Azpisarrerak (sarrerak) (23)
- 1 jaiki
- 2 jaiki
- 3 jaiki
- AUZIA JAIKI (1 auzi)
- ERPIL-JAIKI (2 erpil)
- EZKERRETIK JAIKI (ezker)
- EZTEN-JAIKI (ezten)
- HAIZEA JAIKI (haize)
- jaiki-arin
- JAIKI-BERRI (1 jaiki)
- JAIKI EGIN (1 jaiki)
- JAIKI ERAGIN (1 jaiki)
- JAIKI-ERORI (1 jaiki)
- JAIKI-ERORKA (erorka)
- JAIKI-ERORKA (1 jaiki)
- JAIKI-ETZIN IBILI (1 jaiki)
- JAIKI-GARAI (1 jaiki)
- JAIKI-JAIKIRIK (1 jaiki)
- JAIKI-ORDU (1 jaiki)
- JAUSI ETA JAIKI (jausi)
- LINA-JAIKI (liho)
- MANDO JAIKI (mando)
- MOKIL-JAIKI (mokil)
1 jaiki.
Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Jaiki es la forma más etxendida. En textos guipuzcoanos y septentrionales hay jaiki y jeiki, y a veces ambas formas en un mismo autor (para la distribución de las variantes v. infra). Jeki aparece tbn. sobre todo en textos guipuzcoanos; tbn. en un catecismo de Huarte-Araquil del s. XIX (BOEans 606). Hay un ej. de jaki en Cardaberaz (Eg III 355). En vizcaíno jagi (jaagi Mg PAb 164) es la variante general; hay además jaiki y jaigi en Micoleta (<xa- > 12r), jaigi en VJ (3), Arzadun (27) y en el catecismo de Llodio (93), y jaiki en DurPl (70). Hay tbn. jagi en AzkPo, Lazarraga y (jagitzian) en un cat. de Urdiain encargado por Bonaparte (BOEg 2929). Lizarraga de Elcano emplea tanto xaiki (Urt ms. 63r) como jaiki (Prog 98). En salacenco, aezcoano y roncalés hay respectivamente xaiki (y xeiki), xeiki (saiki en CatAria 443) yxagi . La forma jiki se encuentra en un catecismo baztanés del s. XIX (BOEans 447). En DFrec hay 22 ejs. de jaiki y 12 de jeiki . Para las formas fuertes, hay daika en Oihenart, y los imperativos haik (Axular), aik (aikora, aik +gora Acto) y haika (Canc. pop.). v. haikatu.
I.
(Vb.).
1.
(V-m-gip, G-azp-goi-to-bet, AN-gip-5vill-arce-erro-ilzarb, L, B, BN-baig, Sal, S, R; SP, Urt I 244, Ht VocGr 379, Lar, Añ (G), Lecl (y-), Arch VocGr (y-), Gèze, Dv, H, VocB),
jagi
(V, G-nav, AN-araq; Lcc, Añ (V), Dv (V), H (V, G)),
jeiki
(V-gip, G, AN-gip-larr-ulz-erro, B, BN, S; Gèze, Dv (BN, S), H (BN, S); y- VocBN),
jai
(V-m-gip, G-nav),
jaigi
(V-ger-arr-arrig; Mic 7v <x->, Lar Sup , Dv (V)),
jaagi
,
jaikitu
(G-azp),
jeki
(G-goi-to-bet, AN-larr-5vill-araq-ulz, L, BN-bard-lab; Deen I 466, H (V, G)),
jenki
(BN-ciz),
jegi
(V-ple-arr),
jei
(G-goi),
jaki
(Izt),
jiki
(AN-5vill),
xaiki
(AN-egüés-arce-erro-olza-gulina, Ae, Sal),
xagi
(R),
xaigi
(R),
xeiki
(AN-arce-olza, Ae, Sal),
xeki
(AN-olza),
xegi
(AN-araq, Ae),
saiki
. Ref.: A (jagi, jaigi, jaiki, jeiki, jeki, jiki, xagi, xaiki, xeiki); Lrq (jaiki, jeik); EI 352; Ond Bac 404; ContR 507, 522, 534; Iz Ulz (ni, yeki), ArOñ (já/i, jaiki), R 313 y 406; AtSac 43; Etxba Eib ; Holmer ApuntV ; AtBou 361; Echaide Nav 300s.; EAEL 32 (tbn. recoge xagi para Aramaio); Elexp Berg; ZestErret.
Levantarse, alzarse, ponerse de pie. "Haik hortik, leve-toi de là (Ax)" SP. "Levantarse, jaigi" Mic 7v. "(Quien con) niños se acuesta, sucio se levanta, seiakaz etxun dina, ukuzkari jaigi da" Lar Sup (v. infra RS 560). "Levántate, ea yaki laster" Izt. "Haika, impératif du verbe se lever, à l'adresse d'un individu traité familièrement, sans distinction de sexe; haika, lève-toi" VocBN. "(Se) lever" Gèze. "Haika! debout!" Dv. "Jaika (L), levántate (se dice a las bestias), jaiki adi (L), levántate (se dice a las personas)" A. "Jaiki bitez, beon mesedeak, hagan el favor de levantarse, vuestras mercedes (G-bet)" Garate Cont RIEV 1935, 351. "Ezkerretik yaiki da, se ha levantado por la parte izquierda (BN). Se dice de alguien a quien le ocurre algún infortunio" A EY III 304. "Goiz jagia goiz gose; berandu jagia, loz ase" Ond Bac 404. "Zazpiétan xági nùn, ékuzi nùn, áltatu nùn (R-is)" ContR 507. "Yeki zatte guatzétik" Iz Ulz. "Góizeko lauetako yéiki eta tíra, iretzebakitzéra" Ib. (s.v. ni). "Xági adi, levántate (adibidez, oean dagonari)" Iz R 313. AxN explica haik (70) por ieigi.
Goizean goizik jagi ninzan. AzkPo IV. Hilak oro, iaiki huna zuien hobietarik. E 61. Hiri diosat, iaiki adi, eta har ezak eure ohea eta habil eure etxerát. Lç Mc 2, 11 (Dv, IBk jaiki, TB yaik, Ol yaiki, Ker jagi; He altxa, Leon xuti ). Berandu etzin eta gox jagi. Lazarraga A24, 1196r. Jagi zatez orrean laster. Ib. A, 1153r. Jagi zan bere sillarean. Ib. B16, 1183r. Jagi zidin nagia, erra zizan uria. RG B, 1. Etxun aite afalzaga ta jagi aite zorbaga. RS 394 (294 jaigi ). Seiakaz etxun dina, ukuzka jaigi doa. Ib. 560. Jaiki zaite, Mari Joan, zoaz ofratzera. (Ulzama, 1598). ReinEusk2 141. Goizean ohetik iaiki baiño lehen ailtxa ezazu zeure espiritua Iainkoagana. Mat 181. Nekera iaiki behar dut. EZ Man II 33. Batean eror, eta bertzean iaiki dabillanak, peril badu ere galtzeko. Ax 539 (V 346). Haik hortik, iar adi orazinotan, egiok heure Iainkoari othoitz. Ib. 70s (V 46). Gortia jaikiz geroz [='después de levantarse el tribunal'], bilauaren razoinak. Saug 21. Horeki datzana ieikiten da kukusoeki. O Pr 627 ( Po 12 iaiki, PrASJU 380 daika ). Ea zuek, o apezak, / iaiki laudoriora. Hm 94s. Aikora mutill! Acto 144. Goiz iaikitzen dire, berant etziten, othoitz luzeak egiten, haiñitz irakurtzen. Ch I 25, 8 (Mst, Ip jaikiten, Echve jaikitzen, Ol yeikitzen ). Jaikitzen dira Konziliotik / eta artzen dute bidea. Cb Bast 24. Konfesoreaen oñetarik jagi ezkero zer egin bear da? Oe 135. Hirurgarren egünian piztü eta jeiki hilen arterik. CatLan 11 (v. tbn. en el mismo contexto EZ Man II 49 y Harb 5 iaiki; Ub 105 jeki; CatLuz 3 ieiki; CatJauf 2 jaiki ). Gox jagija gox gose; belu jagija loz ase. Mg PAb 121 ( CC 174 jaiki ). Jagi goxean goxetik, usteletan oean etzan baga. Añ EL1 79 ( EL2 90 yagi ). Etzitila zure lekhütik jeiki, apheza sakristeiñerian sar artino. UskLiB 53 (218 jaiki ). Eta jekirik, jarri zan zuti. Oteiza Lc 6, 8. Jagi zan Bilboko Apoderadu jauna. (1866). BBatzarN 237. Aita handiak erier manatzen du jeiki diten. Laph 213. Eta zure gorputza jaiki da zulotik. Arr GB 103. Jeiki, jeiki, etxenkuak, argia da zabala. ChantP 30. Jaiki zan oraziotik guziya amorioz sutuba. Bv AsL 169. Lokatza artetik jaikitzeko eman zion eskua batek besteari. Urruz Urz 16. Jaiki zite, har zazü haurra eta haren Ama eta ihes egizü. Ip Hil 125 (122 jeiki ). Egunagaz iagiten / direan alperrak / oin biko astoak dira. Azc PB 327. Jeikitzen gerata ondo esan bearko. Moc Damu 11. Etzaite iagi Riktrudisek diñotsuna aitu baga. Ag AL 94 ( G 81 jaiki ). Esan eutsan, "Lazaro jagi zaitez", eta Lazaro biztu zan. Itz Azald 153.
(s. XX) Jausi zan da etzan geiago jagi. Echta Jos 272. Illebetegarrenean jagi zan Josetxo ogetik, etxe-barruan ibiltaldiak egittera. Ib. 346. Haika, mutil, jeiki hadi, / argia den mira hadi! Xaramela 138. Biar goizetik jaiki bearra naiz. A Ardi 41. Obiren batetik arima-bila jeikitako ilotza zirudien. Ib. 101. Batian jaiki eta / bestian erori / nunbait etxera jaku / mutil mozkor ori. JanEd II 44 (II 108 jeki, I 112 jeiki ). Asko ez al dira aberats etzan eta beartsu jeki? Inza Azalp 143 (149 jeiki ). Norbait maitik polliki xanez xeikitan denean erraiten du [...]. A EY I 144. Yaiki zan afaritik. Ir YKBiz 437. Otoitzetik yaiki. Ib. 469. Goizeko lauetan jaikita Atharratzera erten zan. Etxde JJ 38. Bart parrandan ein ebela-ta berandutxo jaiki ziran. SM Zirik 73. Mondragon saka Gatzagan jaiki / bota kiputzera bola. And AUzta 155. Ezin siñistu dau, gizalaba utsegillea bere zeretik jagi, ta egitarau zindoagoan lotu leitekeanik. Erkiag BatB 182. Bat-batean jaiki zan bere exer-lekutik. NEtx LBB 52. Ez al den esnatu bear, beste etxeko guztiok jaikita gaudela? Ib. 16. Jeiki eta edan lehenik kafea. Etchebarne 31. Oetik jagi nazan guzian. Ayesta 80. Nagia, nagia bada eta edozein nagi delarik, jaikitzen bada, huria erretzen du orduan, jaiki dadinean. MEIG IV 102 (cf. supra RG B1). Zapia utzi eta mahaitik jeikiaz. MEIG IX 110.
v. tbn. Ber Trat 125r. Mic 13r <x->. Arg DevB III. Gç 35. Bp I 127. Iraz 11. He Act 12, 7. CatBurg 11. Mb IArg II 354. Mst I 22, 5. AstLas 23. Egiat 157. Añ CatAN 13. VMg 96. Gco II 64. AA I 583 (III 308 jeiki). Dh 48. MarIl 100. Xarlem 509. It Fab 238. Arch Fab 133. Lard 391. Bon (S) OOV 234. CatS 40 (18 jeiki). Ud 23 (45 jeiki). Elzb Po 209. Zab Gabon 50. AB AmaE 139. Sor Bar 25 (21 jeiki). Apaol 71. HU Aurp 47 (Zez 82 jeiki). Arb Igand 175. Eskual 3-4-1908, 2. Goñi 53. Iraola 115. JE Bur 63. Lh Yol 52. KIkG 5. EusJok II 170. Barb Sup 122 (Leg 60 jeiki). FIr 139. Tx B I 149. MendaroTx 163. Yanzi 126. Or Eus 117. Mde Pr 149 (Po 23 jeiki). Txill Let 43. Anab Aprika 13. Arti Tobera 267. And AUzta 43. BEnb NereA 109. Etxba Ibilt 461. Uzt Sas 220 (204 jeiki). Alkain 73. Ataño TxanKan 145. Iaiki: Harb 428. SP Phil 167. Zait Plat 111 (Sof 61 yeiki). Ibiñ Virgil 78 (81 ieiki Yaiki: Lg II 257 (I 231 yeiki). Gy 204. Legaz 9. Elsb Fram 114. Or Tormes 29. Ldi BB 40 (IL 29 yeiki). Izeta DirG 52.
Jagi: Belaus Andoni 13. EZBB I 134. Etxabu Kontu 113. Onaind STeresa 108 (i- 108). Gerrika 64.
Jeiki: CatLav 23 (V 19). Etch 324. Bordel 47. Elzb Po 209 (PAd 69 yeiki). Xe 215. Arr May 77. Jnn SBi 66. Zby RIEV 1908, 603. Xikito 5. Zink Crit 20. ArgiDL 9. Zerb Ipuinak 329. Ox 25. Const 21. Jaukol Biozk 63. Alz Ram 27. Etcham 174. Laux BBa 22. Lek EunD 45. TAg Uzt 261. EA OlBe 15. Iratz 189. Lf Murtuts 37. JAIraz Bizia 41. Or Poem 530. Anab Poli 42. JEtchep 40. Ugalde Iltz 20. Osk Kurl 178. MAtx Gazt 84. Salav 40. Ardoy SFran 87. Lab SuEm 180. Xa Odol 261. Casve SGrazi 134. Berron Kijote 141. Ataño TxanKan 111. BBarand 52. Larre ArtzainE 57.
Ieiki: CatLuz 8. Or Aitork 193.
Yeiki: CatUlz 12. CatB 21. Or Mi 121.
Jeki: UrrizK 51. MendaroTx 40. Or Eus 389. EguTo (ap. DRA). Lab SuEm 175. Mattin 74. In Uzt Noiz 97. Albeniz 264.
Ieki: Or QA 184.
Yeki: Hb Egia 62. Or QA 62.
Xaiki: Garral EEs 1917, 139. CatSal 17. ZMoso 36.
Xeiki: CatAe 16.
Xagi: CatR 17. A EY II 394 (R).
Levantarse, alzarse, ponerse de pie. "Haik hortik, leve-toi de là (Ax)" SP. "Levantarse, jaigi" Mic 7v. "(Quien con) niños se acuesta, sucio se levanta, seiakaz etxun dina, ukuzkari jaigi da" Lar Sup (v. infra RS 560). "Levántate, ea yaki laster" Izt. "Haika, impératif du verbe se lever, à l'adresse d'un individu traité familièrement, sans distinction de sexe; haika, lève-toi" VocBN. "(Se) lever" Gèze. "Haika! debout!" Dv. "Jaika (L), levántate (se dice a las bestias), jaiki adi (L), levántate (se dice a las personas)" A. "Jaiki bitez, beon mesedeak, hagan el favor de levantarse, vuestras mercedes (G-bet)" Garate Cont RIEV 1935, 351. "Ezkerretik yaiki da, se ha levantado por la parte izquierda (BN). Se dice de alguien a quien le ocurre algún infortunio" A EY III 304. "Goiz jagia goiz gose; berandu jagia, loz ase" Ond Bac 404. "Zazpiétan xági nùn, ékuzi nùn, áltatu nùn (R-is)" ContR 507. "Yeki zatte guatzétik" Iz Ulz. "Góizeko lauetako yéiki eta tíra, iretzebakitzéra" Ib. (s.v. ni). "Xági adi, levántate (adibidez, oean dagonari)" Iz R 313. AxN explica haik (70) por ieigi.
Goizean goizik jagi ninzan. AzkPo IV. Hilak oro, iaiki huna zuien hobietarik. E 61. Hiri diosat, iaiki adi, eta har ezak eure ohea eta habil eure etxerát. Lç Mc 2, 11 (Dv, IBk jaiki, TB yaik, Ol yaiki, Ker jagi; He altxa, Leon xuti ). Berandu etzin eta gox jagi. Lazarraga A24, 1196r. Jagi zatez orrean laster. Ib. A, 1153r. Jagi zan bere sillarean. Ib. B16, 1183r. Jagi zidin nagia, erra zizan uria. RG B, 1. Etxun aite afalzaga ta jagi aite zorbaga. RS 394 (294 jaigi ). Seiakaz etxun dina, ukuzka jaigi doa. Ib. 560. Jaiki zaite, Mari Joan, zoaz ofratzera. (Ulzama, 1598). ReinEusk2 141. Goizean ohetik iaiki baiño lehen ailtxa ezazu zeure espiritua Iainkoagana. Mat 181. Nekera iaiki behar dut. EZ Man II 33. Batean eror, eta bertzean iaiki dabillanak, peril badu ere galtzeko. Ax 539 (V 346). Haik hortik, iar adi orazinotan, egiok heure Iainkoari othoitz. Ib. 70s (V 46). Gortia jaikiz geroz [='después de levantarse el tribunal'], bilauaren razoinak. Saug 21. Horeki datzana ieikiten da kukusoeki. O Pr 627 ( Po 12 iaiki, PrASJU 380 daika ). Ea zuek, o apezak, / iaiki laudoriora. Hm 94s. Aikora mutill! Acto 144. Goiz iaikitzen dire, berant etziten, othoitz luzeak egiten, haiñitz irakurtzen. Ch I 25, 8 (Mst, Ip jaikiten, Echve jaikitzen, Ol yeikitzen ). Jaikitzen dira Konziliotik / eta artzen dute bidea. Cb Bast 24. Konfesoreaen oñetarik jagi ezkero zer egin bear da? Oe 135. Hirurgarren egünian piztü eta jeiki hilen arterik. CatLan 11 (v. tbn. en el mismo contexto EZ Man II 49 y Harb 5 iaiki; Ub 105 jeki; CatLuz 3 ieiki; CatJauf 2 jaiki ). Gox jagija gox gose; belu jagija loz ase. Mg PAb 121 ( CC 174 jaiki ). Jagi goxean goxetik, usteletan oean etzan baga. Añ EL1 79 ( EL2 90 yagi ). Etzitila zure lekhütik jeiki, apheza sakristeiñerian sar artino. UskLiB 53 (218 jaiki ). Eta jekirik, jarri zan zuti. Oteiza Lc 6, 8. Jagi zan Bilboko Apoderadu jauna. (1866). BBatzarN 237. Aita handiak erier manatzen du jeiki diten. Laph 213. Eta zure gorputza jaiki da zulotik. Arr GB 103. Jeiki, jeiki, etxenkuak, argia da zabala. ChantP 30. Jaiki zan oraziotik guziya amorioz sutuba. Bv AsL 169. Lokatza artetik jaikitzeko eman zion eskua batek besteari. Urruz Urz 16. Jaiki zite, har zazü haurra eta haren Ama eta ihes egizü. Ip Hil 125 (122 jeiki ). Egunagaz iagiten / direan alperrak / oin biko astoak dira. Azc PB 327. Jeikitzen gerata ondo esan bearko. Moc Damu 11. Etzaite iagi Riktrudisek diñotsuna aitu baga. Ag AL 94 ( G 81 jaiki ). Esan eutsan, "Lazaro jagi zaitez", eta Lazaro biztu zan. Itz Azald 153.
(s. XX) Jausi zan da etzan geiago jagi. Echta Jos 272. Illebetegarrenean jagi zan Josetxo ogetik, etxe-barruan ibiltaldiak egittera. Ib. 346. Haika, mutil, jeiki hadi, / argia den mira hadi! Xaramela 138. Biar goizetik jaiki bearra naiz. A Ardi 41. Obiren batetik arima-bila jeikitako ilotza zirudien. Ib. 101. Batian jaiki eta / bestian erori / nunbait etxera jaku / mutil mozkor ori. JanEd II 44 (II 108 jeki, I 112 jeiki ). Asko ez al dira aberats etzan eta beartsu jeki? Inza Azalp 143 (149 jeiki ). Norbait maitik polliki xanez xeikitan denean erraiten du [...]. A EY I 144. Yaiki zan afaritik. Ir YKBiz 437. Otoitzetik yaiki. Ib. 469. Goizeko lauetan jaikita Atharratzera erten zan. Etxde JJ 38. Bart parrandan ein ebela-ta berandutxo jaiki ziran. SM Zirik 73. Mondragon saka Gatzagan jaiki / bota kiputzera bola. And AUzta 155. Ezin siñistu dau, gizalaba utsegillea bere zeretik jagi, ta egitarau zindoagoan lotu leitekeanik. Erkiag BatB 182. Bat-batean jaiki zan bere exer-lekutik. NEtx LBB 52. Ez al den esnatu bear, beste etxeko guztiok jaikita gaudela? Ib. 16. Jeiki eta edan lehenik kafea. Etchebarne 31. Oetik jagi nazan guzian. Ayesta 80. Nagia, nagia bada eta edozein nagi delarik, jaikitzen bada, huria erretzen du orduan, jaiki dadinean. MEIG IV 102 (cf. supra RG B1). Zapia utzi eta mahaitik jeikiaz. MEIG IX 110.
v. tbn. Ber Trat 125r. Mic 13r <x->. Arg DevB III. Gç 35. Bp I 127. Iraz 11. He Act 12, 7. CatBurg 11. Mb IArg II 354. Mst I 22, 5. AstLas 23. Egiat 157. Añ CatAN 13. VMg 96. Gco II 64. AA I 583 (III 308 jeiki). Dh 48. MarIl 100. Xarlem 509. It Fab 238. Arch Fab 133. Lard 391. Bon (S) OOV 234. CatS 40 (18 jeiki). Ud 23 (45 jeiki). Elzb Po 209. Zab Gabon 50. AB AmaE 139. Sor Bar 25 (21 jeiki). Apaol 71. HU Aurp 47 (Zez 82 jeiki). Arb Igand 175. Eskual 3-4-1908, 2. Goñi 53. Iraola 115. JE Bur 63. Lh Yol 52. KIkG 5. EusJok II 170. Barb Sup 122 (Leg 60 jeiki). FIr 139. Tx B I 149. MendaroTx 163. Yanzi 126. Or Eus 117. Mde Pr 149 (Po 23 jeiki). Txill Let 43. Anab Aprika 13. Arti Tobera 267. And AUzta 43. BEnb NereA 109. Etxba Ibilt 461. Uzt Sas 220 (204 jeiki). Alkain 73. Ataño TxanKan 145. Iaiki: Harb 428. SP Phil 167. Zait Plat 111 (Sof 61 yeiki). Ibiñ Virgil 78 (81 ieiki Yaiki: Lg II 257 (I 231 yeiki). Gy 204. Legaz 9. Elsb Fram 114. Or Tormes 29. Ldi BB 40 (IL 29 yeiki). Izeta DirG 52.
Jagi: Belaus Andoni 13. EZBB I 134. Etxabu Kontu 113. Onaind STeresa 108 (i- 108). Gerrika 64.
Jeiki: CatLav 23 (V 19). Etch 324. Bordel 47. Elzb Po 209 (PAd 69 yeiki). Xe 215. Arr May 77. Jnn SBi 66. Zby RIEV 1908, 603. Xikito 5. Zink Crit 20. ArgiDL 9. Zerb Ipuinak 329. Ox 25. Const 21. Jaukol Biozk 63. Alz Ram 27. Etcham 174. Laux BBa 22. Lek EunD 45. TAg Uzt 261. EA OlBe 15. Iratz 189. Lf Murtuts 37. JAIraz Bizia 41. Or Poem 530. Anab Poli 42. JEtchep 40. Ugalde Iltz 20. Osk Kurl 178. MAtx Gazt 84. Salav 40. Ardoy SFran 87. Lab SuEm 180. Xa Odol 261. Casve SGrazi 134. Berron Kijote 141. Ataño TxanKan 111. BBarand 52. Larre ArtzainE 57.
Ieiki: CatLuz 8. Or Aitork 193.
Yeiki: CatUlz 12. CatB 21. Or Mi 121.
Jeki: UrrizK 51. MendaroTx 40. Or Eus 389. EguTo (ap. DRA). Lab SuEm 175. Mattin 74. In Uzt Noiz 97. Albeniz 264.
Ieki: Or QA 184.
Yeki: Hb Egia 62. Or QA 62.
Xaiki: Garral EEs 1917, 139. CatSal 17. ZMoso 36.
Xeiki: CatAe 16.
Xagi: CatR 17. A EY II 394 (R).
"Recalar el viento, empezar a levantarse, aizea jaikitzea
"
Lar.
"S'élever, en parlant de nuages, brouillards, vent, tempêtes. Bat-batean iaiki izan zen haize muthiri bat. Lanho, hodei beltz bat iaikitzen da itsas aldetik
"
H.
Dator eguraldi gaizto bat, jaikitzen dira aizeak. Mg CC 185. Ekaitz bildurgarri bat, Nekaldiko ekaitza! / yaiki dalako bere Biotz maitatian. GMant Goi 54. Itxasotik, ibaietatik eta zuaiztietatik jeiki diran lurrunak dira. Munita 20. Gaur amasei urte ere, Arrasate su ta gar erre zanean, aurrez orrelakotxe aizea jaiki zan. NEtx Antz 11. Ekatxa jagi zanean, Ondarroako txalopandi asko kaian egozan. Etxabu Kontu 132.
Dator eguraldi gaizto bat, jaikitzen dira aizeak. Mg CC 185. Ekaitz bildurgarri bat, Nekaldiko ekaitza! / yaiki dalako bere Biotz maitatian. GMant Goi 54. Itxasotik, ibaietatik eta zuaiztietatik jeiki diran lurrunak dira. Munita 20. Gaur amasei urte ere, Arrasate su ta gar erre zanean, aurrez orrelakotxe aizea jaiki zan. NEtx Antz 11. Ekatxa jagi zanean, Ondarroako txalopandi asko kaian egozan. Etxabu Kontu 132.
(Aux. intrans. bipersonal).
Beste batzuetan jaikitzen zaizko aize gogor ta kontrakoak. Mg CC 189. Anbat bider jaiki zitzaien kontrako aizea. Aran SIgn 38.
Beste batzuetan jaikitzen zaizko aize gogor ta kontrakoak. Mg CC 189. Anbat bider jaiki zitzaien kontrako aizea. Aran SIgn 38.
(Ref. al fuego, a las llamas).
Oi ta jagi zan / su ori utra fortitzik. Lazarraga A28, 1202r. Itxiten bada amore txingarren bat ill edo amatau baga, jagiko da suba. Mg CO 279s ( CC 186 jaikiko ). Iriziki zituenean erregarriak, igoten zuen keak gora, jaiki zan garra. VMg 15. Galda jeki da bizi, atalburuaz gain. Or Eus 286.
Oi ta jagi zan / su ori utra fortitzik. Lazarraga A28, 1202r. Itxiten bada amore txingarren bat ill edo amatau baga, jagiko da suba. Mg CO 279s ( CC 186 jaikiko ). Iriziki zituenean erregarriak, igoten zuen keak gora, jaiki zan garra. VMg 15. Galda jeki da bizi, atalburuaz gain. Or Eus 286.
Auts aundia jeikitzen zan da arnasik ezin artu.
JAzpiroz 75.
(Usos figs.).
Eztezazula zinetz, zeren berehala iaikiko da Iainkoaren kolera. SP Imit II 6, 1 (Mst jaikiren; Ch altxatuko, Ol yauziko ). Bertan zure kolera bizia jaikitzen da. Cb Eg II 163. Ta burutazinoiaren ondo eristeti jagiten da goguan euren gurarija. fB Ic II 252. Alderdi guztietatik deadarte gogor zarratu bat iagi zan. Ag AL 26. Ttunttun-soiñuaren artetik txistu-ots berritxuak noiz jaikiko diran zai. Mok 12. Iguzkitarat maiatza jeiki, elhurrak urthu mendian. Ox 28. Yaiki, biotz autsia! Ldi BB 54. Mikel Eleder, gaur buruzagi / jekiko da aren gaiñean. Or Eus 177. Pianu argia leiotik / galanta jagi da / zabalez goruntza. Gand Elorri 70. Iru aldiz ieiki zen ots aundi bat inpernuko leizetik. Ibiñ Virgil 117. [Hibaiaren] sabeletik jaiki zen, gero eta ozenago, marmar bat. MIH 298.
v. tbn. Jeiki: TAg Uzt 133.
Eztezazula zinetz, zeren berehala iaikiko da Iainkoaren kolera. SP Imit II 6, 1 (Mst jaikiren; Ch altxatuko, Ol yauziko ). Bertan zure kolera bizia jaikitzen da. Cb Eg II 163. Ta burutazinoiaren ondo eristeti jagiten da goguan euren gurarija. fB Ic II 252. Alderdi guztietatik deadarte gogor zarratu bat iagi zan. Ag AL 26. Ttunttun-soiñuaren artetik txistu-ots berritxuak noiz jaikiko diran zai. Mok 12. Iguzkitarat maiatza jeiki, elhurrak urthu mendian. Ox 28. Yaiki, biotz autsia! Ldi BB 54. Mikel Eleder, gaur buruzagi / jekiko da aren gaiñean. Or Eus 177. Pianu argia leiotik / galanta jagi da / zabalez goruntza. Gand Elorri 70. Iru aldiz ieiki zen ots aundi bat inpernuko leizetik. Ibiñ Virgil 117. [Hibaiaren] sabeletik jaiki zen, gero eta ozenago, marmar bat. MIH 298.
v. tbn. Jeiki: TAg Uzt 133.
(Aux. intrans. bipersonal).
Alzarse; subir.
"Adsurrexit illi, jaiki zaio
"
Urt I 244.
Pozaren ordez naigabe minkaitza jaiki zitzaien erraien erdian. Ag G 116. Neskak ikusi du, bat-batên zaio / jeki gorria aurpegira. Or Eus 317. Barruan poz-ikara bat jaiki zitzaion. NEtx LBB 69.
Pozaren ordez naigabe minkaitza jaiki zitzaien erraien erdian. Ag G 116. Neskak ikusi du, bat-batên zaio / jeki gorria aurpegira. Or Eus 317. Barruan poz-ikara bat jaiki zitzaion. NEtx LBB 69.
2.
(H),
jagi,
jeiki,
jeki.
Levantarse en armas; alzarse, sublevarse.
"S'élever, se soulever contre"
H.
v. altxatu.
Non berak bere egileen kontra iaikitzen baitira. Mat 31. Hain behera egotz dezan haren kontra iaikia, / zenbat gora igateko baitu urguileria. EZ Man I 75. Bekhatorearen kontra iaikiteko. Ax 568 (V 364). Gizonak urguilliaz jaiki baitziren Jainkoaren kontra. ES 393. Jangoikoaren kontra jaiki danak bekatu mortalen batekin. Mg CC 146 (CO 216 jagi). Idiskoa gorputztu, mardotu ta zezendu bada, jaikiko da jabe beraren kontra. VMg 86. Adanen borondatia jagi zan pekatubagaz Jaungoikuaren borondatiaren kontra. fB Ic II 262. Jagi bedi bere kontra mundu gustija. Astar II 234. Eguardiko erregiña jekiko da juizioan jenerazio onetako gizonen kontra. Oteiza Lc 11, 31. Moises eta Aaronen kontra jaiki ziran. Lard 93. Jagi da [España guztija] diar bategaz eta armak eskuban dituala. (1859). BBatzarN 183. Nula deitzen dira Jinkuaren kuntre jaiki diren aingüriak? CatS 22. [Aphezküpiak] haren kontre jaiki ziren eta egiazko fediaren sinhestiak goraki aithortü zütien. Ip Hil 92. Jaiki zanian Luzifer puztua Jaunaren kontra. Ag Serm 277. Griñak eta gurariak errazoiaren kontra jagirik. Itz Azald 189. Eleiza Ama Santaren aurka edo kaltetan jeiki ezkeroz. Inza Azalp 96. Jaun aundiaren aurka jeki zan. Or Eus 265 (QA 170 ieki). Adorerik etzutelako gure aurka jeiki etziran arren. "Levantarse en armas" . EAEg 6-11-1936, 227. Au inpernu bizia da, gure kontra jaikia! NEtx LBB 15. Franco jenerala jagi zala Afrikan. Gerrika 57. Eraso eta une bakoitzean bere buruaren aurka jaikitzen dela. MEIG IX 120 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Aran SIgn 213. Iaiki: Harb 328. Hm 116. Yaiki: 167. Jagi: Zuzaeta 50. JJMg BasEsc 215. Ur MarIl 127. Enb 136. Eguzk GizAuz 106. BEnb NereA 169. Etxabu Kontu 68. Jeiki: Arr May 35.
Non berak bere egileen kontra iaikitzen baitira. Mat 31. Hain behera egotz dezan haren kontra iaikia, / zenbat gora igateko baitu urguileria. EZ Man I 75. Bekhatorearen kontra iaikiteko. Ax 568 (V 364). Gizonak urguilliaz jaiki baitziren Jainkoaren kontra. ES 393. Jangoikoaren kontra jaiki danak bekatu mortalen batekin. Mg CC 146 (CO 216 jagi). Idiskoa gorputztu, mardotu ta zezendu bada, jaikiko da jabe beraren kontra. VMg 86. Adanen borondatia jagi zan pekatubagaz Jaungoikuaren borondatiaren kontra. fB Ic II 262. Jagi bedi bere kontra mundu gustija. Astar II 234. Eguardiko erregiña jekiko da juizioan jenerazio onetako gizonen kontra. Oteiza Lc 11, 31. Moises eta Aaronen kontra jaiki ziran. Lard 93. Jagi da [España guztija] diar bategaz eta armak eskuban dituala. (1859). BBatzarN 183. Nula deitzen dira Jinkuaren kuntre jaiki diren aingüriak? CatS 22. [Aphezküpiak] haren kontre jaiki ziren eta egiazko fediaren sinhestiak goraki aithortü zütien. Ip Hil 92. Jaiki zanian Luzifer puztua Jaunaren kontra. Ag Serm 277. Griñak eta gurariak errazoiaren kontra jagirik. Itz Azald 189. Eleiza Ama Santaren aurka edo kaltetan jeiki ezkeroz. Inza Azalp 96. Jaun aundiaren aurka jeki zan. Or Eus 265 (QA 170 ieki). Adorerik etzutelako gure aurka jeiki etziran arren. "Levantarse en armas" . EAEg 6-11-1936, 227. Au inpernu bizia da, gure kontra jaikia! NEtx LBB 15. Franco jenerala jagi zala Afrikan. Gerrika 57. Eraso eta une bakoitzean bere buruaren aurka jaikitzen dela. MEIG IX 120 (en colab. con NEtx).
v. tbn. Aran SIgn 213. Iaiki: Harb 328. Hm 116. Yaiki: 167. Jagi: Zuzaeta 50. JJMg BasEsc 215. Ur MarIl 127. Enb 136. Eguzk GizAuz 106. BEnb NereA 169. Etxabu Kontu 68. Jeiki: Arr May 35.
Fraile ta Abadiak / besteekaz batera / jagi dira pozarren / armak artutera.
(1794; in
MEIG VI 67
).
"
Laster yagi-bearra naiz, soy irascible (V; msOch 104)"
A EY III 306.
"
Iaiki-bearra, aserrekoi (V)"
Zait Sof II 153.
(Aux. intrans. bipersonal).
Liakienean bere soldadu propioak bere traidore dituela, bere kontra iaikiko zaitzala. Ax 400 (V 261). Parabisuko bidean iaikitzen zaizkigun tormentak eta kontrak benzuturik. Ib. 462 (V 300). Bere jende jentil itsu asko bere kontra jaiki zitzaiozkan. Cb Eg II 203. Soldau aldra jagi ta matxinatu jakozanak. Mg PAb 208. Ez daki mundu guztia kontra jagiko jakona? fB Ic II 291. Sinagogako jakintsu-usteko batzuek jaiki zitzaiozkan, berarekin eleatu eta kontra egitera. Lard 488s. Odeiak kontra jagi jatazan, / oñaztarri bat gure gelara jaurtigirik. AB AmaE 170. Txalopakoak jagi jakozan gora goraka. Ag Kr 176. Iya matxinada osua yagi yakok misiolariyari. Kk Ab II 54. Ez al dakizu nola ieki zaizkion gertaberritze ori dala-ta? Or QA 154. Alde guzietan etsairen bat jaikiko ote zaigun kezkatan. NEtx LBB 81. Nire bihotzean enbor-gerri moztu ta puskatua / jeiki zait, asaldu zital eta amorratua. Azurm HitzB 63.
Liakienean bere soldadu propioak bere traidore dituela, bere kontra iaikiko zaitzala. Ax 400 (V 261). Parabisuko bidean iaikitzen zaizkigun tormentak eta kontrak benzuturik. Ib. 462 (V 300). Bere jende jentil itsu asko bere kontra jaiki zitzaiozkan. Cb Eg II 203. Soldau aldra jagi ta matxinatu jakozanak. Mg PAb 208. Ez daki mundu guztia kontra jagiko jakona? fB Ic II 291. Sinagogako jakintsu-usteko batzuek jaiki zitzaiozkan, berarekin eleatu eta kontra egitera. Lard 488s. Odeiak kontra jagi jatazan, / oñaztarri bat gure gelara jaurtigirik. AB AmaE 170. Txalopakoak jagi jakozan gora goraka. Ag Kr 176. Iya matxinada osua yagi yakok misiolariyari. Kk Ab II 54. Ez al dakizu nola ieki zaizkion gertaberritze ori dala-ta? Or QA 154. Alde guzietan etsairen bat jaikiko ote zaigun kezkatan. NEtx LBB 81. Nire bihotzean enbor-gerri moztu ta puskatua / jeiki zait, asaldu zital eta amorratua. Azurm HitzB 63.
Alzarse (en favor de).
Jel-aldez jagi dedintzat. Enb 64. Jagi gaitezan / euskeraren alde egiz, / eta maitatu Ama Euskera. BEnb NereA 92. Indartsuen alde jaiki zitekeen. MEIG VIII 59.
Jel-aldez jagi dedintzat. Enb 64. Jagi gaitezan / euskeraren alde egiz, / eta maitatu Ama Euskera. BEnb NereA 92. Indartsuen alde jaiki zitekeen. MEIG VIII 59.
3.
(H),
jagi,
jeiki.
Salir (el sol, la luna...).
"Se lever, en parlant du soleil, de la lune, des astres, du jour"
H.
Ekhia iaikiten den herrian zaudianak. Bp II 24. Iguzkia jaiki gabetarik, / oillarra kukurukuz hasirik. Arch Fab 163. Iguzkia yekirik, errea izan zen. (L). OOV III 247. (S jaiki; AN-egüés, B atra, BN-ciz yalgi, Sal elki) Iguzkia jeiki gabe, bidean zen gure saindua. Laph 58. Nihoiz enetzat ez da jaikiren / goizeko argi ederra. Elzb Po 194. Zeñek girotu egingo gaitu uda errean, / garretan jagi egiten bada eguzkia? AB AmaE 168. Oraindik eguzkiak iagiteko asmorik ez eukan. Ag AL 155 (G 181 jaiki). Ekhia yeikitzen denean zabaltzen hasten da argia. A CPV 80. Iguzkia jeikitzen denean. Ox 147. Txoriño kalakariak eguzkia jaiki aurretik beren txorrotxioketa alaiarekin asiak ziran. Etxde JJ 10. Laiño latz xehearen artetik jaiki zen ilargia. Mde Pr 118. Goiz baten [...], eguzkia jagi baiño leen. Onaind STeresa 36.
v. tbn. Ieiki: Ibiñ Virgil 97. Yeiki: Elsb Fram 100. Or Mi 129. Zait Sof 29. Jeki: Or Poem 532. Ieki: Or QA 148.
Ekhia iaikiten den herrian zaudianak. Bp II 24. Iguzkia jaiki gabetarik, / oillarra kukurukuz hasirik. Arch Fab 163. Iguzkia yekirik, errea izan zen. (L). OOV III 247. (S jaiki; AN-egüés, B atra, BN-ciz yalgi, Sal elki) Iguzkia jeiki gabe, bidean zen gure saindua. Laph 58. Nihoiz enetzat ez da jaikiren / goizeko argi ederra. Elzb Po 194. Zeñek girotu egingo gaitu uda errean, / garretan jagi egiten bada eguzkia? AB AmaE 168. Oraindik eguzkiak iagiteko asmorik ez eukan. Ag AL 155 (G 181 jaiki). Ekhia yeikitzen denean zabaltzen hasten da argia. A CPV 80. Iguzkia jeikitzen denean. Ox 147. Txoriño kalakariak eguzkia jaiki aurretik beren txorrotxioketa alaiarekin asiak ziran. Etxde JJ 10. Laiño latz xehearen artetik jaiki zen ilargia. Mde Pr 118. Goiz baten [...], eguzkia jagi baiño leen. Onaind STeresa 36.
v. tbn. Ieiki: Ibiñ Virgil 97. Yeiki: Elsb Fram 100. Or Mi 129. Zait Sof 29. Jeki: Or Poem 532. Ieki: Or QA 148.
(Con goiza, eguna
).
Amanecer (litm. 'levantar el día').
Goxa jeiki ezkero an dabil kedatza. Laux BBa 20. Izaki oro esnatu dedinean, ta itzalak erori, / eguna jeiki garaiean. Lasa Poem 90.
Goxa jeiki ezkero an dabil kedatza. Laux BBa 20. Izaki oro esnatu dedinean, ta itzalak erori, / eguna jeiki garaiean. Lasa Poem 90.
4.
Surgir; nacer.
Auzi bat jaiki zan otso ta aizeriaren artean. VMg 36. Ez daiguzan kontuban sartu geure plazeetako dantzaak diriala medijo zuzen, errijeetan, kopradijeetan ta pamelijetan jagi oi dirian okasinoiak, burrukak ta lutzaroko gorrotuak. fB Olg 95. Jagiten da auzi bat errikuen eureen artian. Ib. 153. Zu [Maria] zoinenganik jaiki beita Jinkoaren Seme bakhoitza. Ip Hil 94. Etxeko seme nintzan jeiki, / dote gaitza nuen hunki. Ox 133.
Auzi bat jaiki zan otso ta aizeriaren artean. VMg 36. Ez daiguzan kontuban sartu geure plazeetako dantzaak diriala medijo zuzen, errijeetan, kopradijeetan ta pamelijetan jagi oi dirian okasinoiak, burrukak ta lutzaroko gorrotuak. fB Olg 95. Jagiten da auzi bat errikuen eureen artian. Ib. 153. Zu [Maria] zoinenganik jaiki beita Jinkoaren Seme bakhoitza. Ip Hil 94. Etxeko seme nintzan jeiki, / dote gaitza nuen hunki. Ox 133.
5.
Crecer (ref. a vegetales).
Aek ill ta oek ebaki / egin dituztelako ausarki, / modu onetan ezin diteke basorik jaiki. Izt C 190. Uda-landara oro / jagi dira gora, / poza darijuela / orri eta lora. Enb 65. Zertako balio dio hari / pago jaio eta jaiki? Azurm HitzB 28.
Aek ill ta oek ebaki / egin dituztelako ausarki, / modu onetan ezin diteke basorik jaiki. Izt C 190. Uda-landara oro / jagi dira gora, / poza darijuela / orri eta lora. Enb 65. Zertako balio dio hari / pago jaio eta jaiki? Azurm HitzB 28.
6.
"Se lever, partir, en parlant d'un gibier. Erbia iaikia da
"
H.
v. eraiki.
7.
( VP
48r, H),
jai (V-gip ap. Iz ArOñ, s.v. jaiki
) .
(Aux. trans.). Levantar, alzar. "Lever, en parlant d'une personne qu'on aide à se lever. Haurra, eria iaiki ezazu " H. " Jái daure, han levantado (un jabalí)" Iz ArOñ.
Oittura txarretan eta ondabide guztietan eroririk genbiltzenak, nork jeiki ta goratu gaittu zerugai izatera Jesusek ezpaño? Inza Azalp 63. Alako arriak ditu / bizkarrera jaiki. Insausti 274.
(Aux. trans.). Levantar, alzar. "Lever, en parlant d'une personne qu'on aide à se lever. Haurra, eria iaiki ezazu " H. " Jái daure, han levantado (un jabalí)" Iz ArOñ.
Oittura txarretan eta ondabide guztietan eroririk genbiltzenak, nork jeiki ta goratu gaittu zerugai izatera Jesusek ezpaño? Inza Azalp 63. Alako arriak ditu / bizkarrera jaiki. Insausti 274.
(Aux. trans. tripersonal).
Zabaldurik laster neure barru larria, / Jaungoikoari biotz au deutsat jagiten. AB AmaE 392.
Zabaldurik laster neure barru larria, / Jaungoikoari biotz au deutsat jagiten. AB AmaE 392.
8.
(G, Sal; Aq 724 (G)),
jagi (V),
jai (V-gip),
jaigi (A),
jegi (V-arr)
Ref.:
A (jagi, jaiki);
Iz ArOñ (jái);
Ibarra Dima (yegi);
Elexp Berg
.
"Fermentarse la masa y esponjarse el pan lo que necesita para cocerlo, ogia jaiki (G). Onezkero jaikia dago " Aq 724. "Fermentar (el pan). Ogi jagia, el pan fermentado. Jagi bakoa, el no fermentado. Jagi-garratza (V-arr), el pan demasiado fermentado" A. " Masea da ba astintan danean masea eta ya prest egoten da labara sartzeako yegiten dan orduen " Ibarra Dima. " Oria eindda dao? oria jaikitta dao? " Elexp Berg.
Emakume batek artu ta iru neurri iriñetan, ore guzia asti (yaiki) arte sartzen duen orantza. Ir YKBiz 180. Yuduak etzuten ogi astirik (yaikirik) yaten. Ib. 429n. Opilla ez da yaikitzen legamirik gabe. Ldi IL 109.
"Fermentarse la masa y esponjarse el pan lo que necesita para cocerlo, ogia jaiki (G). Onezkero jaikia dago " Aq 724. "Fermentar (el pan). Ogi jagia, el pan fermentado. Jagi bakoa, el no fermentado. Jagi-garratza (V-arr), el pan demasiado fermentado" A. " Masea da ba astintan danean masea eta ya prest egoten da labara sartzeako yegiten dan orduen " Ibarra Dima. " Oria eindda dao? oria jaikitta dao? " Elexp Berg.
Emakume batek artu ta iru neurri iriñetan, ore guzia asti (yaiki) arte sartzen duen orantza. Ir YKBiz 180. Yuduak etzuten ogi astirik (yaikirik) yaten. Ib. 429n. Opilla ez da yaikitzen legamirik gabe. Ldi IL 109.
9.
jagi.
(Con aux. intrans. bipers.). Adherirse, tener apego, afición.
Gaur nago arroturik, neure itxura ta apaindurijei jagirik. JJMg Egunoro 51. Agustiñek, aita mundutaarrari jagita [...] artu eban bizitza nasai ta galdu bat. JJMg BasEsc ed. 1845, 11s (en la primera ed., 9 aitaren exenplu ta konseju gaistuakaz arrotuta ). Indarrari alan jagiten jakozanak lotsatu biar leukee ikusirik asto batek eurak baño geijago daukala [...]. Gizona jagi biar jako errazoe edo zenzunari. Ib. 175.
Gaur nago arroturik, neure itxura ta apaindurijei jagirik. JJMg Egunoro 51. Agustiñek, aita mundutaarrari jagita [...] artu eban bizitza nasai ta galdu bat. JJMg BasEsc ed. 1845, 11s (en la primera ed., 9 aitaren exenplu ta konseju gaistuakaz arrotuta ). Indarrari alan jagiten jakozanak lotsatu biar leukee ikusirik asto batek eurak baño geijago daukala [...]. Gizona jagi biar jako errazoe edo zenzunari. Ib. 175.
10.
Alzar(se), erguirse (un edificio...).
Ondartzaburuan jeikitzen diran jauregien artetik. TAg Uzt 139. Iñaxiok sorotik gurdika eraman-ala, ermo erasotzen diote zuritzalleak erdian jeikitzen dan pillari. Ib. 293. An dago [kapera], txuri-txuria, / mendi-gañean jaikia. SMitx Aranz 225. Kalbarioko mendia, / Jerusalen-en jeikia. Ib. 113. Zazpi-zortzi bat oin luzeko txara itxua jaikiko da bertan. NEtx Antz 135. Ogei eta bost urte dirala / zan ikastetxe bat jaiki. Olea 238.
Ondartzaburuan jeikitzen diran jauregien artetik. TAg Uzt 139. Iñaxiok sorotik gurdika eraman-ala, ermo erasotzen diote zuritzalleak erdian jeikitzen dan pillari. Ib. 293. An dago [kapera], txuri-txuria, / mendi-gañean jaikia. SMitx Aranz 225. Kalbarioko mendia, / Jerusalen-en jeikia. Ib. 113. Zazpi-zortzi bat oin luzeko txara itxua jaikiko da bertan. NEtx Antz 135. Ogei eta bost urte dirala / zan ikastetxe bat jaiki. Olea 238.
11.
jeiki.
Saltar. Cf. infra (III, 1).
Ba-zitekean, bestela, arek esiaren gañetik jeiki nai izatea. TAg Uzt 150.
Ba-zitekean, bestela, arek esiaren gañetik jeiki nai izatea. TAg Uzt 150.
II.
(Adj.).
1.
Alto, elevado (sentidos prop. y fig.).
"Altivo, orgulloso. Ezta persona txarra, baiña jaiki samarra
"
Elexp Berg.
Begiratuten badeutsazu jaun andi ta altu guztien altasun jagijari, zeure altasun espirituzkua altsubagua ta jagijagua da. fB Ic III 296. Jarrai jazarran, jarrite arren jargoi jagian. AB AmaE 452. Mendiko gallur jagiak / zapi zuriaz lañotzen. TP EEs 1926, 5. Eun beor zuri zitun, seska yeikien morrozle. Or Mi 45. Gandor jeiki ontatik, begipean ditugu erririk zoragarrienak. TAg Uzt 93. Aize izugarriaren menpe, katxoi jagi, uin edo baga aundien erdian. Erkiag Arran 78. Beeko bidetik, ormea, luzea ta jagia zan. Erkiag BatB 46. Bular eta begien / gozatzaille apain, / Euskal-Arkadi jagi, / bakearen larrain. Gand Elorri 64. Augaitik, poema erdiruntz, olako norgeiagoka bat asten da bien artean, txit goxo ta jaikia. Onaind ( in Gazt MusIx 152 ). Goxo, baiña sendotasunean tinko; biozti ta noizka oso jaikia. Ib. 145. Olerkera jaikia. Ibiñ Virgil 57n.
Begiratuten badeutsazu jaun andi ta altu guztien altasun jagijari, zeure altasun espirituzkua altsubagua ta jagijagua da. fB Ic III 296. Jarrai jazarran, jarrite arren jargoi jagian. AB AmaE 452. Mendiko gallur jagiak / zapi zuriaz lañotzen. TP EEs 1926, 5. Eun beor zuri zitun, seska yeikien morrozle. Or Mi 45. Gandor jeiki ontatik, begipean ditugu erririk zoragarrienak. TAg Uzt 93. Aize izugarriaren menpe, katxoi jagi, uin edo baga aundien erdian. Erkiag Arran 78. Beeko bidetik, ormea, luzea ta jagia zan. Erkiag BatB 46. Bular eta begien / gozatzaille apain, / Euskal-Arkadi jagi, / bakearen larrain. Gand Elorri 64. Augaitik, poema erdiruntz, olako norgeiagoka bat asten da bien artean, txit goxo ta jaikia. Onaind ( in Gazt MusIx 152 ). Goxo, baiña sendotasunean tinko; biozti ta noizka oso jaikia. Ib. 145. Olerkera jaikia. Ibiñ Virgil 57n.
2.
(V, S ap. A
←
msOch
; Izt, Dv).
"Airoso, yaikia. Hombre airoso, gizon yaikia " Izt. "Persona airosa, bien plantada" A. " Jaiki, alerte, preste, dégagé. Gizon jaikia, homme preste, alerte. Gorphutz jaikia du, il a le corps dégagé" Dv.
Gizaseme bezela, gizon jeikia ta atsegiña zan. TAg Uzt 177. Aundi-iritzian zeukaten, orratio, danak mutil jeiki indartsua. Ib. 216.
"Airoso, yaikia. Hombre airoso, gizon yaikia " Izt. "Persona airosa, bien plantada" A. " Jaiki, alerte, preste, dégagé. Gizon jaikia, homme preste, alerte. Gorphutz jaikia du, il a le corps dégagé" Dv.
Gizaseme bezela, gizon jeikia ta atsegiña zan. TAg Uzt 177. Aundi-iritzian zeukaten, orratio, danak mutil jeiki indartsua. Ib. 216.
(Uso pred.).
Neskatxen artean gainbera ta ollarra bera baño ere jeikiago ibiltzen zekiana. TAg Uzt 62.
Neskatxen artean gainbera ta ollarra bera baño ere jeikiago ibiltzen zekiana. TAg Uzt 62.
"
Jagi, exaltarse. Hombre exaltado, gizon beroa, jagia
"
A DBols.
III.
(Sust.).
1.
(V-m-gip, G-azp ap. A
).
"Salto" A. v. jauzi(II)
.
Bitartean, txakurrak bustanari eraginda, iaiki ta iaiki edo salto ta salto arpegia miskauaz, logurea kendu eutsan atsoari. A Txirrist 210. Txinpartaren jeikikoa zan Malentxo txikitandik. TAg Uzt 149. Sorotik etxera zetorrela, biotzak jaiki gogorrak zerabilzkion kolko-barruan. NEtx Antz 153s. Gau aldera, Joakiñaren biotza azken-jaikiak ematen asi zan. NEtx LBB 65. Gazte jendiak soñuarekin / batian ura jaikia! Uzt Sas 105.
"Salto" A. v. jauzi
Bitartean, txakurrak bustanari eraginda, iaiki ta iaiki edo salto ta salto arpegia miskauaz, logurea kendu eutsan atsoari. A Txirrist 210. Txinpartaren jeikikoa zan Malentxo txikitandik. TAg Uzt 149. Sorotik etxera zetorrela, biotzak jaiki gogorrak zerabilzkion kolko-barruan. NEtx Antz 153s. Gau aldera, Joakiñaren biotza azken-jaikiak ematen asi zan. NEtx LBB 65. Gazte jendiak soñuarekin / batian ura jaikia! Uzt Sas 105.
(Como segundo miembro de comp.).
Arnas batean irakurri nuan. Aiek biotz jaikiak! Aiek odol-kolpeak garunetan zear! NEtx Nola 32.
Arnas batean irakurri nuan. Aiek biotz jaikiak! Aiek odol-kolpeak garunetan zear! NEtx Nola 32.
2.
(V-m-gip, G ap. A
),
jagi (V-ger-m ap. A Apend
).
"Bote de la pelota" A. " Jagi onekoa, de buen bote" A Apend.
Jaiki oneko pelotie da ta besazier etara. A Txirrist 114.
"Bote de la pelota" A. " Jagi onekoa, de buen bote" A Apend.
Jaiki oneko pelotie da ta besazier etara. A Txirrist 114.
3.
"Garbo. Ikusizu zelako jaikixa daroian zure alabiak
"
Etxba Eib.
"
Orrek daukan jaikiaz, nok esango leuke larogetaka urteko agurea danik? (V-m)"
DRA
.
Juan jakozen ari eukixan jaikixak; gizajuak ez eukan zer aora eruan. SM Zirik 142.
Juan jakozen ari eukixan jaikixak; gizajuak ez eukan zer aora eruan. SM Zirik 142.
4.
"
Jaikia izan, resurgir, tomar auge. Saiatu dira apaizak-eta, jaiki andia izan du aurten meza nagusiak
"
Gketx Loiola.
JAIKIAN.
"Jaikixan, al galope. Atzo astuan jaikixan etorri nitzuan kaletik etxeraiño" Elexp Berg.
JAIKI-BERRI.
a)
Recién levantado.
"
Iaiki berria naiz, je viens de me lever"
SP.
Zillargiña orduntxen azaldu zan "Gaztienea"-ko aldean oetik jaiki berria. Anab Usauri 36. Basurde izua jeki-berri da, / bero dago oraiño ogea. Or Eus 75.
Zillargiña orduntxen azaldu zan "Gaztienea"-ko aldean oetik jaiki berria. Anab Usauri 36. Basurde izua jeki-berri da, / bero dago oraiño ogea. Or Eus 75.
b)
Recién salido (el sol).
Zeinen eraginduraz zeru gainetik ikhustera baitathorkigu iguzki jaiki-berria. Dv Lc 1, 78. Ta ordukoxe, eguzkia jagibarri baiño eztanekoxe, [...] dantzan egin bear izaten dabe. Erkiag Arran 34.
Zeinen eraginduraz zeru gainetik ikhustera baitathorkigu iguzki jaiki-berria. Dv Lc 1, 78. Ta ordukoxe, eguzkia jagibarri baiño eztanekoxe, [...] dantzan egin bear izaten dabe. Erkiag Arran 34.
JAIKI EGIN.
"Iaiki egin (artoak), prosperar (G-azp)" A Apend.
JAIKI ERAGIN.
Hacer levantar. v. jaikiarazi.
Zek iagi eragin eutsan ordu atan? A BeinB 86.
Zek iagi eragin eutsan ordu atan? A BeinB 86.
JAIKI-ERORI
(Andar) cayéndose y levantándose.
Jaiki-erori ta erdi arrastan nenbillela eraman ninduten Calvarioko mendira. Mb IArg I 152s.
Jaiki-erori ta erdi arrastan nenbillela eraman ninduten Calvarioko mendira. Mb IArg I 152s.
JAIKI-ERORKA.
Levántandose y cayéndose.
Jeiki-erorka pasatzen dugu / mundu huntako denbora. Etcham 229.
Jeiki-erorka pasatzen dugu / mundu huntako denbora. Etcham 229.
JAIKI-ETZIN IBILI.
"Andar levantándose y acostándose (de un enfermo)" LE-Ir.
JAIKI-GARAI.
Hora de levantarse. Cf. supra
(I, 3) ej. de Lasa Poem 90.
Jaiki-garai ta bekatuko loaren utz aldia etorri da. Mb IArg I 60.
Jaiki-garai ta bekatuko loaren utz aldia etorri da. Mb IArg I 60.
JAIKI-JAIKIRIK.
Garbosamente.
Eregiten dau baita Bernardok ezpatea, / eta bularra jagi jagirik ipiñi eta / ain modutan, ze bialtzen deutsa kinkin meea. AB AmaE 452s.
Eregiten dau baita Bernardok ezpatea, / eta bularra jagi jagirik ipiñi eta / ain modutan, ze bialtzen deutsa kinkin meea. AB AmaE 452s.
JAIKI-ORDU.
v. jaikitordu.
JAIKIRIK.
De pie. "Estar de pie, jagik egon" Lcc.
Argatik enzuten da Ebanjelioa jaikirik, onetan aditzera ematen dugula gaudela prestik eta aparejaturik kunplitzeko eta egiteko han manatzen zaiguna. Ber Trat 55v.
Argatik enzuten da Ebanjelioa jaikirik, onetan aditzera ematen dugula gaudela prestik eta aparejaturik kunplitzeko eta egiteko han manatzen zaiguna. Ber Trat 55v.
JAIKITZEKE.
Sin levantarse.
Oraindik jaikitzeke baitzegon oean exerita. Etxde JJ 46.
Oraindik jaikitzeke baitzegon oean exerita. Etxde JJ 46.
JAIKITZEKO.
"(B), el (pan) no fermentado" A. Cf. supra
(I, 8).
Egoitza
- B
- BIZKAIA
- Plaza Barria, 15.
48005 BILBO - +34 944 15 81 55
- info@euskaltzaindia.eus
Ikerketa Zentroa
- V
- LUIS VILLASANTE
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
Ordezkaritzak
- A
- ARABA
- Gaztelako atea, 54
01007 GASTEIZ - +34 945 23 36 48
- gasteizordez@euskaltzaindia.eus
- G
- GIPUZKOA
- Tolare baserria. Almortza bidea, 6
20018 DONOSTIA - +34 943 42 80 50
- donostiaordez@euskaltzaindia.eus
- N
- NAFARROA
- Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
31002 IRUÑEA - +34 948 22 34 71
- nafarroaordez@euskaltzaindia.eus
Elkartea
- I
- IPAR EUSKAL HERRIA
- Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
64100 BAIONA - +33 (0)559 25 64 26
- +33 (0)559 59 45 59
- baionaordez@euskaltzaindia.eus
