto ta mando zametan. Azc PB 65 (v. tbn. el mismo ej. en Erkiag Arran 46). Mando-zaurira eulia ala da / ongi zorroztuz miztoa. "Matadura del macho" . Or Eus 392. Mando-aldetik Balentin eta etxekoandrea ikusten zuten. Anab Poli 109. Aspaldi ontan lanikan gabe / gendukan mando-taldia. Zepai ( in Uzt LEG II 40 ). Lagundu bezait mando-azpi ontatik ateratzen. "De debajo desta mula" . Berron Kijote 211. Leku oietan ezagutu ditugu mandazai eta mando-jabeak ere. AZink 131.
(, Izt 117r) .
(Empleado como insulto). "Majadero, necio" .
Onen gizona izanik mando aundi bat, azaldu da atian kolera biziyan. Iraola 97. --Zeuk esateko mozkorre naizela. Mozkorre. --Nere amagatik ori esan mandu orrek. Alz Bern 78. Orain doguz, bai orain, / negarrak, uluak, / igazi dauskunian... / "Mando" "Ganbeluak"! Enb 206.
"Au fig. Gizon hori mando bat da, cet homme est un mulet. Ce qui s'entend, qu'il est têtu, dur au travail, endurant, fort comme un mulet" H.
2. (L-ain, B, BN, S, R ap. A ; Dv, H (L, BN, S), VocB ).
Llaga, grieta (en el talón, mano, etc.). " Mandoak bikhez lotzen ohi dira, [...] les déchirures et fentes du talon" H. v. ESKU-MANDO.
Beha, bertzalde, laborarien beren aztaparrer: ondar neguko mandoak erhi arteetan idekirik, odola dariote gaizoek! JE Bur 31.
3. "Tierra que se desprende. Mandoa erori da (BN-baig), ha caído la tierra" A.
4. "(L-ain), madre que cría durísimamente a sus hijos" A.
5. "Borrachera. Mandoa arrapatu, emborracharse" Asp Leiz2.
6. " Zurezko mando, chevalet servant à scier le bois (Lf)" Lh.
II. (Adj.).
1. (L-ain, BN-ciz ap. A; VocBN, H).
Estéril. " Erle, listor mandoa, abeille, guêpe ouvrière. Aihen mandotikakoa denak eztu mahatsik ekhartzen, la tige qui vient du vieux tronc (non d'une tige de l'année précédente) ne porte pas de raisin" H. Cf. erlemando (2).
Kofoin batean dira andre bat, arrak eta mandoak. Dv Lab 294.
2. Avaro, ruin (?).
Senharra da emazten Yainkoa, behar dute maitatu [...] izanik ere maingu, zikhin, mando, hordi eta lohi. Hb Egia 64. Gazte fundibitailak, zahar mando edo zikhoitzak. Ib. 36 (v. infra MANDO ZAHAR).
3. (AN, L, BN, S ap. A ; Dv).
"Dur à la fatigue, insensible du côté du cœur" Dv.
Oraiko jaun kasko zut batzuek eman lezakete dituztela begiak itsu eta bihotza mando. SoEg Herr 20-5-1965, 1.
4. (V, G-bet) Ref.: A; Zt; ZestErret .
Grande. " Uso mando, paloma grande. Etxe mando, una casa muy grande. Se usa en contraposición de zorri 'pequeño', cuya significación primordial es la de piojo" A. " Lau erroko sustrai mandoa euki dau nire matraillagiñak (V), mi muela ha tenido un raigón enorme de cuatro brotes." Ib. s.v. erro. v. erlemando, EULI MANDO.
Gau artatik arrezkero, iru egun mando iraganak ziran. Erkiag Arran 94. Tantai-mando itzelez basoak beterik egon-arren. Akes Ipiñ 8.
5. (BN, S; H, Foix) Desmochado, sin cuernos. "Ardi-mando (BNc, Sc), carnero y cabra desmochados o desprovistos de cuernos" A s.v. mando (2). "Chevreuil sans bois" Foix.
Badütü ahari manduak, badütü ahari adardünak, badütü arthantziak; badütü axurdünak. Eskual 25-6-1908, 3. Bi ardi gorri zerratuak, biak mandoak. DRA.
Desprovisto de asa. v. manddo (2) .
Kadira maingu, kikera mando, zatain mehatu, bertz koskatu [...]. Herr 13-10-1960, 1.
6. (V-gip ap. Etxba Eib ; H).
Híbrido. " Zerri mandoa, cochon produit d'un sanglier et d'une truie domestique" H. " Asto arran eta biorran umia, aber mandua " Etxba Eib. Cf. manddo (4).
Hitz mando edo xinitreak (hybridae deritzaten odol-nahastu oiek) urriago, bakanago erabili bear dira. EG 1956 (11-12), 53.
EDO MANDOAK ADAR. "Coûte que coûte (expression), edo manduak adar" Foix.
v. tbn. Herr 14-1-1960, 4.
MANDOA BOTA (AN-larr ap. Asp Leiz2). Vomitar.
MANDOA EGIN. v. MANDO EGIN.
MANDOAK HIL. "Echar un jarro de agua fría, mandoak il; litm.: matar los machos (V)" A EY III 241.
MANDOAK HILDA (V-ger ap. A; Otx Voc). "Mandoak ilda dago ori (V-ger), ése está abatido de tristeza; litm.: está (como si se le hubieran) muerto los machos" A. "Manduak ildda (V-ger), abatido, cariacontecido. Pelotakea galdu dabe ta manduak ildda etorri dira, han perdido en el juego de pelota y han venido abatidos" Otx Voc. "Quedarse abatidos, mandoak ilda gelditu; litm.: quedarse con los machos muertos (V-ger-m)" A EY III 237. "Mandoak ilda dago, está triste; litm.: está que se le han muerto los machos (V-ger)" Ib. 345.
Ene morroe gixagaxuok, ebaindduta, umatuta, ziatuta, eiota, manduak ildda ta zutunik egoteko be ozta-ozta bakandereagana juan biar ixan eben. Otx 36. Guztizko atsekabe aundiz jausia, mandoak ilda, eratsia, isilik. Erkiag Arran 159. Gau aretako orduak, ordikeri bage emon ditu, apal, mandoak ilda lez. Erkiag BatB 159.
MANDO-ANDA. "Litera" Otx Voc.
Mando-andea gertu eragijezu otseñai ama-semiok euren baserrira eruateko. "Lettica" . Otx 181. Bakaldunak aginddu ebanez, mando-andetan eruan zittubezen euren basoko legorperagiño. Ib. 183.
MANDO-AHO. Bocaza.
Mando-aho alimale bat hirriz kirrikan idekitzeko. Barb Piar I 169.
MANDO-ARRAIN. "Banchus, mandarráña, mandoarráña" Urt III 254.
MANDO-ASKA. v. mandaska.
MANDO-BABA (V-m, Sal ap. A). "Habas grandes que se dan de alimento al ganado" A.
MANDO-BELAR. v. mandabelar.
MANDO-BIDE. v. mandabide.
MANDO-BILO. Cártamo. v. mandabelar.
Konkortua mahats ondoen artean, hainbertze arrosorio-belhar, mando-bilho, ardi-mihi eta bortxainen haintzurrarekin edo eskuz atheratzen. GH 1926, 99. Gure asko pentzetako mando-bilho eta halga-belharra. Gazte 1957 (5), 5.
MANDO-BURU. v. mandaburu.
MANDO-BUZTAN.
Trasquilón.
Galdegin zuen [...] othoi biloak pika zitzon [...]. Aldi hartan, segurik, eskaler, izaka eta mando-buztanek lore zuketen Sainduaren buruan! Etcheb MGaric 200.
MANDO EGIN. a) "Reventar, mando egin" (AN-gip). b) MANDOA EGIN (AN-gip ap. Gte Erd 68). Vomitar.
MANDO-EME (Lcc, vEys (G), H), MANDA-EME (V, G, AN ap. A; Lar, Añ, H). Mula.
Zamariaren izenaz ezagutzen dira [...], potxo, mando, mandaeme, mandako, asto [...]. Izt C 167s. Zorra eun sueldotik gorakoa danean, ipiñi dezala zaldi, beor, mando edo mando-emea. Etxeg RIEV 1908, 118. Mando arra ta emia / asarre burruka. MendaroTx 210.
MANDO-FERRA (L-ain ap. A; manda-berra R ap. A). "Rebanada tan ancha como el pan mismo; litm.: herradura de macho" A.
MANDO-GURAIZE. "Manda-guraiza (Gc), tijeras que se usan para esquilar machos" A. v. mandartazi.
MANDO-GURDI (mando-burdi A, s.v. burdi; manburdi Bera <-budi>, BeraLzM). "Carro de machos" A (s.v. burdi). "Carromato, galera" BeraLzM.
Gaur dabilz Bizkaitarrak / mando burdietan, / zetarako da indarra / euki belaunetan? Azc PB 202s (v. tbn. 201). Manda-gurdien gidari batzuek eta idi parearen aurretik, inguruko karretoetan besteak. Garm EskL I 142.
MANDO JAIKI. "Mando jeiki bat, mulo alto de patas (Broussain ms.)" DRA.
MANDO-JENDE. "Cómo se llama a cada raza: caballar, zamari jentia, mular, mando jentia [...]" Mdg 149.
MANDO-JOARE. "Manda-gare (B), cencerro grande que cuelga del macho último de la recua" A. v. mandarran.
MANDO-KAMIO (manda- G-nav ap. Ond Bac). Calzada. v. mandabide.
MANDO-KORTA. "(Vc), [...] cuadra de machos" Azkue (s.v. korta).
MANDO LEHERTU EGIN. Caer a plomo sobre la espalda. Cf. MANDO EGIN.
