ezker.
Tr. La forma ezker es la mejor documentada; esker la emplean Voltoire (144), Etcheberri de Ziburu (Noel 122), Pouvreau, INav (21), Gasteluçar, Eguiateguy (232), Moguel, Duvoisin, Hiribarren (Egia 148), CatS (17), J.I. Arana, D. Aguirre, Azkue (sobre el uso de éste, v. I. Laka ASJU 1985, 224 e I. Pagola in A BB 24), Inza (Azalp 17), Kirikiño, Barbier (Leg 46), Jautarkol, T. Agirre, Zaitegi, B. Enbeita (NereA 241), J.B. Etchepare (96) y Casenave, tal vez con mayor frecuencia cuando va acompañado de eskuin; en varios de ellos, de todos modos, las sibilantes no son muy seguras. Hay eisker en Belapeyre (junto a isker), Xarlem (aunque en éste la sibilante no es segura), e Inchauspe; eizker en Tartas (Arima 29); exker en Maister e izker en Archu. En DFrec hay 400 ejs. de ezker .
Onom.:
Villam nomine ezkerram. (San Millán de la Cogolla, 979) Arzam 235.
Garssia Eskerra. (1024) Ib. 235.
Acenar Ezcherra. (Leyre, 1083) Ib. 235.
Don Domingo Leçquerro. (Olite, 1285) Ib. 235.
I .
(Sust.).
1.
(
V, G-to-nav, AN-ulz, R-is; Lcc, Urt I 9, Ht VocGr, Lar, VP 25r, Añ, Lecl, Arch VocGr , VocBN , Dv, H),
exker (
G-azp),
esker (
V-gip),
ixker (
S),
izker (
Hb),
isker
Ref.:
A (ezkerreta, ixker); Lrq (ixker); Iz ArOñ (esker); To, R 307, Als , Ulz ; Elexp Berg.
(En casos locales de decl.).
Izquierda, lado izquierdo.
"Hacia la mano izquierda, ezkerrerutz
"
Lcc.
"Siniestra"
Lar, Añ.
"(A la) izquierda, ezkerrera
"
Lar.
"(A la) izquierda, ezkerretara
"
Añ.
v. ezkerralde.
Tr. De uso general, se documenta ya en Dechepare. En textos meridionales (no así al Norte, salvo en J. Etchepare) es usual el infijo
-ta-, aunque con distinta frecuencia: mientras que
ezkerretara, que hallamos en Cardaberaz, Añibarro, Iztueta (
C 111), Soroa (
AKaik 111), Alzaga (
STFer 112), D. Agirre (
Ioan 268), T. Agirre (
Uzt 26), Etxaide (
JJ 28), Orixe (
QA 92), Anabitarte (
Poli 51), Salaverria (10), N. Etxaniz (
LBB 101), Alkain (91), A. Zinkunegi (179) y Albeniz (50) se usa tanto como
ezkerrera, forma empleada por Añibarro (
GGero 156), Lardizabal, J. I. Arana, Arrese Beitia (
AmaE 335), Apaolaza, Iturzaeta (
Azald 15), Alzaga (
STFer 112). D. Agirre, Orixe (
Eus 172), Zaitegi, Anabitarte (
Poli 56), Oskillaso (
Kurl 43), N. Etxaniz (
LBB 103) y B. Barandiaran (123).
Ezkerretan --que sólo hallamos en A. Barriola, (
Goi 14), Irazusta (
Bizia 20) e IBk-- y
ezkerretatik --usada por Soroa y Txirrita (
B I 206)-- son bastante menos frecuentes que las generales
ezkerrean y
ezkerretik; apenas hallamos ejs. de
ezkerretako (en Beriain).
Etsai gaitza akusatzen ezkerreko aldetik.
E 55.
Bata hire eskuinean eta berzea hire ezkerrean iar gaitezen hire glorián.
Lç Mc 10, 37 (TB, Dv, Leon, IBe ezkerrean, He, Ol ezkerrekoan, Ker ezkerrekaldean, IBk ezkerretan).
Ezkerreko eta eskuineko sorbaldetan.
Mat 42.
Ezkerretako aldean.
Ber Doc 111v (cf. ezkerreko ib. 97r).
Onak eskuñera eta ezkerrera gaixtoak.
EZ Man I 81.
Nahiz iguzki haizerat edo mendebalerat, eskuiñerat edo ezkerrerat, erortzen den lekhuan gelditzen da [zuhaitza]
.
Ax 604 (V 388).
Eskubitur ezkerrekoan.
Cap 138.
Batak bere eskuinean, bertzeak eskerrean ezarten.
SP Phil 52.
Sorbalda ezkerrekorean ezkoakora.
VJ 3.
Bertzia [begia] remeti lizon, baitzen ezkerrekoa.
Tt Arima 126.
Berriz lasterka itzultzen nauk / Zoraturik eskerrera.
Gç 178.
Igaren erazi gütiala Jinkaren eiskerretik, diot etsaigoatik, bere esküñiala.
Bp I 44.
Iskerreko saihetsa.
Bp II 51.
(s. XVIII)
Azkeneko egunean ezkerreko aldean Jainkoak ezarriko dituela.
ES 182.
Ezkerreko sorbaldatik.
OA 13.
Zeiñek ezkerreko begiaz behatzen baitiote ontasun iragankorrei.
Ch III 38, 1.
Ahoen ezkerreko alderik eskumakora.
Arz 26.
Tomistak eskui aldetik, ezkerretik Esotistak.
Lar SAgust 10.
Zure ezkerrean duzula Luzifer.
He Gudu 100.
Ezkerretara begiratzen badet.
Cb Eg II 94.
Jainkoak badu eskuiko edo ezkerreko eskurik?
Ub 135.
Hobendunak ezkerreko aldetik / Ikusten du Juje hasarrea.
Monho 118.
(s. XIX)
Eiskerreko kantuan.
Xarlem 922.
Ezkerreko oñaren azpian.
VMg 83.
Ezkerretara, Deabru madarikatua.
Añ
EL1
29.
Jarritzekó [...] bata berarén eskuietík, bérzea ezkerretík.
LE Ong 16v.
Onak eskuiko aldean eta gaiztoak ezkerrean.
AA III 541.
Zumarraga gelditzen da eskuitara, eta ezkerrerontz Billa-erreal.
Izt C 113.
Badire hanitz Bortu iphar aldeko izkerrian zoinek [...] enthelegatzen eztutenak.
"Partie occidentale des Pyrénées"
.
Arch Fab 11.
Zu ezkerrera bazoaz, ni eskuironz noa.
Lard 14.
Ezkerreko eskuakin.
Bil 164.
Ezkerreko zangoa.
Laph 11.
Kotxearen eskuialdetik Kondea, eta ezkerretik Wolfio.
Arr GB 120.
Eskerrera dijoan baso-bidea.
Aran SIgn 77.
Elizatxoaren ezkerrean.
Zab Gabon 105.
Laugarrena zan Grekiotik ezker[r]untzkua.
Bv AsL 183.
Nagusiya eta Aguazilla agertzen dira ezkerretatik.
Sor AKaik 125.
Zarra ezkerrean ta gaztea eskuman.
AB AmaE 243.
Ezkerreko aldetik dago.
Elzb PAd 32.
Bideaz ezkerrera zan auzera bat.
Apaol 21.
Agertu ziran eskerreko aldetik.
A BGuzur 146.
(s. XX)
Zeren isker[r]etik üngüratzen edo zeihartzen beitü sürkhaitz bizia.
Alth Bot 6.
Presaren ezkerrean.
Goñi 24.
Ezkerretaruntz asi zan baserri aldera zoli zoli.
Ag G 112.
Zapidunari ezkerrera edo eskubira eragiten dio.
Ib. 356.
Heldu dira ezkerretik.
Barb Sup 55.
Igaran da eskuikoa; ezkerrekoa, Loidi.
Etxeg (
in
Muj PAm 22
).
Ezkerreko aldetik.
Ox 39.
Arerijuak eskuman doguz, / areiuak ezkerrian, / Arerijuak atzekaldian, / arerijuak aurrian.
Enb 84.
Han badire bi bide, emazu ezkerretik.
FIr 158.
Yo mutilloi gogor, goitik-bera ta eskerretik-eskumara.
Kk Ab II 155.
Athea, etxe-aitzinaren erditik ezkerrerat bazter, ederki lantua.
JE Ber 56.
Ezkerreko besoan.
Ir YKBiz 398.
Gaiñerakoak jarriko dira ezkerretan.
ABar Goi 22.
Ezkerrerago ta baso-atean beste arkaitz apalago bat.
Zait Sof 103.
Kurutzearen seinalea petik goiti eta eskuinetik ezkerrerat eginez.
Lf Murtuts 5.
Ezkerreko begiaz.
Mde Pr 266.
Ezkerreko patrikeran.
Bilbao IpuiB 80.
Lege-gizona ta alkatea ezkerrean.
Arti MaldanB 209.
Ezker eta eskumatik erdiruntz maiteki zabaldu.
Osk Kurl 144 (cf. EZKER-ESKUIN).
Santa Anaruntza goiazala ezkerretaruntz.
Alzola Atalak 141.
Letrak, ezkerretik eskuira dijoaz.
NEtx LBB 103.
Herri batez izanen da solasa. Hain xuxen, Santa Grazi, Basabürü Ibar-exkerrekoaz [= 'Val Senestre']
.
Lf (
in
Casve SGrazi 15
).
Ezkerreko ormea egiteko.
Etxabu Kontu 179.
Ezkerragotik zauden, haindian, Ziburu eta Donibane Lohizune.
Larre ArtzainE 242.
Lema pixkaren bat eskubira edo ezkerrera okertu.
MEIG IX 50.
v. tbn. Gç 159. Iraz 10. CatBurg 11. Lg II 248. CrIc 148. Astar I 6. CatB 20. CatLlo 12. CatLuz 8. CatBus 10. Hb Egia 133. CatAe 16. CatSal 17. CatR 17. Aran SIgn 196. Xe 184. Ud 112. Legaz 9. Elsb Fram 174. Arb Igand 116. Alz STFer 112. Itz Azald 10. CatJauf 45. CatUlz 11. Iraola 62. EusJok 142. KIkV 7. KIkG 4. Inza Azalp 17. ArgiDL 101. Tx B 149. Lek EunD 48. JMB ELG 85. TAg Uzt 167. Munita 114. JAIraz Bizia 12. Etxde JJ 30. Erkiag Arran 57. JEtchep 105. Anab Aprika 31. Lab SuEm 205. Berron Kijote 217. Esker: Azc PB 299 (in Ur PoBasc 198 ezkerrian).
(En otros casos de decl.).
Jakin behar da pastoraletan "eskuin" deitzen dutela aditzaleen ezkerra.
Lf (
in
Casve SGrazi 11
).
Eltzen dautsat eskumako baztarrari, itzultzen da ezkerraren gañera.
Gerrika 169.
(Como primer miembro de compuestos).
Ezker eskuan S. Kristoa ta eskoiekoan arri gogor bat duela.
Mb IArg I 96.
Manipulu esker besokuak.
CrIc 148.
Ebakitzen dio ezker-belarria.
Mg (
in
VMg 98
).
Eltzeetan zeramazkiten argiak ezker-eskuan, eta tronpetak eskuian zituztela.
Lard 129.
Ezker sahetseko bigarren pareta batekin.
Zby RIEV
1908, 85.
Ezker erian (beatzean).
Or Eus 300.
Ezker-zangoz.
Ib. 172.
Aita gurutzekoa / an ezker-ermitan.
SMitx Aranz 121.
Gorputzik ezin mugitu, ezker aieka illa baizeukan.
Ataño
TxanKan
270.
Ezker-eskua ebagi eutson.
Onaind STeresa 111.
v. tbn. Zav Fab RIEV 1909, 29.
2.
(gral.; Lcc, SP, Lar, H),
esker,
eisker
(S),
izker
(Lecl). Ref.: A (ezker, eisker); Etxba Eib.
Mano izquierda.
"Mano siniestra"
Lcc (tal vez 'lado izquierdo').
"Redruña, en la Montería, mano izquierda"
Lar.
Ezalbeileki hire ezkerrak zer egiten duen hire eskuinak.
Lç Mt 6, 3 (tbn. Ur, Ol, Ker, IBk, IBe; He, Dv, Leon esku ezkerrak, Ip e. eiskerrak, TB, SalabBN, Echn, Hual, Samper ezkerreko e.).
Eskuiñak emaiten duena [...] ezkerrak iakiten eztuela.
Ax 230 (V 153).
Irurak egiten dituguz eskumiagaz eta ez ezkerragaz, eskumia honradubago eta obiago dalako ezkerra baño.
Astar I 6.
Zure antzetik kanpo egiten tutzunak / Oker daude nola ezkerraz egiñak.
Gy 22.
Ezkerrak ez beza jakin eskuiak egiten duena.
Lard 382.
Ezkerrarekin eltzen diote euren makillai.
Zab Gabon 25.
Altxatu zuen ezkerraz bigarren basoa.
Elzb PAd 33.
Argimutilla eskerrean da goroztiko makilla eze bat eskuman.
A BeinB 84.
Pilota ezkerraz halako firrinda errebes batean zerabilana.
Ox 201.
Tori giltza, ta itxitzerakoan ezkerrarekin kalkatu bear dala badakizu.
Alz Ram 134.
Sorgiñak ezker agurgarriarekin ateratzen du burruntzalia.
Or Mi 80s.
Ezkerraz agur bat igortzen dugu.
JE Ber 17.
Amai bultzekada bat emoutso eskerraz.
Kk Ab II 55.
Labur arnasa artu-ta ezkerrean opil.
Or Eus 370.
Ezkerrean gurutza t'eskubian lema.
SMitx Aranz 238.
Eskubiko eskuarekin Xalbatena artuz eta ezkerrarekin gerria esituz.
Etxde JJ 207.
Hain zartako ederra ematen dio pilotari ala eskuinaz ala ezkerraz!
Zerb Azk 116.
Ain gozoa eta egokia zan / ezkerrez eta eskubiz.
Basarri 87.
Oihalezko sakel bat oratzen zuan ezkerragaz.
Osk Kurl 191.
Jaso zuan bere ezkerra.
NEtx Antz 143.
Ezkerra zuen bere armarik onena, eta malizi asko berekin.
MMant 18.
Harek haatik ezker hobea eta eskuina ere abila.
Larre ArtzainE 119.
v. tbn. MendaroTx 411. Auspoa 77-78, 30. MEIG IX 136 (en colab. con NEtx).
3.
Izquierda política.
Bilbaoko "Ezkerreko Erkalzaleak" Alderdiko legezko ordezkaritzak eskatu duana.
"Partido de Izquierda Republicana"
.
EAEg
3-12-1936, 445.
Gure gaztedia ezkerretara asi zinan.
Or QA 78.
Bata dela eskuina, bertzea ezkerra, / euskaldunen artean hazi dugu herra.
Xa Odol 207.
Ezaguera ondoren / justizia eske emen, / ezkerra eta eskuiñarekin / errege eta len.
Ayesta 84.
Frente Popular-ak artu eban agintie, ezker guztiak batera juan ziran da.
Gerrika 52.
v. tbn. Ataño TxanKan 217. Insausti 161.
[Españiak] engañatzeko ekarri deusku / ezker gobernadorea.
Ayesta 95.
Eta ezker-buru guztiak igesari emon eutsen.
Gerrika 53.
II .
(Adj.).
1.
(R-is; Lcc, Ht VocGr 367, VocBN, Dv, Lar, Añ, H),
esker
(V-gip, R-uzt; Volt 83, Gèze s.v. gauche),
eisker
(Gèze, Dv),
isker
(Gèze, Dv). Ref.: Iz UrrAnz (eskerra); R 289 y 307.
Izquierdo. "Por esquierdo disen esquerra" GSalazar (ap. Arzam 235). "Izquierda mano, esku ezkerra" Lcc. "Izquierda cosa, gauza ezkerra" Ib. "Esku ezkerra, la main gauche" Ht VocGr. "Siniestro, -tra" Lar. "Izquierdo, lado" Añ.
Eta ezar zezan bere oin eskuina itsas gainean, eta ezkerra lur gainean.
Lç Apoc 10, 1 (Ip eiskerra, IBe ezkerra
).
Zeure esku ezkerra.
Harb 301.
Haren esku ezkerra.
Hm 151.
Alde ezkerrean berezirik ezarten.
Tt Onsa 35.
Aita eternoak ez deu alde eskuirik eta ez ezkerrik.
OA 36.
Ez dezan jakin zure esku ezkerrak.
He Mt 6, 3 (tbn. Dv, Leon; TB ezkerreko eskuak, Ur ezkerrak
).
Zuñek begi exkerraz igaraiten diren gaiza hoier so egiten beitie.
Mst III 38, 1.
Hain ziren fida esku ezkerraz nola eskuinaz.
Lg I 240.
Eskumako oña itxasuaren ganian, ezkerra barriz lurraren ganian.
Ur Apoc (V) 10, 1.
Eskü eiskerrak.
Ip Mt 6, 3.
Granada zital batek zergaitik [oin] ezkerra / Jota eroan eustan beragaz batera.
AB AmaE 255.
Beso iskerra bandatürik.
Eskual 7-8-1908 (ap. DRA
).
Esku ezkerraz badauzko hunek gidak.
JE Bur 140.
Esango dautse eskumako besoa ezkerra dala.
Kk Ab II 113.
Zure esku ezkerrak ez dezala yakin zure esku eskuñak zer egiten duen.
Ir YKBiz 127.
Azken hau zango ezkerrean, hura eskuineko besoan.
Lf Murtuts 17.
Jainkoaren esku ezkerretikan.
Mde Po 61.
Gizon baten bi besoak bezela itun biak: bat ezkerra ta bes tea eskubia.
Ataño
TxanKan
240.
2.
(V, G, AN ap. A; Lar, Añ, Dv, H),
esker.
Zurdo. Cf. IC III 283: "Dicho por otro nombre Esquerra por ser izquierdo y travieso". v. ezkerti.
Muskerra da musu-okerra, zelan eskerra eskuokerra
.
Mg PAb 174.
Ezker orrek daduka / golpe egokia.
ud 61.
Neure bigaitxu motza / ta zeure idi eskerra.
Azc PB 89 (en Ur PoBasc 465 ezk-
).
Lanean eskerra, jaten eskoia, ta galtzen bietarakoa.
Iñarra Ezale
1897, 148b.
Ez Larralden ukaldi gogorrek eta joko garbiak, ez Beheran ezkerraren beso bihurriak.
JE Ber 8.
Itsu zaar bat ezkerra.
Ib. 52.
Eskuz, ordea, ezker izan ta / oker dabil eragiña.
Or Eus 172.
Axura ezkerra zen.
Auspoa 97, 18.
Lur huntako bizipide guzia apailatua da eskuinentzat. Hanbat gaxto ezkerra balinbazira.
Larz GH
1974, 367.
Eta bentaria Juan Palomeke "Ezkerra".
"
El Zurdo"
.
Berron Kijote 193s.
Eskupeta ezkerrean artuta, ezkerra baizan.
Ataño
TxanKan
192.
3.
Desafortunado, malo.
Cf. infra EZKERREKO BIDE.
Nire kolkoan nundik ta nora ainbesteraño / Billatu dabe armak sartzeko une ezkerra?
AB AmaE 448.
4.
exker.
"(G-to), retraído. Uskurka edo bazterka dabilen gizona eskerra [sic] dala esaten degu, decimos que es retraído el hombre que anda agachándose o arrinconándose" A.
5.
Torpe, inhábil.
Ezkerra naizela uste al dun.
'Mazette'
.
Or Mi 20.
6.
Izquierdista, de izquierdas.
v. ezkertiar.
Eibarko jentiak ezker famia izan dau aldia guztietan.
SM Zirik 123.
Nahiz jakina denez ez naizen ezkerra (omen) den abertzaletasunaren mutil izan.
MEIG I 260.
III .
(Con valor adv.).
(
H).
(Estar, etc.) a la izquierda.
Cf. eskuin
(III)
y eskuma
(III).
Gero Zipreren agerrira genenean, hura utzirik ezkér, Siria alderát bela egin genezan.
Lç Act 21, 3 (Dv, Ol ezker; He, TB ezkerrerat, Ker, IBk, IBe ezkerretara).
Postilua bara basterrian eisker.
Xarlem 379.
Ikhusiko duk bidetik ezker [...] etxe multxo bat.
Elzb PAd 57.
Ezker uzten ginuen bide bat.
Ib. 31.
Eta bera, iruditegian ezker, sillan eseria.
Ill Testim 16.
Ezker, gaineko aldetik, badoazi biak gordetzera.
Barb Sup 55.
Agertzen zaiku eskuin ala ezker, guziz ezker.
JE Ber 16.
Platana-lerroak ezker utziz.
Ib. 55.
Badira ezkerrago bertze lepo batzu.
Ib. 14.
Handik jautsarazi gintuzten beraz, ezkerrago joanarazteko Ville deitu herrixka baten aintzinerat.
Zerb Gerlan 90.
Ezker, etxe txiki bat.
Or Eus 250.
Ezker dut gazte bat.
Or Poem 525.
Ezker hirugarrena [ohea]
.
JEtchep 103.
Hiru ate dauzkala, erdian erregena, eskuin onena, ezker gaixtoena.
Lf (
in
Casve SGrazi 11
).
Hortik erakutsiz, ezker, Tanteenea, Elorria, Zelaiko plaza.
Larre ArtzainE 220.
(AN-ulz ap. Iz Ulz
; H).
(Ir, tender, dirigir(se) a la izquierda.
"
Ezker zoaz [...]. Ezker-ago, plus à gauche. Ezker-egi, trop à gauche"
H.
"
Zuazi ezker, váyase a la izquierda. Yuan gara ezkér, a la izquierda"
Iz Ulz.
Cf. EZKER HARTU.
Ea, mutillak, ezker! [...] anaiak, orain eskui!
Lar Cor 32.
Badoazi oro ezker, berroa han balitz bezala.
Barb Sup 57.
Norat doaken ibaia [begiak] luzatzearekin ezker.
JE Ber 88.
Bihurtzen gira ezker.
Ib. 76.
Begira zazu ezker.
Yanzi 100.
Hara oixtian erran dautazularik ezker zela.
JEtchep 96s.
Etxebertzeko juntan zeiharkatzen ginen ezker.
Larre ArtzainE 29.
(Usado junto a eskuin, eskuma
).
A (de, por, hacia, etc.) derecha e izquierda; por (de, en, etc.) todas partes.
"(A) diestro y a siniestro [...] eskui ta ezker, naiz eskui naiz ezker
"
Lar.
"
Ez goan ez eskuin ez ezker
"
Dv.
"
Ezker-eskuma (loc. adv.), a diestro y siniestro. Ezker-eskuma, bardiñ jokatzen dau
"
Etxba Eib.
Cf. infra EZKER-ESKUIN.
Gora, behera, saihetsera, eskuiñ ezker direnak.
EZ Man I 135.
Bere bidea hartzen duela, edo eskuin, edo ezker.
SP Phil 49.
Zeiñek ematen baitarotzute gudu eskuiñ eta ezker.
Ch III 35, 1.
Exker eta esküñ atakatzen zütie.
Mst III 35, 1.
Bethi xuxen, behinere hartu gabe ez eskuin ez esker.
Lg I 259.
Esküin ta esker ausikiz ari dena.
Egiat 226.
Makurtugábe ez ezkér ta ez eskúi deustan ére.
LE Ong 51r.
Etxaturik patak ezker-eskuiñ betan.
Gy 235.
Bi aldetarik, eskuin eta ezker, bi izar ttipi.
Dv Lab 248.
Eskarnioz hari dire esker eta eskuin.
Hb Egia 148.
Aldare nagusiaren ezker-eskubi, ezarri zituan emakume on onek marmol zurizko bi arri.
Zab Gabon 102s (v. tbn. ezker-eskubi en A Ardi 108, Inza Azalp 70, MendaroTx 344, Lek EunD 11, Ugalde Iltz 32, And AUzta 153, NEtx LBB 92, AZink 95; ezker-eskui en It Fab 78, Izt C 120, Ag G 197, Erkiag BatB 133, NEtx LBB 7; ezker-eskuin en Barb Leg 70, Or BM 28, Zait Plat 20).
Bi bire dira ezker da eskui.
Xe 386.
Lehengo guziak hartarik iraganak eskuin edo ezker.
HU Aurp 139.
Aitzinerat, gibelerat; eskuin, ezker.
HU Zez 202.
(s. XX)
Ezker eskuma len baño gogorrago ezpanetako bizarrari tenga.
Ag Kr 150.
Aren ingurua, ezker ta eskubi, zelai ta ordeka omen da.
AZavala (
in
Goñi 12 (v. tbn. ezker ta eskubi en JanEd II 111, Enb 183; ezker eta eskuin en Zub 111, Lf Murtuts 7)
).
Asten da ukalondoka eskui ezker.
Iraola 20.
Jo eskuin, jo ezker, nihun ez onik!
Barb Sup 18.
Doi bat so eskuin, so ezker egonik.
Ox 53.
Ezker-eskuma besarkatutzen / Dituala Bidasoak.
Enb 99.
Bainan ez eskuin, ez ezker, ez aitzinatu-ta haratxago ere.
JE Ber 41.
Mendixka batzu ditugu orai eskuin ala ezker.
Ib. 18.
Bidasoaz eskui-ezker eta Ameriketan.
Ldi IL 119.
Obra hainitz egin zuen eskuin eta ezker.
Zerb IxtS 58.
Eskuin jo, ezker jo, osoro galdu zen.
Mde Pr 164.
Goi ta be, eskubi ta ezker bazterrak zeazki azterka.
Etxde JJ 251.
Jo ezker edo jo eskubi.
Ib. 44.
Jo eskuin, jo ezker abiatu zen, lamina.
Zerb Azk 98.
Etzakien esker ala eskuin hartu behar zuen bidea.
JEtchep 96.
Ezker-eskuma, beste ortu batzuk zituan.
Erkiag BatB 43.
Kurri dabil, ixilik, eskuin eta ezker.
Larz Iru 28.
Gu ibillitzen gera / eskubi ta ezker.
Uzt Noiz 30.
Zonbait pertsu kantatuz / eskoin eta ezker.
Xa EzinB 21.
Asi bezela geratzen itun beti: bat ezker ta bestea eskubi.
Ataño
TxanKan
240.
Gero guziak ezker eta eskuin berduratzen zirela.
Larre ArtzainE 23.
Ezker-eskui ari baita teatroan, komerian bezain trebe drama latzean.
MEIG III 95.
Mailegatzeko eskubidea ezker-eskuin eta zuzen-bihurri mugarik gabe geureganatua dugunez gero.
MEIG VI 186.
v. tbn. Otag in FrantzesB II 133. Elzb PAd 6. Ldi UO 49. Eguzk GizAuz 184. Erkiag Arran 131. Iratz 35. SMitx Aranz 22. Anab Poli 56. Ibiñ Virgil 74. NEtx Antz 151.
EZKER-AIHEN
(G, AN-5vill, B, L, BN, S; Dv, H, Alth Bot 6; exker-aihen H; exkerrain AN-ulz; -kera- H). Ref.: A (ezkerraihen); Lcq 101; Iz Ulz (exkerráine). "Madreselva" Lcq 101. "Clématite. On donne le même nom à des plantes qui s'entortillent comme le viorne" Dv. "1. herbe aux gueux. 2. signifie encore toute plante rampante ou montante dont on fait des liens: houblon, liseron, pervanche, chèvrefeuille..." H. "Chèvre feuille, esker aihena. Zeren iskeretik üngüratzen edo zeihartzen beitü sürkhaitz bizia" Alth Bot 6. "1º madreselva; 2º correhuela; 3º negrilla, arbusto con que se hacen mangos de pipa" A. "La garrotilla (Convolvulus arvensis)" Iz Ulz. v. AIHEN EZKER.
Aldats ta malloetan sortzen diran arantza-beltz, laarzuri, ezkerain txillar, zume eta oen lagun askok.
Izt C 159.
Intxusa, Ezkerraina, Likabra, Erika.
Ib. 124.
Betbetan ezker-aihen zail baten bilhurra, soka laster lephotik ezartzen diote.
Prop 1901, 183.
EZKER-AIRE.
Hacia la izquierda.
Gero, zeiarka bezala jartzen da, ezker aire.
Barb Sup 159.
EZKER-AITZIN.
"Esker aintzin" erran nahi baita, ezkerraz azpitik eta eskuinaz gainetik hartuz: aintzur, arraztela (eta holako tresnak), beraz, "ezker aintzin" lan egiten dutenak, dira langile hoberenak.
Larz GH
1974, 366.
EZKER-ALDE.
v. ezkerralde.
EZKER HARTU.
Dirigirse hacia la izquierda. Cf. supra (III, 2).
Karrika iragan-eta, hartzen dugu ezker.
JE Ber 73.
Zubi ttipi hura pasatu eta ezker hartu zuen.
JEtchep 85.
EZKER-BELAR
(-lh- Darric ap. DRA). Lúpulo.
Emen bortusaia zuretzat, baita neretzat ere; esker-belarra deitu dezaioguke.
Amez Hamlet 140.
EZKER BELTZ EGIN
(Lar; ezkerebeltz e. Lar; eskerebeltz e. H). "(Escurrir la) bola, iskintxo egin, ezker beltz egin" Lar. "(Dar) trascantón o trascantonada, esconderse para huir, ezkerebeltz egin" Ib. "Éconduire quelqu'un" H s.v. esquer.
EZKER-BIHUR (V-gip).
"Ezker-biurra emun, ezker-biurra artu, fillarea iruteko bear izaten zan" Iz LinOñ 181.
EZKER-DANTZARI (AN-gip).
"Marejada, olas revueltas, trapisonda" A.
EZKER EGIN (H).
Ir hacia la izquierda. Cf. supra (III, 2).
EZKER ERAGIN (H).
Llevar hacia la izquierda. "Ezker eragin zioen banderari, il pencha la bannière à gauche" H.
EZKER-ESKUIN,
EZKER-ESKUMA
(Con casos locales de declinación). (A, de, etc.) derecha e izquierda. v. ESKUIN-EZKER, ESKUMA-EZKER; cf. Lar SAgust 13: Badizeka [...] betik goitik, eskuitik ezkerretik, alde guzietatik.
Ezker-eskuira topatzen zuten guzia illaz.
Lard 80.
Lapur bi ezker-eskuitik zituela.
Ib. 459.
Ots ederrak ezker-eskuietara banatuaz.
Urruz Urz 49.
Leonen esker-eskubiko lagunak.
A Ardi 78.
Ezker-eskuman dauzan adarrak.
Enb 154.
Ezker-eskuitan ateak.
Alz Burr 11.
Ezker eskuinetati zagi zatoak jarri.
Or Eus 109.
Esker-eskuitara zalantzan begiratu ondoren.
TAg Uzt 6 (180 ezker-eskuira).
Ezker-eskubiko errixka ta baso-etxeak.
Anab Poli 51.
Asi ziran erronka jotzen ezker-eskuitara.
NEtx LBB 166.
Biazka esker esküiñian.
Casve SGrazi 102.
Bonba [...] an zijoan ezker-eskubira.
Alkain 154.
Egungo ezker-eskuineko dialektikoek.
MEIG VIII 44.
EZKER-ESKUINKA.
A izquierda y derecha.
Jan da instruziora / alkarri segika, / an azkar asten giñan / ezker-eskubika.
Insausti 56.
EZKER-JOERA.
Tendencia hacia la izquierda.
Ezker-joeraz, saiets-aldea / biurtu zaio gogorra.
Or Eus 346.
Dantzariak ezker-ioeran eta izarrak eskuin-ioeran.
Or QA 190.
EZKER-PARETA.
a)
Pared izquierda del frontón.
Urtebete barru, kontsejupe ontan bertan, berriro ere alkar ikusi zuten bi pelotari auek. Ordurako, arkupea berritua zegoan: lau metro geiago zituen luzean, eta ezker-pareta.
Garm EskL I 112.
Ezker paretari itsatsitako pilota luze batekin.
Berria 27-6-2004.
b)
Frontón con pared al lado izquierdo.
Joko-garbia erakusgarri 36 metrako ezker paretan.
Herr 25-10-1990.
Ez dugu ahantziko Saint André de Seignaux-eko arrabot hura, trinketa eta ezkerpareta aldean.
Herr 22-8-1991, 1.
Hango gizon batek egin gogo zuela ezker pareta estali bat.
Etchebarne 100.
Beren bilgune ta plazak, trinketak, ezker-paretak.
Larre ArtzainE 301.
EZKERRA EMAN.
"Ezkerra, ezker-biurra emun" Iz LinOñ 181.
EZKERREKO HAUR.
Bastardo. v. ezkerretikako.
Eskerreko haurretzaz edo bastartetzaz.
Egiat 275.
EZKERREKO BEGIKO (V-gip).
"Menospreciado. Uezabak beti izan eban zure semia ezkerreko begikua" Etxba Eib.
EZKERREKO BEGIZ.
"Con odio [...] (V-ger)" A EY III 318.
EZKERREKO BIDE.
Camino equivocado; camino de perdición.
Bat bederak ikhas beza Iainkoaren legea, / Iakin faltaz har eztezan ezkerreko bidea.
"Nequando irascatur Dominus et pereatis de via iusta"
.
EZ Man I 8.
EZKERRETARAKO,
EZKERRETAKO.
Tendente a la izquierda; que está a la izquierda.
Dantziaren jiraak bere guztiak dira ezkerrerakuak, zeindan pausu egiteko ta ibilteko alde madarikatuba Eskritura Sagraduban.
fB Olg 139.
Ezkerretarako aldatsean.
Izt C 116.
Ezkerretarako txuntxurrean.
Ib. 111.
EZKERRERANTZEAN
(V-gip; esker- V-gip). Ref.: Etxba Eib; Iz ArOñ (eskére(r)a antzian). Hacia la izquierda. "Un poco hacia la izquierda" Iz ArOñ.
EZKERRETATEKO.
"Ad sinistrum tendens, qui tend vers la gauche" Dv.
EZKERRETIKAKO.
Que viene de la izquierda; que está a la izquierda. "Qui vient de la gauche [...]. Gure mainhuak ezkerretikako etxe handi handi hortan dire (Revue de St. Jn. de Luz, 30 juillet 1883)" Dv. Cf. ezkerretikako.
Gure ezkerretarikako bizkarra goratzen da.
JE Ber 85.
EZKERRETIK JAIKI.
"(BN), ser adversa la fortuna, litm.: levantarse por la izquierda" A s.v. ezkerreta.
EZKERREZ.
Disimuladamente (?).
Lenine il zanean, Rusiko nagusi egin zuten edo egin zan ezkerrez eskupez lan egiñez.
EgutAr 23-3-1956 (ap. DRA
).
EZKER-SO.
"(Sc), estar de esquina, litm.: mirar por la izquierda" A (se tratará probablemente de ezker-so egin o similar).
EZKER-SOIN.
"Zurdo, el que lleva la carga al hombro izquierdo (AN, BN)" A EY III 351. Cf. ESKUIN-BIZKAR.
EZKERTXEAGO.
Más a la izquierda.
[Pabeko erreximenduari] gure tokiak har arazi ziozkaten eta gu ezkertxago igorri.
Zerb Gerlan 28.
Bordalde horren ondotik bazen ezkertxago bertze bordalde bat.
Etchebarne 31.