Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Jaiki es la forma más etxendida. En textos guipuzcoanos y septentrionales hay jaiki y jeiki, y a veces ambas formas en un mismo autor (para la distribución de las variantes v. infra ). Jeki aparece tbn. sobre todo en textos guipuzcoanos; tbn. en un catecismo de Huarte-Araquil del s. XIX (BOEans 606). Hay un ej. de jaki en Cardaberaz (Eg III 355). En vizcaíno jagi (jaagi Mg PAb 164) es la variante general; hay además jaiki y jaigi en Micoleta (<xa- > 12r), jaigi en VJ (3), Arzadun (27) y en el catecismo de Llodio (93), y jaiki en DurPl (70). Hay tbn. jagi en AzkPo, Lazarraga y (jagitzian ) en un cat. de Urdiain encargado por Bonaparte (BOEg 2929). Lizarraga de Elcano emplea tanto xaiki (Urt ms. 63r) como jaiki (Prog 98). En salacenco, aezcoano y roncalés hay respectivamente xaiki (y xeiki ), xeiki (saiki en CatAria 443) yxagi. La forma jiki se encuentra en un catecismo baztanés del s. XIX (BOEans 447). En DFrec hay 22 ejs. de jaiki y 12 de jeiki. Para las formas fuertes, hay daika en Oihenart, y los imperativos haik (Axular), aik (aikora, aik +gora Acto) y haika (Canc. pop.). v. haikatu.
sense-1
I.(Vb.).
azpiadiera-1.1
1.(V-m-gip, G-azp-goi-to-bet, AN-gip-5vill-arce-erro-ilzarb, L, B, BN-baig, Sal, S, R; SP, Urt I 244, Ht VocGr 379, Lar, Añ (G), Lecl (y-), Arch VocGr (y-), Gèze, Dv, H, VocB), jagi (V, G-nav, AN-araq; Lcc, Añ (V), Dv (V), H (V, G)), jeiki (V-gip, G, AN-gip-larr-ulz-erro, B, BN, S; Gèze, Dv (BN, S), H (BN, S); y- VocBN), jai (V-m-gip, G-nav), jaigi (V-ger-arr-arrig; Mic 7v <x->, Lar Sup , Dv (V)), jaagi , jaikitu (G-azp), jeki (G-goi-to-bet, AN-larr-5vill-araq-ulz, L, BN-bard-lab; Deen I 466, H (V, G)), jenki (BN-ciz), jegi (V-ple-arr), jei (G-goi), jaki (Izt), jiki (AN-5vill), xaiki (AN-egüés-arce-erro-olza-gulina, Ae, Sal), xagi (R), xaigi (R), xeiki (AN-arce-olza, Ae, Sal), xeki (AN-olza), xegi (AN-araq, Ae), saiki. Ref.: A (jagi, jaigi, jaiki, jeiki, jeki, jiki, xagi, xaiki, xeiki); Lrq (jaiki, jeik); EI 352; Ond Bac 404; ContR 507, 522, 534; Iz Ulz (ni, yeki), ArOñ (já/i, jaiki), R 313 y 406; AtSac 43; Etxba Eib ; Holmer ApuntV ; AtBou 361; Echaide Nav 300s.; EAEL 32 (tbn. recoge xagi para Aramaio); Elexp Berg; ZestErret.
Levantarse, alzarse, ponerse de pie. "Haik hortik, leve-toi de là (Ax)" SP. "Levantarse, jaigi" Mic 7v. "(Quien con) niños se acuesta, sucio se levanta, seiakaz etxun dina, ukuzkari jaigi da" Lar Sup (v. infra RS 560). "Levántate, ea yaki laster" Izt. "Haika, impératif du verbe se lever, à l'adresse d'un individu traité familièrement, sans distinction de sexe; haika, lève-toi" VocBN. "(Se) lever" Gèze. "Haika! debout!" Dv. "Jaika (L), levántate (se dice a las bestias), jaiki adi (L), levántate (se dice a las personas)" A. "Jaiki bitez, beon mesedeak, hagan el favor de levantarse, vuestras mercedes (G-bet)" Garate Cont RIEV 1935, 351. "Ezkerretik yaiki da, se ha levantado por la parte izquierda (BN). Se dice de alguien a quien le ocurre algún infortunio" A EY III 304. "Goiz jagia goiz gose; berandu jagia, loz ase" Ond Bac 404. "Zazpiétan xági nùn, ékuzi nùn, áltatu nùn (R-is)" ContR 507. "Yeki zatte guatzétik" Iz Ulz. "Góizeko lauetako yéiki eta tíra, iretzebakitzéra" Ib. (s.v. ni). "Xági adi, levántate (adibidez, oean dagonari)" Iz R 313. AxN explica haik (70) por ieigi.
Goizean goizik jagi ninzan. AzkPo IV.
Hilak oro, iaiki huna zuien hobietarik. E 61.
Hiri diosat, iaiki adi, eta har ezak eure ohea eta habil eure etxerát. LçMc 2, 11 (Dv, IBk jaiki, TB yaik, Ol yaiki, Ker jagi; He altxa, Leon xuti).
Berandu etzin eta gox jagi. Lazarraga 1196r.
Jagi zatez orrean laster. Ib. 1153r.
Jagi zan bere sillarean. Ib. (B), 1183rb.
Jagi zidin nagia, erra zizan uria. RG B, 1.
Etxun aite afalzaga ta jagi aite zorbaga. RS 394 (294 jaigi).
Seiakaz etxun dina, ukuzka jaigi doa. Ib. 560.
Jaiki zaite, Mari Joan, zoaz ofratzera. (Ulzama, 1598). ReinEusk2 141.
Goizean ohetik iaiki baiño lehen ailtxa ezazu zeure espiritua Iainkoagana. Mat 181.
Nekera iaiki behar dut. EZMan II 33.
Batean eror, eta bertzean iaiki dabillanak, peril badu ere galtzeko. Ax 539 (V 346).
Haik hortik, iar adi orazinotan, egiok heure Iainkoari othoitz. Ib. 70s (V 46).
Gortia jaikiz geroz [='después de levantarse el tribunal'], bilauaren razoinak. Saug 21.
Horeki datzana ieikiten da kukusoeki. OPr 627 (Po 12 iaiki, PrASJU 380 daika).
Ea zuek, o apezak, / iaiki laudoriora. Hm 94s.
Aikora mutill!Acto 144.
Goiz iaikitzen dire, berant etziten, othoitz luzeak egiten, haiñitz irakurtzen. Ch I 25, 8 (Mst, Ip jaikiten, Echve jaikitzen, Ol yeikitzen).
Konfesoreaen oñetarik jagi ezkero zer egin bear da?Oe 135.
Hirurgarren egünian piztü eta jeiki hilen arterik. CatLan 11 (v. tbn. en el mismo contexto EZ Man II 49 y Harb 5 iaiki; Ub 105 jeki; CatLuz 3 ieiki; CatJauf 2 jaiki).
Gox jagija gox gose; belu jagija loz ase. MgPAb 121 (CC 174 jaiki).
Jagi goxean goxetik, usteletan oean etzan baga. AñEL 1, 79 (EL2 90 yagi).
Etzitila zure lekhütik jeiki, apheza sakristeiñerian sar artino. UskLiB 53 (218 jaiki).
Eta jekirik, jarri zan zuti. OteizaLc 6, 8.
Jagi zan Bilboko Apoderadu jauna. (1866). BBatzarN 237.
Aita handiak erier manatzen du jeiki diten. Laph 213.
Eta zure gorputza jaiki da zulotik. ArrGB 103.
Jeiki, jeiki, etxenkuak, argia da zabala. ChantP 30.
Jaiki zan oraziotik guziya amorioz sutuba. BvAsL 169.
Lokatza artetik jaikitzeko eman zion eskua batek besteari. UrruzUrz 16.
Jaiki zite, har zazü haurra eta haren Ama eta ihes egizü. IpHil 125 (122 jeiki).
Egunagaz iagiten / direan alperrak / oin biko astoak dira. AzcPB 327.
Jeikitzen gerata ondo esan bearko. MocDamu 11.
Etzaite iagi Riktrudisek diñotsuna aitu baga. AgAL 94 (G 81 jaiki).
Esan eutsan, "Lazaro jagi zaitez", eta Lazaro biztu zan. ItzAzald 153.
( s. XX) Jausi zan da etzan geiago jagi. EchtaJos 272.
Illebetegarrenean jagi zan Josetxo ogetik, etxe-barruan ibiltaldiak egittera. Ib. 346.
Haika, mutil, jeiki hadi, / argia den mira hadi!Xaramela 138.
Biar goizetik jaiki bearra naiz. AArdi 41.
Obiren batetik arima-bila jeikitako ilotza zirudien. Ib. 101.
Batian jaiki eta / bestian erori / nunbait etxera jaku / mutil mozkor ori. JanEd II 44 (II 108 jeki, I 112 jeiki).
Asko ez al dira aberats etzan eta beartsu jeki?InzaAzalp 143 (149 jeiki).
Norbait maitik polliki xanez xeikitan denean erraiten du [...]. AEY I 144.
Jaikitzen dira batzar artatik / ta artzen dute bidea. Balad 237.
Yaiki zan afaritik. IrYKBiz 437.
Otoitzetik yaiki. Ib. 469.
Goizeko lauetan jaikita Atharratzera erten zan. EtxdeJJ 38.
Bart parrandan ein ebela-ta berandutxo jaiki ziran. SMZirik 73.
Mondragon saka Gatzagan jaiki / bota kiputzera bola. AndAUzta 155.
Ezin siñistu dau, gizalaba utsegillea bere zeretik jagi, ta egitarau zindoagoan lotu leitekeanik. ErkiagBatB 182.
Bat-batean jaiki zan bere exer-lekutik. NEtxLBB 52.
Ez al den esnatu bear, beste etxeko guztiok jaikita gaudela?Ib. 16.
Jeiki eta edan lehenik kafea. Etchebarne 31.
Oetik jagi nazan guzian. Ayesta 80.
Nagia, nagia bada eta edozein nagi delarik, jaikitzen bada, huria erretzen du orduan, jaiki dadinean. MEIG IV 102 (cf. supra RG B1).
Zapia utzi eta mahaitik jeikiaz. MEIG IX 110.
v. tbn. Ber Trat 125r. Mic 13r <x->. Arg DevB III. Gç 35. Bp I 127. Iraz 11. CatBurg 11. Mb IArg II 354. Mst I 22, 5. AstLas 23. Egiat 157. Añ CatAN 13. VMg 96. Gco II 64. AA I 583 (III 308 jeiki). Dh 48. MarIl 100. Xarlem 509. It Fab 238. Arch Fab 133. Lard 391. Bon (S) OOV 234. CatS 40 (18 jeiki). Ud 23 (45 jeiki). Elzb Po 209. Zab Gabon 50. AB AmaE 139. Sor Bar 25 (21 jeiki). Apaol 71. HU Aurp 47 (Zez 82 jeiki). Arb Igand 175. Eskual 3-4-1908, 2. Goñi 53. Iraola 115. JE Bur 63. Lh Yol 52. KIkG 5. EusJok II 170. Barb Sup 122 (Leg 60 jeiki). FIr 139. Tx B I 149. MendaroTx 163. Yanzi 126. Or Eus 117. Mde Pr 149 (Po 23 jeiki). Txill Let 43. Anab Aprika 13. Arti Tobera 267. And AUzta 43. BEnb NereA 109. Etxba Ibilt 461. Uzt Sas 220 (204 jeiki). Alkain 73. Ataño TxanKan 145. Iaiki: Harb 428. SP Phil 167. Zait Plat 111 (Sof 61 yeiki). Ibiñ Virgil 78 (81 ieikiYaiki: Lg II 257 (I 231 yeiki). Gy 204. Legaz 9. Elsb Fram 114. Or Tormes 29. Ldi BB 40 (IL 29 yeiki). Izeta DirG 52. Jagi: Belaus Andoni 13. EZBB I 134. Etxabu Kontu 113. Onaind STeresa 108 (i- 108). Gerrika 64. Jeiki: CatLav 23 (V 19). Etch 324. Bordel 47. Elzb Po 209 (PAd 69 yeiki). Xe 215. Arr May 77. Jnn SBi 66. Zby RIEV 1908, 603. Xikito 5. Zink Crit 20. ArgiDL 9. Zerb Ipuinak 329. Ox 25. Const 21. Jaukol Biozk 63. Alz Ram 27. Etcham 174. Laux BBa 22. Lek EunD 45. TAg Uzt 261. EA OlBe 15. Iratz 189. Lf Murtuts 37. JAIraz Bizia 41. Or Poem 530. Anab Poli 42. JEtchep 40. Ugalde Iltz 20. Osk Kurl 178. MAtx Gazt 84. Salav 40. Ardoy SFran 87. Lab SuEm 180. Xa Odol 261. Casve SGrazi 134. Berron Kijote 141. Ataño TxanKan 111. BBarand 52. Larre ArtzainE 57. Ieiki: CatLuz 8. Or Aitork 193. Yeiki:CatUlz 12. CatB 21. Or Mi 121. Jeki:UrrizK 51. MendaroTx 40. Or Eus 389. EguTo (ap. DRA). Lab SuEm 175. Mattin 74. In Uzt Noiz 97. Albeniz 264. Ieki: Or QA 184. Yeki: Hb Egia 62. Or QA 62. Xaiki: Garral EEs 1917, 139. CatSal 17. ZMoso 36. Xeiki: CatAe 16. Xagi: CatR 17. A EY II 394 (R).
azpiadiera-1.1.1
"Recalar el viento, empezar a levantarse, aizea jaikitzea"Lar.
"S'élever, en parlant de nuages, brouillards, vent, tempêtes. Bat-batean iaiki izan zen haize muthiri bat. Lanho, hodei beltz bat iaikitzen da itsas aldetik"H.
Dator eguraldi gaizto bat, jaikitzen dira aizeak. MgCC 185.
Ekaitz bildurgarri bat, Nekaldiko ekaitza! / yaiki dalako bere Biotz maitatian. GMantGoi 54.
Itxasotik, ibaietatik eta zuaiztietatik jeiki diran lurrunak dira. Munita 20.
Gaur amasei urte ere, Arrasate su ta gar erre zanean, aurrez orrelakotxe aizea jaiki zan. NEtxAntz 11.
Ekatxa jagi zanean, Ondarroako txalopandi asko kaian egozan. EtxabuKontu 132.
azpiadiera-1.1.1.1
(Aux. intrans. bipersonal). Beste batzuetan jaikitzen zaizko aize gogor ta kontrakoak. MgCC 189.
Anbat bider jaiki zitzaien kontrako aizea. AranSIgn 38.
azpiadiera-1.1.1.2
(Ref. al fuego, a las llamas). Oi ta jagi zan / su ori utra fortitzik. Lazarraga 1202r.
Itxiten bada amore txingarren bat ill edo amatau baga, jagiko da suba. MgCO 279s (CC 186 jaikiko).
Iriziki zituenean erregarriak, igoten zuen keak gora, jaiki zan garra. VMg 15.
Galda jeki da bizi, atalburuaz gain. OrEus 286.
azpiadiera-1.1.1.3
Auts aundia jeikitzen zan da arnasik ezin artu. JAzpiroz 75.
azpiadiera-1.1.2
(Usos figs.). Eztezazula zinetz, zeren berehala iaikiko da Iainkoaren kolera. SPImit II 6, 1 (Mst jaikiren; Ch altxatuko, Ol yauziko).
Bertan zure kolera bizia jaikitzen da. CbEg II 163.
Ta burutazinoiaren ondo eristeti jagiten da goguan euren gurarija. fBIc II 252.
Alderdi guztietatik deadarte gogor zarratu bat iagi zan. AgAL 26.
Ttunttun-soiñuaren artetik txistu-ots berritxuak noiz jaikiko diran zai. Mok 12.
Iguzkitarat maiatza jeiki, elhurrak urthu mendian. Ox 28.
Yaiki, biotz autsia!LdiBB 54.
Mikel Eleder, gaur buruzagi / jekiko da aren gaiñean. OrEus 177.
Pianu argia leiotik / galanta jagi da / zabalez goruntza. GandElorri 70.
Iru aldiz ieiki zen ots aundi bat inpernuko leizetik. IbiñVirgil 117.
[Hibaiaren] sabeletik jaiki zen, gero eta ozenago, marmar bat. MIH 298.
v. tbn. v. tbn. Jeiki: TAg Uzt 133.
azpiadiera-1.1.2.1
(Aux. intrans. bipersonal).Alzarse; subir.
"Adsurrexit illi, jaiki zaio"Urt I 244.
Pozaren ordez naigabe minkaitza jaiki zitzaien erraien erdian. AgG 116.
Neskak ikusi du, bat-batên zaio / jeki gorria aurpegira. OrEus 317.
Barruan poz-ikara bat jaiki zitzaion. NEtxLBB 69.
azpiadiera-1.2
2.(H), jagi,jeiki,jeki.Levantarse en armas; alzarse, sublevarse."S'élever, se soulever contre"H.
v. altxatu. Non berak bere egileen kontra iaikitzen baitira. Mat 31.
Hain behera egotz dezan haren kontra iaikia, / zenbat gora igateko baitu urguileria. EZMan I 75.
Bekhatorearen kontra iaikiteko. Ax 568 (V 364).
Gizonak urguilliaz jaiki baitziren Jainkoaren kontra. ES 393.
Jangoikoaren kontra jaiki danak bekatu mortalen batekin. MgCC 146 (CO 216 jagi).
Idiskoa gorputztu, mardotu ta zezendu bada, jaikiko da jabe beraren kontra. VMg 86.
Adanen borondatia jagi zan pekatubagaz Jaungoikuaren borondatiaren kontra. fBIc II 262.
Jagi bedi bere kontra mundu gustija. Astar II 234.
Eguardiko erregiña jekiko da juizioan jenerazio onetako gizonen kontra. OteizaLc 11, 31.
Moises eta Aaronen kontra jaiki ziran. Lard 93.
Jagi da [España guztija] diar bategaz eta armak eskuban dituala. (1859). BBatzarN 183.
Nula deitzen dira Jinkuaren kuntre jaiki diren aingüriak?CatS 22.
[Aphezküpiak] haren kontre jaiki ziren eta egiazko fediaren sinhestiak goraki aithortü zütien. IpHil 92.
Jaiki zanian Luzifer puztua Jaunaren kontra. AgSerm 277.
Griñak eta gurariak errazoiaren kontra jagirik. ItzAzald 189.
Eleiza Ama Santaren aurka edo kaltetan jeiki ezkeroz. InzaAzalp 96.
Jaun aundiaren aurka jeki zan. OrEus 265 (QA 170 ieki).
Adorerik etzutelako gure aurka jeiki etziran arren."Levantarse en armas".EAEg 6-11-1936, 227.
Au inpernu bizia da, gure kontra jaikia!NEtxLBB 15.
Franco jenerala jagi zala Afrikan. Gerrika 57.
Eraso eta une bakoitzean bere buruaren aurka jaikitzen dela. MEIG IX 120 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Aran SIgn 213. Iaiki: Harb 328. Hm 116. Yaiki: 167. Jagi: Zuzaeta 50. JJMg BasEsc 215. Ur MarIl 127. Enb 136. Eguzk GizAuz 106. BEnb NereA 169. Etxabu Kontu 68. Jeiki: Arr May 35.
azpiadiera-1.2.1
Fraile ta Abadiak / besteekaz batera / jagi dira pozarren / armak artutera. (1794; inMEIG VI 67).
azpiadiera-1.2.2
"Laster yagi-bearra naiz, soy irascible (V; msOch 104)"A EY III 306.
"Iaiki-bearra, aserrekoi (V)"Zait Sof II 153.
azpiadiera-1.2.3
(Aux. intrans. bipersonal). Liakienean bere soldadu propioak bere traidore dituela, bere kontra iaikiko zaitzala. Ax 400 (V 261).
Parabisuko bidean iaikitzen zaizkigun tormentak eta kontrak benzuturik. Ib. 462 (V 300).
Bere jende jentil itsu asko bere kontra jaiki zitzaiozkan. CbEg II 203.
Soldau aldra jagi ta matxinatu jakozanak. MgPAb 208.
Ez daki mundu guztia kontra jagiko jakona?fBIc II 291.
Sinagogako jakintsu-usteko batzuek jaiki zitzaiozkan, berarekin eleatu eta kontra egitera. Lard 488s.
Odeiak kontra jagi jatazan, / oñaztarri bat gure gelara jaurtigirik. ABAmaE 170.
Txalopakoak jagi jakozan gora goraka. AgKr 176.
Iya matxinada osua yagi yakok misiolariyari. KkAb II 54.
Ez al dakizu nola ieki zaizkion gertaberritze ori dala-ta?OrQA 154.
Alde guzietan etsairen bat jaikiko ote zaigun kezkatan. NEtxLBB 81.
Nire bihotzean enbor-gerri moztu ta puskatua / jeiki zait, asaldu zital eta amorratua. AzurmHitzB 63.
azpiadiera-1.2.4
Alzarse (en favor de). Jel-aldez jagi dedintzat. Enb 64.
Jagi gaitezan / euskeraren alde egiz, / eta maitatu Ama Euskera. BEnbNereA 92.
Indartsuen alde jaiki zitekeen. MEIG VIII 59.
azpiadiera-1.3
3.(H), jagi,jeiki.Salir (el sol, la luna...)."Se lever, en parlant du soleil, de la lune, des astres, du jour"H.
Ekhia iaikiten den herrian zaudianak. Bp II 24.
Iguzkia jaiki gabetarik, / oillarra kukurukuz hasirik. ArchFab 163.
Iguzkia yekirik, errea izan zen. (L). OOV III 247.
(S jaiki; AN-egüés, B atra, BN-ciz yalgi, Sal elki)Iguzkia jeiki gabe, bidean zen gure saindua. Laph 58.
Nihoiz enetzat ez da jaikiren / goizeko argi ederra. ElzbPo 194.
Zeñek girotu egingo gaitu uda errean, / garretan jagi egiten bada eguzkia?ABAmaE 168.
Oraindik eguzkiak iagiteko asmorik ez eukan. AgAL 155 (G 181 jaiki).
Ekhia yeikitzen denean zabaltzen hasten da argia. ACPV 80.
Iguzkia jeikitzen denean. Ox 147.
Txoriño kalakariak eguzkia jaiki aurretik beren txorrotxioketa alaiarekin asiak ziran. EtxdeJJ 10.
Laiño latz xehearen artetik jaiki zen ilargia. MdePr 118.
Goiz baten [...], eguzkia jagi baiño leen. OnaindSTeresa 36.
v. tbn.
Ieiki: Ibiñ Virgil 97. Yeiki: Elsb Fram 100. Or Mi 129. Zait Sof 29. Jeki: Or Poem 532. Ieki: Or QA 148.
azpiadiera-1.3.1
(Con goiza, eguna).Amanecer (litm. 'levantar el día'). Goxa jeiki ezkero an dabil kedatza. LauxBBa 20.
Izaki oro esnatu dedinean, ta itzalak erori, / eguna jeiki garaiean. LasaPoem 90.
azpiadiera-1.4
4.Surgir; nacer. Auzi bat jaiki zan otso ta aizeriaren artean. VMg 36.
Ez daiguzan kontuban sartu geure plazeetako dantzaak diriala medijo zuzen, errijeetan, kopradijeetan ta pamelijetan jagi oi dirian okasinoiak, burrukak ta lutzaroko gorrotuak. fBOlg 95.
Jagiten da auzi bat errikuen eureen artian. Ib. 153.
Zu [Maria] zoinenganik jaiki beita Jinkoaren Seme bakhoitza. IpHil 94.
Etxeko seme nintzan jeiki, / dote gaitza nuen hunki. Ox 133.
azpiadiera-1.5
5.Crecer (ref. a vegetales). Aek ill ta oek ebaki / egin dituztelako ausarki, / modu onetan ezin diteke basorik jaiki. IztC 190.
Uda-landara oro / jagi dira gora, / poza darijuela / orri eta lora. Enb 65.
Zertako balio dio hari / pago jaio eta jaiki?AzurmHitzB 28.
azpiadiera-1.6
6."Se lever, partir, en parlant d'un gibier. Erbia iaikia da"H.
v. eraiki.
azpiadiera-1.7
7.
(VP 48r, H);
jai (V-gip ap. Iz ArOñ, s.v. jaiki). (Aux. trans.).Levantar, alzar."Lever, en parlant d'une personne qu'on aide à se lever. Haurra, eria iaiki ezazu"H.
"Jái daure, han levantado (un jabalí)"IzArOñ.
Oittura txarretan eta ondabide guztietan eroririk genbiltzenak, nork jeiki ta goratu gaittu zerugai izatera Jesusek ezpaño?InzaAzalp 63.
Alako arriak ditu / bizkarrera jaiki. Insausti 274.
azpiadiera-1.7.1
(Aux. trans. tripersonal). Zabaldurik laster neure barru larria, / Jaungoikoari biotz au deutsat jagiten. ABAmaE 392.
azpiadiera-1.8
8.
(G, Sal; Aq 724 (G));
jagi (V);
jai (V-gip);
jaigi (A);
jegi (V-arr)
Ref.:
A(jagi, jaiki);
IzArOñ(jái);
IbarraDima(yegi);
ElexpBerg. "Fermentarse la masa y esponjarse el pan lo que necesita para cocerlo, ogia jaiki (G). Onezkero jaikia dago"Aq 724.
"Fermentar (el pan). Ogi jagia, el pan fermentado. Jagi bakoa, el no fermentado. Jagi-garratza (V-arr), el pan demasiado fermentado"A.
"Masea da ba astintan danean masea eta ya prest egoten da labara sartzeako yegiten dan orduen"IbarraDima.
"Oria eindda dao? oria jaikitta dao?"ElexpBerg.
Emakume batek artu ta iru neurri iriñetan, ore guzia asti (yaiki) arte sartzen duen orantza. IrYKBiz 180.
Yuduak etzuten ogi astirik (yaikirik) yaten. Ib. 429n.
Opilla ez da yaikitzen legamirik gabe. LdiIL 109.
azpiadiera-1.9
9.jagi. (Con aux. intrans. bipers.). Adherirse, tener apego, afición. Gaur nago arroturik, neure itxura ta apaindurijei jagirik.JJMgEgunoro 51.
Agustiñek, aita mundutaarrari jagita [...] artu eban bizitza nasai ta galdu bat.JJMgBasEsc ed. 1845, 11s (en la primera ed., 9 aitaren exenplu ta konseju gaistuakaz arrotuta).
Indarrari alan jagiten jakozanak lotsatu biar leukee ikusirik asto batek eurak baño geijago daukala [...]. Gizona jagi biar jako errazoe edo zenzunari.Ib. 175.
azpiadiera-1.10
10.Alzar(se), erguirse (un edificio...). Ondartzaburuan jeikitzen diran jauregien artetik. TAgUzt 139.
Iñaxiok sorotik gurdika eraman-ala, ermo erasotzen diote zuritzalleak erdian jeikitzen dan pillari. Ib. 293.
An dago [kapera], txuri-txuria, / mendi-gañean jaikia. SMitxAranz 225.
Kalbarioko mendia, / Jerusalen-en jeikia. Ib. 113.
Zazpi-zortzi bat oin luzeko txara itxua jaikiko da bertan. NEtxAntz 135.
Ogei eta bost urte dirala / zan ikastetxe bat jaiki. Olea 238.
azpiadiera-1.11
11.jeiki. Saltar. Cf. infra (III, 1). Ba-zitekean, bestela, arek esiaren gañetik jeiki nai izatea. TAgUzt 150.
sense-2
II.(Adj.).
azpiadiera-2.1
1.Alto, elevado (sentidos prop. y fig.)."Altivo, orgulloso. Ezta persona txarra, baiña jaiki samarra"ElexpBerg.
Begiratuten badeutsazu jaun andi ta altu guztien altasun jagijari, zeure altasun espirituzkua altsubagua ta jagijagua da. fBIc III 296.
Jarrai jazarran, jarrite arren jargoi jagian. ABAmaE 452.
Mendiko gallur jagiak / zapi zuriaz lañotzen. TPEEs 1926, 5.
Eun beor zuri zitun, seska yeikien morrozle. OrMi 45.
Gandor jeiki ontatik, begipean ditugu erririk zoragarrienak. TAgUzt 93.
Aize izugarriaren menpe, katxoi jagi, uin edo baga aundien erdian. ErkiagArran 78.
Beeko bidetik, ormea, luzea ta jagia zan. ErkiagBatB 46.
Bular eta begien / gozatzaille apain, / Euskal-Arkadi jagi, / bakearen larrain. GandElorri 64.
Augaitik, poema erdiruntz, olako norgeiagoka bat asten da bien artean, txit goxo ta jaikia. Onaind(inGaztMusIx 152).
Goxo, baiña sendotasunean tinko; biozti ta noizka oso jaikia. Ib. 145.
Olerkera jaikia. IbiñVirgil 57n.
azpiadiera-2.2
2.
(V, S ap. A←msOch
; Izt, Dv). "Airoso, yaikia. Hombre airoso, gizon yaikia"Izt.
"Persona airosa, bien plantada"A.
"Jaiki, alerte, preste, dégagé. Gizon jaikia, homme preste, alerte. Gorphutz jaikia du, il a le corps dégagé"Dv.
Gizaseme bezela, gizon jeikia ta atsegiña zan. TAgUzt 177.
Aundi-iritzian zeukaten, orratio, danak mutil jeiki indartsua. Ib. 216.
azpiadiera-2.2.1
(Uso pred.). Neskatxen artean gainbera ta ollarra bera baño ere jeikiago ibiltzen zekiana. TAgUzt 62.
azpiadiera-2.2.2
"Jagi, exaltarse. Hombre exaltado, gizon beroa, jagia"ADBols.
sense-3
III.(Sust.).
azpiadiera-3.1
1.
(V-m-gip, G-azp ap. A). "Salto"A.
v. jauzi (II). Bitartean, txakurrak bustanari eraginda, iaiki ta iaiki edo salto ta salto arpegia miskauaz, logurea kendu eutsan atsoari. ATxirrist 210.
Txinpartaren jeikikoa zan Malentxo txikitandik. TAgUzt 149.
Sorotik etxera zetorrela, biotzak jaiki gogorrak zerabilzkion kolko-barruan. NEtxAntz 153s.
Gau aldera, Joakiñaren biotza azken-jaikiak ematen asi zan. NEtxLBB 65.
Gazte jendiak soñuarekin / batian ura jaikia!UztSas 105.
azpiadiera-3.1.1
(Como segundo miembro de comp.). Arnas batean irakurri nuan. Aiek biotz jaikiak! Aiek odol-kolpeak garunetan zear!NEtxNola 32.
azpiadiera-3.2
2.
(V-m-gip, G ap. A);
jagi (V-ger-m ap. AApend). "Bote de la pelota"A.
"Jagi onekoa, de buen bote"AApend.
Jaiki oneko pelotie da ta besazier etara. ATxirrist 114.
azpiadiera-3.3
3."Garbo. Ikusizu zelako jaikixa daroian zure alabiak"EtxbaEib.
"Orrek daukan jaikiaz, nok esango leuke larogetaka urteko agurea danik? (V-m)"DRA.
Juan jakozen ari eukixan jaikixak; gizajuak ez eukan zer aora eruan. SMZirik 142.
azpiadiera-3.4
4."Jaikia izan, resurgir, tomar auge. Saiatu dira apaizak-eta, jaiki andia izan du aurten meza nagusiak"GketxLoiola.
azpisarrera-1
JAIKIAN.
"Jaikixan, al galope. Atzo astuan jaikixan etorri nitzuan kaletik etxeraiño" Elexp Berg.
azpisarrera-2
JAIKI-BERRI.
azpisarrerakoSense-2.1
a)Recién levantado.
"Iaiki berria naiz, je viens de me lever"SP.
Zillargiña orduntxen azaldu zan "Gaztienea"-ko aldean oetik jaiki berria. AnabUsauri 36.
Basurde izua jeki-berri da, / bero dago oraiño ogea. OrEus 75.
azpisarrerakoSense-2.2
b)Recién salido (el sol).
Zeinen eraginduraz zeru gainetik ikhustera baitathorkigu iguzki jaiki-berria. DvLc 1, 78.
Ta ordukoxe, eguzkia jagibarri baiño eztanekoxe, [...] dantzan egin bear izaten dabe. ErkiagArran 34.
azpisarrera-3
JAIKI EGIN.
"Iaiki egin (artoak), prosperar (G-azp)" A Apend.
azpisarrera-4
JAIKI ERAGIN.
Hacer levantar. v. jaikiarazi. Zek iagi eragin eutsan ordu atan?ABeinB 86.
azpisarrera-5
JAIKI-ERORI(Andar) cayéndose y levantándose. Jaiki-erori ta erdi arrastan nenbillela eraman ninduten Calvarioko mendira. MbIArg I 152s.
azpisarrera-6
JAIKI-ERORKA.
Levántandose y cayéndose. Jeiki-erorka pasatzen dugu / mundu huntako denbora. Etcham 229.
azpisarrera-7
JAIKI-ETZIN IBILI.
"Andar levantándose y acostándose (de un enfermo)" LE-Ir.
azpisarrera-8
JAIKI-GARAI.
Hora de levantarse. Cf. supra(I, 3) ej. de Lasa Poem 90. Jaiki-garai ta bekatuko loaren utz aldia etorri da. MbIArg I 60.
azpisarrera-9
JAIKI-JAIKIRIK.
Garbosamente. Eregiten dau baita Bernardok ezpatea, / eta bularra jagi jagirik ipiñi eta / ain modutan, ze bialtzen deutsa kinkin meea. ABAmaE 452s.
azpisarrera-10
JAIKI-ORDU.
v. jaikitordu.
azpisarrera-11
JAIKIRIK.
De pie. "Estar de pie, jagik egon" Lcc. Argatik enzuten da Ebanjelioa jaikirik, onetan aditzera ematen dugula gaudela prestik eta aparejaturik kunplitzeko eta egiteko han manatzen zaiguna. BerTrat 55v.
azpisarrera-12
JAIKITZEKE.
Sin levantarse. Oraindik jaikitzeke baitzegon oean exerita. EtxdeJJ 46.
azpisarrera-13
JAIKITZEKO.
"(B), el (pan) no fermentado" A. Cf. supra(I, 8).