Bizkar gañera salto eginda makurtuta zetorrenak "mando lertu" egin zuan ta biek alkarrekin lurra jo zuten. Anab Usauri 75.
MANDO-LORE (manda-lore BeraLzM; manda-lora Vc ap. A). "Flores blancas que crecen en los ribazos" A.
MANDO-MAHATS. "Mandamaats (G-nav), uva de granos muy grandes" A.
MANDO-MOZLE (L? ap. A; Dv), MANDO-MOXTALE (B ap. A). "Tondeur de mulets et de chevaux" Dv. "Esquilador" A.
MANDO-MULA (Dv, s.v. mula; mandamula Ae ap. VocPir 409). Mula.
Haxe Saintia bizkarrian, mando müla üxia [...] heltzen da. SGrat 14. Mando mula bat zen / xuria, / xuri bezain gizen / joria. Ox 95. Mando mula zikina. PierKat 50. Mando mula / bugresa debria, / izan bezalako / ez deus gezurtia. Ib. 52.
MANDO-MUTIL (manda-mutil V-arr-oroz-m, Gc ap. A). "Zagal" A.
Lau morroi zaldizkoak eta iru manda-mutil oiñezkoak. "Mozos de mulas" . Berron Kijote 63.
MANDO-OLO. Avena loca.
Hixtu belhar, mando olo, basa pherrexil eta gaineatikuak. GH 1936, 315.
MANDO-PERREXIL (-sil AN-5vill ap. A; manda-perresil AN-5vill ap. Lcq 60 A Apend). "Geranio robertiano, hierba de San Roberto" A. "Herbe-à-Robert. (Geranium robertianum), mando perresila" Zerb GH 1931, 324. v. KURLO-BELAR.
MANDO-SOINKA (Llevar...) como carga, cargado en la espalda.
Ainbertze tresna andi bear direlarik olako lekuetan eta oro zatituak, puskatuak, mandosoinka eramateko gisaz oletan eginaraziak. FIr 134 (v. tbn. 147).
MANDOTIK ASTORA ERORI, MANDOTIK ASTORA JAUTSI. Ir de mal en peor.
Gure faltaz erorten gira / mandotik astora. Arch Fab 165. Orok dakitenean nola den aspaldi danik zalditik mandorat eta mandotik astorat jautsia. Herr 3-12-1959, 1. Segur bazen erraiteko Batistaren gobernuaz, bainan orai ohartzen dira [Cuban] mandotik astora erori direla, erran nahi baita gizon otsotik komunixtera. Herr 20-4-1961, 1.
v. tbn. Gy 31.
" Mando gainetik asto gainera iausi egitea " SP.
MANDO-TRESNA. "Manda-tresna (V-ger, B), arneses, aparejos del macho" A.
Uztarri au erabiltzekotan, abere bakoitza bere manda-tresnak ere eraman bearra du. Garm EskL I 124.
MANDO URDINAK JO. "Mando urdiñak jo, hacerse el remolón para el trabajo" A Apend. "Mando urdinak yo, hacerse el remolón; litm.: pegar (a uno) el macho azul (G-to)" A EY III 331.
MANDO-USO. "Esaterako, erdeldunak 'paloma torcaz' eristen dautsoen usua, euzkeldunak iru aldratan bananduten dogu. Nagusijari (andijenari) mandausua (mando-usua) esaten dautsogu" Altuna Euzk 1930, 470.
MANDOZ (A Morf 676). En mulo, a lomos de mulo.
Orduko aldijetan bide orretatik oñez, mandoz, zaldiz ta burdiz, atzera ta aurrera. Kk Ab I 114. Orduko aldiyan salgairik geienak mandoz erabilten ziran batetik bestera. Kk Ab II 167. Horra nun [...] norbeit ikusten duten, mandoz zoala. Zerb Ipuinak 283. Lerroan doazila nor mandoz, nor asto-bizkarrez. JE Ber 50. [Ikatza] mandoz Antxo aldera atera gero. Ataño TxanKan 26.
MANDO ZAHAR. "Avaro. Mando z ahar edo zikoitza (Darric)" DRA.
MANDO-ZALDI. Mulo.
Pekatu onetan jausi oi dira [...] aragijen gusto zitalez mando zaldi legez aseten dabilzanak. Astar II 15.
MANDO-ZAMAKA.
A lomos de mulos.
[Su-labeak] mando zamaka Oiarzundik ekarritako burni-ga samarrez bete zituzten, ta gero azpitik piztu. Lh Yol 11.
MANDO-ZAMARI.
Atzaparka ari bait zan mando zamari baten zama-artetik artu ta artu. "Acémila" . Berron Kijote 211s.
MANDO ZURI.
Pereza. v. ASTO ZURI.
Eske daukoz Burgostik be, baiña nagi samar, mando zuriak jota lez daukagu Teresa, eztabaita ta dudaz josia. Onaind STeresa 95.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper