Harremana

    OEH - Bilaketa

    330 emaitza jaiki bilaketarentzat

    Sarrera buruan (23)


    Sarrera osoan (307)

    Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
    goiburua
    luze.
    tradizioa
    Tr. La var. luz , así como la forma con palat. expresiva lux, aparecen, como tema nudo y segundo miembro de compuestos, en Goyhetche y Hiribarren (cf. además la expresión lüz-lüza recogida por Larrasquet). Fuera de compuestos encontramos lux en un refrán, donde parece influir la aliteración con latx y beltx. Hallamos un ej. (tal vez errata) de luza en Enbeita, usado como adverbio.
    Onom.: Latus terra de Faranlucea. (947) Arzam 333. Qui dicuntur Ataondo et Olaluce. (1024) Ib. 333. Poblo de Egilus. (1475) Ib. 333.
    sense-1
    I. (Adj.). Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Hay luz en Goyhetche, Hiribarren (Egia 29, beharri-luz) y Oxobi (113); lux en un ej. de GAlm. En DFrec hay 414 ejs. de luze.
    azpiadiera-1.1
    1. (gral.; Volt 91, SP, Mic 7v, Ht VocGr 311, Lar, Añ, Arch VocGr , VocBN , Gèze, Dv, H), lutze (H). Ref.: Bon-Ond 154; A; EI 60; Echaide Nav 239; Iz Ulz, ArOñ, R 299 y 403; Etxba Eib ; ZMoso 68; Gketx Loiola (soka); Holmer ApuntV ; EAEL 210; Elexp Berg.
    Largo. "Soka luze, largo de contar. Soka luzea da ori-ta itz gutxitan esango det" Gketx Loiola. "Matxínkalaña baiño lusíao don, se dice de una raíz larga que no se puede sacar" Iz ArOñ.
    Tr. De uso gral.
    Arropa luze xuriz beztitu hauk nor dirade, eta nondik ethorri dirade? Lç Apoc 7, 13. Ule luzea ta zenzun txaburra. RS 289. Lekhua da Iosaphateko luze zabal kanpoa. EZ Man I 62. Orratzak bano hariak luzeago behar du izan. O Pr 703. Batak labur zena [hitza] egin du luze. ES 138. Bilzen da [...] lasto luzea ez, beste guzia. Mb IArg I 202. Zenbat bider oñez bide luzeak egin bear dira zerbait irabazteko? VMg 59. Oh, pekatubaren katee luzia. JJMg BasEsc 125. Azkazal luze kakotu zorrotzak. Izt C 193. Andozeko ibarra, / ala ibar lüzia! ChantP 212 (lo recogen tbn. Or Eus 16 y Balad 79). Haga luze bana eskuetan. Elzb PAd 63. Xixtera luze horren barnean bi punpa frangotan eginik. Zby RIEV 1908, 86. Bere ille luze gerriañokuakiñ. Alz STFer 117.
    (s. XX). Astean behin ere bide luze haren egitea bazutela aski. HU Aurp 118. Tipula frantzesa, bere kirten luziakin. Iraola 92. Zelai luzietan omen ziok [tabakoa], emen artoa baño milla bidar ugariago. Ag G 252. Bi mai luze, zamauz estaliak. A Ardi 61. Eskutitz luze bat. Ib. 24. Gorputzez argala, samaz luzia. Kk Ab I 30. Abildaria eskaxa eta / luzia berriz mingaña. EusJok II 152. Hertze luzea bezanbat luzatzen ere dira. Barb Sup 69. Arpei zorrotz sur-luze. Enb 171. Txirritarenean yende geiagok eseri nai dula, ta arriak ez ditula artzen. Beiondeiela. Mugarri ura zabaldu, alki luze biurtu. Ldi IL 83. Gogoa bai nik eder ta luze. SMitx Aranz 168. Eskea luzeago da ukana baiño. Or Aitork 339. Anka-luzea ei zan asto a. Bilbao IpuiB 19. Lasto mehe luze bat. Osk Kurl 106. Praka luzeak egin dizkiote. Ib. 213. An ez dago etxerik sail luzean. Erkiag BatB 119. Nobela luze bat. Alzola Atalak 114. Al gendun pausorikan / luzena egiñez. Uzt Sas 110. Tristurak beti kolore diferentea hartzen duela ohartzen da bat: hori zabala batzutan [...] zuri luzea hurrena, beltz zorrotza ondoren. PPer Harrip 61. Euskararen bide luze bezain malkarrak (tít.). In MEIG VI 25. Irudi-andana luze honek prozesioa dirudi. MEIG I 178.
    "Franco, esku zabal edo luzekoa" Añ. Cf. IC Cuaderno 115 (ap. DRA): "Pero González de Butrón, llamado Luzea, que quiere decir 'largo', no porque fuese muy dispuesto de cuerpo, porque era de mediana estatura y muy robusto, sino porque fue muy liberal, franco y dadivoso". v. infra LUXE.
    (cf. begiluze).
    Zerren biur ez nezan txaolara / neure begi luze ekusgurea. Lazarraga (B) 1193vb. Beribilen gidariek begia luze, harrizko arkua noiz agertuko zaioten. JE Ber 45.
    Arduak egin diye / prezio luzea, / gañera egaztiyakin / il dute gosea. JanEd I 56.
    + luz. (Como segundo miembro de compuestos). "-lüz, sf. dér. de lüze, long. On l'emploie ainsi: zankhalüz, aux jambes longues; mihilüz, à longue langue [=indiscret en paroles]" Lrq.
    Mi luze zarra. (Valdorba, 1593). ReinEusk 93. Eldu zan korta batera azeri bat, ta topau eban an belarluze, edo txarri gizen ta mardua. Mg PAb 88. Amiamoko lepo-luz, / moko-luz eta zangar luz. Gy 29. Hortako da laido handi erratea bati beharri-luz. Hb Egia 3. Flasko mutur-luze bat. Elzb Po 217. Zeuen emakumiak ezpa-dira gauze, / guriakaitik, zetan zabiltze min-luze? Enb 146. Antxe dago Maura aurpegi-luze beltza. Ldi IL 22. Ontan agertu duzu aari mutur-beltza, / ille-luze ta legun, muturra zorrotza. Or Eus 29. Beltxeran bat, nere antzeko ankaluze xamarra. JAIraz Bizia 23. Izuturik jarten diran barritsu, minluze, prakestuak. Erkiag Arran 117. Bizar-luze ta arlote jantzita. NEtx Antz 138. Baiña arako gizon txiki, lepoker, arpegi-luze, pipadun bat. Bilbao IpuiB 206. Lebita-luze, praka-labur eta iru puntako edo iruadarreko txapelagaz jantziten ei ziran. Alzola Atalak 141. Ama ta seme kalpar-luzea. (t-it.). Mattin 144. Sudur-luze xamarra zan. Alkain 29.
    (Uso pred.).
    Auzoko beijak, errua luze. Mg PAb 122. Erroak lur onean / arras barna ditu, / adarrak luze, zabal, / airean hedatu. Etcham 212. Begiyak triste, sudurra luze. Tx B I 69. Sudurra luze, okotza zorrotz, / odolik ezin uka du. Or Eus 236. Buztana luze ebala etortzen omen zan. And AUzta 67.
    (Con verbos como egon, etzan, jausi...). (Estar, tumbarse, caerse...) cuan largo, todo lo largo que (es...). "Muturreko bat emon da luze jausi zuan" Elexp Berg.
    Zan bezin luze, zetzan lurrean jarria. It Fab 254. Kalean luze egoanari begiratu bat emonda. Ag Kr 13. Il-da luze itxi neban gau artako "gorri" zelataria. Bilbao IpuiB 107. Ataute-barruan luze jarriko nok. Ib. 179. An idoro eben lurrean luze, zan giñoan. Erkiag Arran 51. Etxeko astorik andiena ilda luze gelditu jako. EgutAr 31-3-1964 (ap. DRA). Au esanaz, luze jausi zan atzeruzka. Etxba Ibilt 487. Il-kaxan, luze, lau kandelen erdian ikusi zunean. Ataño TxanKan 143.
    (Tema nudo, acompañado de numeral y unidad de longitud). De largo; de alto. "Ogei metro da luze eta bost zabal" Elexp Berg. "Iru metro luze (V-arr, G-azp, AN-gip)" Gte Erd 215.
    Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos.
    Spazio hura zen luze seiogei eta borz urrhets. Lç Decl ã 6v. Bada lekoa bat luze. INav 114. Thonba bat, ehün besata lüze. Egiat 189. Zeña zan amar kana / luze zan sugea. It Fab 61. Lau kana eta erdi luze [...] zana. Lard 144. Egur egiteko arbolaren zura behar laiteke hamabortz pia luze. Dv Lab 373. Han ediren zien etxe txipi bat; ameka metra lüze eta laur metra eta erdi largo. Ip Hil 137s. Etzan txabola zazpi oin zabal, amar ez luze. Ag G 8. Hogoi eta hamar ixtapez luze, ostatu bat gaitza. JE Bur 25. Amabi metro luze, / gerriya amar lodi. Arrantz 108. Buztana ere badu / kana bete luze. Noe 85. Berrogei kana luze / bazuen muturra. Tx B 94. Bost neurkin luze eta bi neurkin [...] zabal dan oialari. EAEg 21-10-1936, 100. Bazan amasei metro luze. Munita 54. Amabi luze ta 15 zabalean. Lab SuEm 185. [Sare bakotxa] ogetabi braza luze izango da. Etxabu Kontu 119. Gutxienez metro bat luze zan sugea jaten ari zan. BBarand 50.
    v. tbn. Tt Arima 78. Zerb Metsiko 53. Or Eus 15. Etxde JJ 93. Bilbao IpuiB 268. Anab Aprika 97. Gand Elorri 68. Ardoy SFran 152.
    Biak alderatzen diran tokian 6 n[eurkin] luze, 5 zabal eta 4 berantz neurtzen dituan zulo bat dago. JMB ELG 47. Arkak bazituen ehun eta berrogoita hamar metra luze. Zerb IxtS 13. [Piñuak] larogei ta amar metro luze artzen omen dituzte. Munita 101.
    (Precedido de gen.).
    Gure begietako besta hunek badirau hemezortzi kilometraren luze. JE Ber 42.
    (Adnom., con -ko).
    Hogoi kilometra luzeko patar hau. JE Ber 13. Zazpi-zortzi bat oin luzeko txara itxua jaikiko da bertan. NEtx Antz 135. Hiruetan hogoi metra luzeko murru bat. Etchebarne 39. Ia bi metro luzeko mutil bikaiña. Insausti 104. Metro eta erdi luzeko kuadroa. MIH 130.
    v. tbn. Munita 104. Osk Kurl 64. Etxabu Kontu 115. Ataño TanKan 157.
    azpiadiera-1.2
    2. (Urt I 45, H).
    Largo (en el tiempo), duradero. "Long en durée. Bizi luzea, longue vie. Egun luzea, jour long. Ephe luzea, long terme" H. Tr. De uso gral.
    Eguna luze bazén, labur bazén, iguzkiaren ilkhitetik sartzerano partitzen zen hamabi orenetara. Lç Decl ã, 4v. Urtheko egunik luzena. Lç Cal a, 5v. Jaun Zerukoak oni demala / bizi ona ta luzea. Lazarraga 1196v. Hitz luziek egiten tuzte egun laburrak. Volt 244s. Zenbatenaz baitu luze pazienzia, / hanbatenaz eman ohi dik gaztigu larria. EZ Man I 91. Ondoko desplazera handi, luze, eterno eta sekulako. Ax 522 (V 336). Neguko gau luzeetan. Cap ed. 1893, pró. Bizitze luzeak ez gaitu beti ontzen. SP Imit I 23, 2. Gau luze eta ilhuna! Gç 177. Denpora luzean. Acto 408. Ausenzia luze onetan / ene begiak bustirik / zugatik negarretan. Gamiz 205. Denbora luze onetan. Zuzaeta 74. Orrelako barau luze arrigarriak egiteko. Gco II 64. Zer da hori eternitate luze eta ezin akhabatuzko haren aldean? Dh 199. Gexo luze bat dauka? Astar II 39. Itzpide luzea eta irabazi motza. Izt C 179. Bitarte luze onetako gora-beerak eta gertaerak esatea erraz ez da. Lard 93. Egonaldi edo atseden luze bat egin zuen. Ib. 202. Aldi luze batean bertan egon gabe irten nai ez oi zuen. Arr GB 146. Gure erbeste luzea. AB AmaE 55. Egin zuan deadar luze bat. Apaol 64. Zer martirio luzea. Jnn SBi 42. Beti da pekatu ilgarria ordu bi baño luzeago biarra egitea [jai-egunean]? Itz Azald 94. Eztuk yire bizia izanen kain luze. Mdg 164. Aspaldi luzean. A Ardi 51. Aspaldi luze ontako eresi gozoari asea eman gabe. Mok 16. Besarkada luze bat. Alz Ram 104. Gerra luziak ondoren onik / sekulan ez du ekarri. Tx B I 187. Ofrezimentu luzia baño / errezo motza azkenian. Tx B II 65. Onela yarraitzea luze ta astun bailitzake. Ldi IL 117. Yesusen itzaldi edo prediku luze, mendiko itzaldia deritzana. Ir YKBiz 118n. Barkoxetik bolara luze bateko urrundu ezkero. Etxde JJ 212. Arnasa luze bat artu. Bilbao IpuiB 271. Amasei urte luze Arrasaten ainbeste oñaztar jator galdu zirala. NEtx Antz 15. Orduan emongo dodaz azalpen luzeagoek asmo oni buruz. Alzola Atalak 137. Luzia ta tristia / gizonen karrera. Uzt Sas 193. Ekaineko eguna luze dela. Larre ArtzainE 14. Historia aurreko epe guztiz luzea. MEIG IV 64.
    azpiadiera-1.2.1
    (Vocal) larga.
    Lehenbizikoak infinitiboan re edo ri haukien aitzineko a du luze [...]. Bigarrenak halaber e luze. ES 366. Gaztelaniazko vi berria videzen lehenago, ziur dakigunez: lehenago oraindik, latinezko vide, bi i luzerekin. MIH 82.
    azpiadiera-1.2.2
    "Tardif" SP.
    azpiadiera-1.2.3
    (Uso pred.). "Luze doia gaurko arrasaldia" Etxba Eib. "Udan, basarrixan, egunak luze joaten die" Elexp Berg. "Behin etxia akordatzen hasi ezkeo, basuan eguna luze jutea" ZestErret (s.v. egun). v. infra LUZE JO.
    Oi onegaiti itxaden begi / dozenaxe bat urtean [...] / Oi oni luze deretxanori / ze bego ene ustean. Lazarraga 1196v. Hilzia egun oroz desiratzen zian, eta luze zaukon, noiz hilen zen. Tt Onsa 163. Luze juan behar du setioak. Laph 5. Ez da luze joaiten ahal ene bizia. Prop 1880a, 31. Luze litake xehetasunetan sartzea. HU Zez 23. Orretara luze joango jaku. Ag Kr 184. Luze doazi orenak. JE Ber 40. Ausnar ditzadan luze, / barnen duten egiz. Or BM 104. Zoin luze kausitu dudan zure predikua! Lf Murtuts 26. Luze joan zaiguk ixillik egotea. NEtx Antz 16. Denbora biziki luze kausitzen zuen. JEtchep 79. Egunak eta gabak / luze dijoazte. Zendoia 76.
    azpiadiera-1.2.4
    (Precedido de gen.).
    Eguna beraz, hire luzea, / egun bethi agoena! Gç 172. O, eternitatea, ala hire luzea! Brtc 156. Eternitateko phenaren lüzia. Etch 652. Urrungo erresuman herriz orhoitzea, / denboraren luzean arima zaurtzea. Hb Esk 38. Bidearen luzeak akituta. Zait Sof 103. Egunen luzea, / bakhar-bakharrikan / othoitzetan! Mde Po 27. Ori denboraren luzea! Etxde JJ 229. Bidearen luzea eztakidan luza. Arti MaldanB 229. O, Jesus ona, ilunbe hunen iraupenaren luzea! Xa Odol 266. Egoera artan jarri giñalarik, zer denboraren luzea! AZink 113. Barka, mesedez, aipamenaren luzea. MEIG V 96.
    azpiadiera-1.3
    3. (gral.; Lcc, Lar, H). Ref.: A; Gte Erd 215.
     Alto. "Alta cosa, gauza luzea, andia" Lcc. "Quan grande eres y largo, no lo alcanzarás, zeiñ ere zeran andi ta luze, eztezu iritxiko" Lar. "Long, étendu en hauteur" H. "Gizon luze samarra (G-azp, AN-gip), [...] neska luze bat (G-azp, AN-gip, B, BN-arb, S)" Gte Erd 215. Tr. Lo hallamos sólo ref. a personas, o a objetos de forma alargada vertical (cf. garai, gora ); v., con diferente sdo., mendi luze zabalak 'largas y muchas montañas' (Izt C 227), etxe luze aphal bat (JE Bur 8), mendi zapal luze bat (Anab Aprika 52), etxe polita, leku bakarrean, lur-bizitza bakarrekikoa, etxe luzea, zuria (Ib. 43).
    Sancho Lucea. (1204). Arzam 334. Urratzen diozka gañeko oial-egoak, zur luzeak edo mastak. Mb IArg I 199. O pago luze, lodi ta mardoa! VMg 80. Zur-aritz luze baten / tontor-tontorrean. It Fab 65. Uste ez nubela gizon luze bat / sartu zitzaidan etxera. EusJok II 57. Lau neskatxa serbitzen, / etziran luziak. PE 113. Gizon luze me bat. Sor Bar 77. Zuhar edo zur xuri luzea. Elsb Fram 138. Gaitzeko gizon luze bat. HU Zez 162. Emakume luze argaltxo bat. Urruz Zer 97s. Txopo luze bat zeguan. Noe 74. Lizar eta lertxun luze ikaragarrien gerri zurailak. Or Mi 117. Gizon edo debru alimale luze bat, burutik zangoetaraino mihise xuri batekin yauntzia. Zub 38. Pabriketako tximini luze oietako bat. Alz Burr 39. Erakusletzat badugu gizon luze bat. JE Ber 58. Khe-bide luze batekin. Ib. 23. Etxetik urbillean / bizpairu akazi luze / zeuden. Ldi UO 35. Piñu luzeak badira, esku-eskallara arintxoak ez dira gaizki etortzen. Munita 94. Arbol luze aien buruak goi zeuden. Anab Poli 24. Torre luze ta lakarra. Gand Elorri 122. Jauna artu ta igo ezkero / torre luzien burura. And AUzta 134. Laster daroatsa neska luze batek. Erkiag BatB 116. Madari-ondo luzera igonik. Ib. 95. Gizon luzia eta lerdena. Uzt Sas 326. Aundia, luzea ez bazan ere; indartsua ta lanerako aparta. Ataño TxanKan 109. An poste luze bat ikusten zan, da telebisioaren errepetidoren bat izango zala esan genduan guk. Ib. 351. Andere gazte luze bat. Larre ArtzainE 19.
    azpiadiera-1.4
    4. (Uso pred.). Alargado, extendido (el brazo, la mano...).
    Martin-ek oraindik eskua luze zeukala. Anab Usauri 58. Heldu naiz eskuak luze, ahuspez. Iratz 100. Auhenez, besoak luze, zerbait urrundu nahiz. Ib. 63.
    sense-2
    II. (Adv.).
    azpiadiera-2.1
    1. + luza. Por largo tiempo, largamente. v. luzaro.
    Zedarko habitantekin / hain luze desterruan? Hm 126. Maiz beldurtzekoago da luze bizitzea. Ch I 23, 2. Egoten gare luze meditazionean. He Gudu 169s. Sethio hunek luze iraun zuen. Lg I 375. Mathusalen bezaiñ luze bizi behar zintezke. Gy 151. Dagenet izatu da luze deputatu. Hb Esk 76. Etzan posible ala / luze segitzia. Afrika 133. Baldin aitona luze egon bazan, etzan laburrago egon illoba. Zab Gabon 67. Ez egon luze begira. Enb 66. Luza begira etzara egon, / neure lagun, agintzeko. Ib. 181. Luze bizi izan zen muthil bihotz onekoa. Barb Leg 140. Adierazten du luze nondik dan ibilli. Or Eus 47. Zato, eta zure minez gaiten biak luze mintza. Iratz 175. Luze egon ziran ama-alabak gela-barrenean. NEtx LBB 27. Hizkuntzaz luzeegi mintzatu ez bada ere. MEIG IX 42. Azkueren Bein da betiko-z ezin luzeegi mintza. MEIG IV 133.
    azpiadiera-2.2
    2. "Luze dator, viene tarde (L-côte)" A Apend.
    Sehi hura tzarra balitz eta bere buruarekin egiten balu: "Nausia luze heldu da". Leon Mt 24, 48 (Lç, Ol, BiblE luzatzen, TB, Ip, Ur, HeH berantzen, Dv astiz dago, Ker berandu dator).
    sense-3
    III. (Uso sust.).
    azpiadiera-3.1
    1. Nombre de una modalidad del juego de pelota. "Luzea, jeu de balle en long" H.
    Aitortzen dute trinketean sarritan ari dan pillotariari besoa laister erorten zaiona, eta bein ere ezin izan ditekeana luzerako pillotari ona. Izt D 164. Luzeko pillota jokura. Ib. 165. Azpeitiar ori da / berez trinketista, / luze eta errebota, / ona da Batista. Ud 60. Laxoko edo luzeko jokoak errebotekoaren lege bertsuak ditu: botan du diferentziarik handiena. Zby RIEV 1908, 88. Nola ez agurtu [...] Ordozgoiti, luzeko marran izan den hoberenetarik, nola Patxola. Herr 1-7-1971, 5. Hangoekin jokatu zuten luzeko partida batetarat. Larre ArtzainE 228.
    azpiadiera-3.2
    2. "Palmau eskue guatzegañen ta dddéna luze baten pare ure, abrió la mano sobre la cama y toda de agua" Iz Ulz (s.v. palmau).
    azpisarrera-1
    LUXE (V-ger-arr ap. EAEL 210). (Forma con palat. expresiva).
    Kausituko duzu komunzki xori beltz batzuk zeiñak baitute moko luxea eta sabel xuria. INav 120. Erraulia da uli lerden, luxe, ferde ederreko bat. Dv Dial 15 (It, Ur, luze, Ip lüze). Gure ollarrak mokua luxe, / atzapartxua lijero. Noe 126. Ardikitzen duzu plat luxe batetarat. ECocin 16. Gaphelu urdin eta zabalaren azpitik yausten zitzaizkon bizkarreraino ile kroskoil eta luxe batzuek. Elzb PAd 4. Kokotxa luxe, bekain edo bepuruak beltz. Lh Yol 15. Kasik haur bat bere lepo xuri luxe eta sorbalda hertsiekin. JE Ber 73. Aita lux, ama latx, umea beltx... zer da? Gaztaina. GAlm 1934, 16. (ap. DRA) [Argitasun auek] ez zitxinan luxe, beste oien antzera, bai biribil. Or QA 188. Bi argi luxe ta mehar. JEtchep 37. [Armiarma] anka, beso ta burua besterik etzutenak; me ta luxeak. Ataño TxanKan 63.
    v. tbn. Gy 208. Etcham 221.
    azpisarrerakoSense-1.1
    (Con reduplicación intensiva).
    Irla hark badirudi pika bat luxe luxea. INav 101. Txapela tellatu gisa jartzen zuan, aurrean muturra luxe-luxea eta bi aldeetara iraulia. Salav 28.
    azpisarrerakoSense-1.2
    (Con el suf. -dun).
    Andere mutxurdin sudur luxedun bat. Larre ArtzainE 177.
    azpisarrerakoSense-1.3
    Alto.
    Muthiko gazte luxe bat, hamabortz urtheren ingurua nonbait han zukena. Elzb PAd 1. Ikusten baitut hurbiltzen emazteki luxe eta mehe bat. Ib. 21s. Ez dute aski begi hamazazpi-hemezortzi urte dituzken mutiko mehats luxe batentzat. Zerb Azk 116.
    azpiadiera-3.1
    (Como apodo). Cf. Basarri 82: Latasarentzat orain ez dago / "Luxerik" eta motzikan.
    Nabarniz-ko pago ospetsua. Luxia, aizkolarien txapelduna, daukazu bere gañean. Munita 38.
    azpisarrerakoSense-1.4
    (Como segundo miembro de compuestos).
    Andreier gerri-lux. Gy 244. Horn gizagaxoa, bakar-bakarrik, moko-luxe, erromazale otxan bati dagokion eratasunez. Ldi IL 23.
    azpisarrera-2
    LUZEAN.
    a) A lo largo, en largura. "Luzean eta zabalean, ou luzara eta zabalera, en longueur et en largeur" Dv. "Luzian etxuat esaten, baiña zabalian Bergako frontoian aiñakua badala..." Elexp Berg.
    Lau eskarela mail, seilharurat igaiteko, luzean beso bana eta erdira, eta zabalean hiruna beso laurden. (1741). SenperEus 29. Erregeren aurrean / amar bat kana luzean / saltutu. Zav Fab RIEV 1907, 535. Luzean kana bat. Izt C 74. Luzean amabost kana, zabalean sei. Lard 82. Luzian bazituben / zazpi arra t'erdi. JanEd I 101. Luzian / emezortzi metro. Tx B III 129. Zure sudur gorriya / luzian bost ontza. MendaroTx 229. Metro terdi zabalean, bi luzean eta beste bi goitik berara. JAIraz Bizia 40. Ezkurrak iru-lau zentimetro ditu luzean. Munita 44. [Soiñekoa] luzean, belaunak aiñakoa. Erkiag Arran 97. [Moillea] 212 neurkin zan luzean. Etxabu Kontu 139. Berrogei ta bost edo amar zentimetro luzean, ogei bat altu. JAzpiroz 120.
    b) "Muxean (V-m), luzean (V-m) [...], esaten iako uretan barruan igiri edo uger egiteari" A BGuzur 160. "Luzean (V-m), nadar sumergido completamente en el agua" A.
    c) (Urt II 123, H). A la larga. "Luzian edo laburrian, tôt ou tard, en temps long ou court (S)" H.
    Beldur gare luzean gaizki hel daitezen, nahasta dadien gezurrarekin heien sinheste garbia. Prop 1898, 123.
    "Luzean luzean il egin bear, al cabo del tiempo no hay más remedio que morir (AN)" A Apend.
    d) "Luzean iokhatzea, jouer à la balle longue" H. "Luzean (c.), jugar a largo" A.
    Garai batean "luzean" zeritzan pelota-jolasa, erri ontan ere egiten zutela adierazten digu arri onek. Garm EskL I 30. Luzean edo errabotean jokatu dute aspalditik baigorriarrek. Larre ArtzainE 85.
    azpisarrera-3
    LUZE BEZAIN ZABAL.
    azpisarrerakoSense-3.1
    a) "On dit luze bezain zabal erortzea, tomber aussi large que long" H.
    Zutik egon ezin ziran entzuleok luze bezain zabal etzanda lotu-ala, bukatu egiten zuen Sokratek bere bakar-izketa. Zait Plat 85.
    azpisarrerakoSense-3.2
    b) "Norbait gizena eta motza dagoela adierazteko erabiltzen da. Oaintxe luze bezain zabal jarri da" ZestErret.
    azpisarrera-4
    LUZEDUN. De (...) largo.
    Sartu dira kapela kerizgarrijak, ta egal biribil ta luzedunak. Mg PAb 94. Asto buru andiko, ta belar luzedun bat baño geiago. VMg 75. Begiraka [...] dorre leio luzedun panparroiari. Ag Ioan 141. Nun-nai jauregi eta tximini / luzedun ola lantsuak. Jaukol Biozk 18. Gudari-txanoan luma luzedun kukur bikaiña. Etxde JJ 173. Ego luzedun arranoa. Vill Jaink 153.
    azpisarrera-5
    LUZE EDO LABUR. "A la corta o a la larga, luze edo labur" Lar (s.v. corto).
    azpisarrera-6
    LUZEENA JOTA ERE. Como máximo, a lo más. "Luzeena jota ere, iru ordu bearko ditu lan ori eiten (G-azp)" Gte Erd 280.
    azpisarrera-7
    LUZEENAZ, LUZEENAZ ERE. A más tardar, como muy tarde. "Luzenaz ere, pour le plus tard" SP. "Luzerenaz ou luzerenetik igandeko ethorriko da, il viendra dimanche au plus tard" Dv. "Luzeenaz ere, iruetako (e)torriko da (AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 280.
    Handi eta xipi guziak, nola hire aitzinera eta luzenaz-ere sarri, zein gure izateaz kontu rendatzera asignatuak baikaude. Lç ABC B, 5v. Zeren nola hek, luzenaz ere ezin anhitz iraun baitezakete. Ax 175 (V 118). Bigarren puntu hau guzia egin behar duzu luzenaz hirur egunen eta bi gauen barnean. SP Phil 510 (He 517 gehienerat ere). Bilkhuak ez du iraunen, luzenaz, oren erdi bat beino gehiago. JesBih 427. Bi egun hetan luzenaz engaiatzen zirela, / marxandiza eroslearen eskuetaratzera. "Au plus tard". Gy 166.
    azpisarrerakoSense-7.1
    (Con reduplicación intensiva).
    Mariaren haurrek, luzen luzenaz, hilabethetik behar lukete kofesatu. Dih MarH 365 (ap. DRA). Behar dutela igorri beren burhasoeri Frantziarat luzen luzenaz ekhainaren leheneko. EskLAlm 1895, 18. (ap. DRA)
    azpisarrera-8
    LUZEEN DELA. A más tardar. "Luzeen dala, astelenean ekarri dagigula, lo más tardar, que nos lo traiga el lunes (Vc)" A EY III 340. v. LUZEENAZ (ERE).
    Batxik, luzeen dala aste bi barru, agertuko dau burua. A Ezale 1897, 279b. Berrogeitazortzi ordu barru luzeen dala egin bearko dira aitatu diran ezarpenak. EAEg 20-1-1937, 850.
    azpisarrera-9
    LUZEENETIK (luzerenetik Dv). "Luzerenaz ou luzerenetik igandeko ethorriko da, il viendra dimanche au plus tard" Dv.
    azpisarrera-10
    LUZE-ESKRIBATZAILE. "(L-sar; Lf), correspondat peu empressé" Lh.
    azpisarrera-11
    LUZE GABE. Pronto, sin demora. v. LUZA GABE (s.v. luzatu).
    Badut uste luze gabe joanen ote zautan. Xa Odol 293. Hori gogoan hartzeko baiginuke luze gabe eta lehen-bai-lehen. Larre ArtzainE 300.
    azpisarrera-12
    LUZE IRITZI. Impacientarse por la tardanza, por la demora; pensar, considerar que es largo (un tiempo, duración), que es tarde. "Etxera noia, oiñezkero ama luze iritzitta egongo da ta" Elexp Berg. "Luze iritzita geunden (G-azp-goi)" Gte Erd 280. "Ez haiz belakuan etorri; oaintxe luze iritzita nitxion" ZestErret. v. luzetsi. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y vizcaínos.
    Bere zeloarekin guziari luze zeritzan. Cb Eg II 158. Luze iritzi zitzaion gauari konfesatzera joateko. Mg CC 140. Ez luze eretxi. Plazu guztijak beteko dira. JJMg BasEsc 132. Moisesen mendiko egoerari luzeiritzirik aren anaia Aaronen kontra jaiki ziran. Lard 79. Luze iritzirik bere bakardadeko egoerari. Bv AsL 46. Luze iritxi eutsen Mañasik be amabietatik eta iru ta erdietako bitarteari. Ag Kr 50. Luze eritxi jataz arrezkero igaro direan urte biak. Echta Jos 148. Bijaramonari luze eretxitta, luak artu eban. Otx 22. Bertolda atzera noiz etorrikoren begira geldittu zan, beraz, bakalduna, beren asmakixunaren ondore ona ikusteko luze eretxitta. Ib. 56. --Jesus, ene! --oiugin zun berekautan Malentxok, alako batean, luze-iritzita. TAg Uzt 268. Amar urte epe luze zerizkion ordea bere xedeak mamitzeko. Etxde JJ 184. Egunari luze-iritzita egon zan. Erkiag Arran 65. Eldu zan noz edo noz ain luze eretxitako egun pozgarri ta gomutagarri ori. Akes Ipiñ 16. Asteari luze eretxirik egoan Nikanor. Erkiag BatB 101. Luzeretxi eutsen, gogaitaren gogaitan, egun aretako orduai. Ib. 90. Ama luze eretxita / bai asarratu be. Ayesta 41. Danak an zeuden gaixoaren ondoan, noiz agertuko zai, luze iritzita. BBarand 28.
    azpisarrera-13
    LUZE IRITZIAN (Estar) impaciente por la tardanza. "Luze-iritzian egon, berantetsirik" (G-azp). v. berantetsi.
    Eta neu, barriz, luze eretxijan. Enb 130. Luze eretxian egozan barruratzeko beta noiz izango. Erkiag Arran 137.
    azpisarrera-14
    LUZE IRITZIZ. "Luze eritziz ez egon (G-azp), [...] luze iritziz geunden (G-azp)" Gte Erd 280. "Oraintxe luzi-iritziz nengoan, ya se me estaba haciendo largo (el tiempo)" (G-bet).
    Gastandian billatu zuben Jose-Iñasio, luze iritxiz eta kezkaz beterik. EE 1882a, 132.
    azpisarrera-15
    LUZE JO. Hacerse largo, parecer largo.
    Gudaritzan igaro zitun amalau illabeteak luze jo zizkiotela, batez ere aurreneko illabeteak. Etxde JJ 66. Neguak luze jo zigun. AZink 76. Illargi argia zalarik ere, luze jo zuan gau arek. Ib. 106.
    azpisarrera-16
    LUZEKO. Para largo.
    Ezker-eskua arek ere lotua luzeko. Or Eus 59. I aiñako bat lurreratzea / ez diat, naski, luzeko. Ib. 171.
    azpisarrera-17
    LUZE-LABUR.
    a) Duración.
    Orenak luze-laburrean ziraden egunaren araura. Lç Decl ã 4v. Nere urteen luze laburrez / bedi Jainkoak nai duna. Or Poem 555. Aldia neurtzen dugu luze-laburrean. Or Aitork 320.
    b) Largura, extensión, dimensión.
    Esan legi berbiaren luze laburra, askotasuna ta jagokan aitutia erakusteko obeto daguala letra bitubagaz. fB Ic I 278n. Arri areatsu au [...] zeña luze laburrean, zabal medarrean eta lodi mean txit erraz ifinten dan neurri guztietara. Izt C 51s. Fallorik ote daukan / atzian t'aurrian, / alkar neurtuko dute / luze-laburrian. Tx B II 107. Txamarra zartxo bat, jauna zuri, / gorputz eder orren estalgarri / emango nizuke gustu andiz / luze laburrean ongi balitz (G-bet). A EY IV 123. Ez naiz hemen abiatuko baratze horren luze-laburra neurtzen. MIH 56. Bertsoak ez dira berdinak luze-laburrean, neurri jakin baten ingurutsuko badira ere. MEIG IV 93. Gure lanaren zer-nolakoa, luze-laburra eta zertarakoa hitz bitan azaltzea. MEIG VIII 94. Ez da erraz besteren hitzei eta darabilen hizkuntzari leial irautea [...] obraren luze-labur osoan. MEIG IX 40.
    Distancia.
    Abiadea artuta, bost metro ta erdiko luze-laburra egin eban. Bilbao IpuiB 187. Neurtu nebazan luze-laburrak, oratu neutsan gatilluari ta su ta gar, mutillek! Ib. 107.
    "Estatura. Luze-laburrean eztauke alde andirik, en estatura no tienen mucha diferencia (V-ger)" A EY III 287.
    Neurtu bear ninduela luze laburrean, / jostun artean! A CPV 88. c) Cantidad (de una sílaba).
    Belarrira edo begira eder bazitzaion ongi zegoen neurtitza, latin silaben luze-laburra gora-behera. MEIG IV 118.
    d) (Como adj.).
    Noizaldian uneak sumatzen ditugu ta luze-labur deritzegu. "Alia longiora eta alia breviora". Or Aitork 320. Badira beste [uneño] batzuk ain ondo berezi ta banandu bageak, olako tarte luze-labur muga-ezak. Onaind in Gazt MusIx 152.
    azpisarrera-18
    LUZE-LODI. Largo y ancho.
    Zenbatu, gerriaren luzelodiak ikusi ta jaso, ertzak artu, markatu ta abar. Munita 61.
    azpisarrera-19
    LUZE-LUZE (Forma con reduplicación intensiva). A) (Adj.). a) Muy largo."Lúse-lusía" Iz ArOñ.
    Mai luze luze bat. Ag Kr 19. Bata luze luze bat. Iraola 24. Erreskada luze-luze baten. Otx 172. Adiñak berekin / dakar legea: / bizarra labur ta / gizon-ustea / luze-luzea. Ldi UO 39. Bide laburra luze-luze egin zait. Zait Sof 167 (v. tbn. Plat 151). Orma luze luzeak. Erkiag BatB 193. Alaitu zitzaidan bihotza mahi luze luzea ikusi nuanean. Osk Kurl 85.
    v. tbn. A BeinB 83. FIr 163. Mde Po 37. Berron Kijote 111.
    azpisarrerakoSense-19.1
    Zorgin-aldra luze luze luze bat, santzoka, uluka.A BeinB 57.
    (Con verbos como erori, etzan, etc.). Todo lo largo. v. LUZE-LUZEA.
    Yesus datza luze luze / lurrean. Añ EL2 192. Luze-luze etzinik / pago-itzalean. It Fab 181. Saul, erdi-illean, luze-luze etzan zan. Lard 181. Naiz kanpoan gelditu / luze-luze illak. Afrika 49. Oraindik kalearen erdian an zeuden luze-luze. Urruz Urz 57. Jausi zan lurrera luze-luze. Echta Jos 53. Uzten etziyotelako etzaten luze luze lurrian. Iraola 64. Illoi batean luze luze ikustea. Ag G 66. Igarilaria geldituko zan luze-luze eginda. Anab EEs 1919, 186. Ipiñi eban luze-luze eskumako ankea. Kk Ab I 102. Luze luze etziñik. Erkiag Arran 24. Toni, ate ondoan lurrean dago luze-luze. NEtx LBB 108. Mozkor-mozkorra, oieratu eziñik, luze-luze, oztua eta korde gabe arkitu ziteken. Ataño TxanKan 111.
    v. tbn. Inza Azalp 32. Ldi BB 108. Etxde AlosT 25. SM Zirik 26. Salav 96. Alkain 111.
    b) (Ref. al tiempo).
    Olan igaro zirean bost egun, bost urte luze-luzeak irudi izan ebenak. Echta Jos 189. Ta alaxe / zazpi urte luze-luze. SMitx Aranz 208. Txistu luze luze bat jo eban. Erkiag Arran 84. Soldaduska bat luze-luzea / gerra osteak beartu. Ayesta 27.
    c) Muy alto.
    Altu, plaku, medar luze-luze bat zan gazte au. Aran SIgn 60. Zur-xuri luze luze bat kausituren baituzu. Barb Leg 139.
    B) (Adv.). Por mucho tiempo.
    Luze-luze bizitzeko elgarrekin dohatsu. Iratz 134.
    azpisarrera-20
    LUZE-LUZEA. "Lüz-lüza, étendu de toute sa longueur; lüze-lüzia, même sens (S)" Lrq (s.v. -lüz).
    Basa ahuntzaren gorphutza, hezatuz eta trenpatuz bere ahoko elder zikhinaz ezarriko du luze luzea, philzar bat bezala. Elsb Fram 178. Lurraren gainean hedatua zagola luze-luzea, batere ezagutzarik gabe. Jnn SBi 123. Esku hutsak luze-luzea lurrerat dilindan. Arb Igand 42. Piarres, luze luzea xutiturik, bere galtzak eskuetan, ari da zafra eta zafra. Barb Sup 46. Zentzurdatürik lüze lüzia etzaten da, azken hatsaren emaiteko. GH 1932, 407. Lüze lüzia dagolarik, argiak hüllantzen zaitzo. Ib. 407. Bi urte gabe osagarria galdurik, berritz Birgailenean zen kadira berezi batean luze-luzea! Zerb Azk 83. Lau zango-besoak luze-luzea, han zagon hilik gogortua iduri. JEtchep 32.
    v. tbn. Laph 180. Zub 26. JE Ber 24.
    azpisarrera-21
    LUZE-LUZEAN.
    En toda su longitud.
    Ezkerrara beste lema-inguru bat eman-ta, Bella Amberesa-ren alboa, luze luzean, aurkeztu zion [ur-naiari] . Lh Yol 43.
    azpisarrerakoSense-21.1
    (Con verbos como etzan, etc.). Todo lo largo. v. LUZE-LUZEA.
    Ohean luze-luzean zetzan haurrari ereti bat isilik so egon ondoren. Mde HaurB 23.
    azpisarrera-22
    LUZE-LUZERIK (Con verbos como erori, etzan, etc.). Todo lo largo. v. LUZE-LUZEA.
    Ta ez barriz gelditu / [moruak] imiñi artian / danak luze-luzerik / lurraren ganian. Ur (in Afrika 75).
    azpisarrera-23
    LUZENAZKO, LUZENEZKO. De mayor intervalo (de tiempo).
    Segurtzat ahal derrakedalarik luzenazko errezebitzea dela illabethetik illabetherakoa Iainkoa debozionerekin serbitzatu nahi dutenen artean. SP Phil 165 (He (ed. 1853), 140 luzenezko).
    azpisarrera-24
    LUZERA, LUZERAKO. v. luzara.
    azpisarrera-25
    LUZEREN LUZE. A la larga, al cabo del tiempo.
    Azkenekotz halere, luzeren luze, Nere Jaun Ronslé Kongo hortako aphezpiku egina izatu zenean. Prop 1910, 164. (ap. DRA)
    azpisarrera-26
    LUZETARA.
    a) "Luzetara, en sentido longitudinal" A Morf 380. "A lo largo. Luzetara aundixagua da zabaletara baño" Etxba Eib. "A lo largo, longitudinalmente. Frontoian, mutikuak luzetara jokatu biarrian, zabaletara jokatzen zeben" Elex Berg. "Luzetara ipiñi (V-gip, G-azp-goi)" Gte Erd 215.
    Zabalera iru oñ, / luzetara zazpi, / bizi-leku txatarra / izango du lazki. Izt Po 54 (ref. al ataúd). Aiz-tontor onen gaiñera igotzen bazera, ikusiko dezu arri-pilla bat luzetara, gaiñaren atzeko aldean. Aranzazu (sept. 1965), 5.
    (Con -ko, adnom.).
    Edozein gure gorputzeko pusketan egiñ liteke ebaki bat eta eduki lezake onek bere itxura, luzetarakoa, trabeskakoa edo zabalerakoa. Aran-Bago ManMed 271s.
    b) A la larga.
    Irabaziak pozten zituan, baiña luzetara aspertzen asi ziran biziera arekin. NEtx LBB 69.
    azpisarrera-27
    LUZEXE. v. luzexe.
    azpisarrera-28
    LUZE-ZABAL.
    a) (Adj.). Largo y ancho, de grandes dimensiones.
    Ur-ontzi gañean egin zuen gurutze luze zabal bat. Mb IArg II 279. Eremu sas-arte edo mendi luze-zabal batetik. Ub 28. Gipuzkoako mendi luze zabalak igaro bearra izaten deban edozein gizon erbestekori. Izt C 227. Mendi onek zituen aitz-pe edo ar-zulo luze-zabaletatik batean etzitegia egiñik. Lard 173. Ezurrez luze-zabal, ta bizkarrez guri. Or Eus 28. Gure basetxe ori guziz luze-zabala zan soro-lurretan. AZink 28. Orain etxateilapean ditugun hitzen hizpideek izan baitute aitzinsolas luze-zabalik arestiko eta aspaldiko atarian. MEIG VII 29.
    b) (Sust.). Extensión, dimensión.
    Oillarrak aski du begi bat bete lo, xango bakarrean, / --nik gorputza bete, ogea negurtu luze zabalean--. Or Poem 523. Olantxe maitetasunak ere gaztearen izakera osoa, luze-zabal lodian igurtziaz, amesez ganezkatu daroa. Erkiag Arran 94. Mintzaeraz eta itzaldietaz, gorpuzkien luzezabalez, musikaz eta numeroetaz liburuek diñotena iñork irakatsi gabe errez ikasi nitula. "De dimensionibus figurarum". Or Aitork 98. Zer luze-zabal duten / ez dakit oraindik. AZink 186. Hutsune horrek barruan duen gaia hausten dizu, honen luze-zabala neurtzen du. MEIG IX 135 (en colab. con NEtx).
    c) (En ines.). A lo largo y ancho.
    Honako beste izkribu honek, Errenteriatik urruti ere luze-zabalean hedatu denak, sortu ditu eztabaida saminak. MEIG VI 172.
    Completamente.
    Giza-eskubide guztien luze-zabalean oinperatzea. Gerrika 198.
    azpisarrera-29
    LUZE-ZABALERA. Superficie.
    Terrazearen luze-zabalerea 524 neurkin laukotu. Etxabu Kontu 213. Len erri batak eta besteak zituen lurren luze-zabaleraren barri jakin. Ib. 120.

    luze

    luze
    << lotsagarri 0 / 0 mando >>

    Egoitza

    • B
    • BIZKAIA
    • Plaza Barria, 15.
      48005 BILBO
    • +34 944 15 81 55
    • info@euskaltzaindia.eus

    Ikerketa Zentroa

    • V
    • LUIS VILLASANTE
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

    Ordezkaritzak

    • A
    • ARABA
    • Gaztelako atea, 54
      01007 GASTEIZ
    • +34 945 23 36 48
    • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
    • G
    • GIPUZKOA
    • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
      20018 DONOSTIA
    • +34 943 42 80 50
    • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
    • N
    • NAFARROA
    • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
      31002 IRUÑEA
    • +34 948 22 34 71
    • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

    Elkartea

    • I
    • IPAR EUSKAL HERRIA
    • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
      64100 BAIONA
    • +33 (0)559 25 64 26
    • +33 (0)559 59 45 59
    • baionaordez@euskaltzaindia.eus

    Euskaltzaindia

    Hizkuntza baliabideak

    Azkue Biblioteka eta argitalpenak

    Orokorrak

    • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
    • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
    • +34 944 158 155
    • info@euskaltzaindia.eus
    © 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper