belauniko.
Tr.
Belauniko, que se encuentra ya en Arzadun, es la forma más empleada en la tradición meridional desde mediados del s. XVIII; hasta dicho siglo se emplea belauriko , general tbn. entre los alto-navarros de todas las épocas (si bien hay berauriko y beloriko en textos del s. XVIII). Al Norte, fuera de los textos suletinos, domina tbn. belhauniko desde finales del s. XVIII (anteriormente se encuentra en Pouvreau, Harander, Larreguy y Baratciart); hasta dicha época lo que se emplea es belhauriko (belhaurinko en CatLav). En la tradición suletina la forma más extendida es belhariko (belhaiko en algún texto moderno); hay tbn.un ej. de belariko en Lazarraga (que emplea generalmente belauriko). Belairuko se encuentra en Hualde. La forma belaunbiko la emplean autores vizcaínos como Moguel, Añibarro, fray Bartolomé, D. Aguirre, Belaustegigoitia (Andoni 14) o Enbeita; más modernamente la usa Aresti. Hallamos además beleniko en canciones populares recogidas en Guernica.
1.
(V, G, AN, L; Lar, VP
7r, Añ, VocCB
, H; -lh- L, BN; SP, VocBN
, Hb, Dv, H),
belhaiko (S),
belhainko (S),
belairuko (R-vid),
belariko (lh- BN-mix, S),
belarriko (-lh- S),
belhauko (BN-lab-ad-arb-mix),
belaunbiko (V-gip; Añ, Dv (V)),
belauneko (V-gip),
belhauninko (BN-arb),
belhaunko (BN-ad),
belhaunku (BN-ad),
belauriko (AN, Sal; Lcc, Lar, H; -lh-BN-lab-baig-mix; Urt I 417),
belhaurinko (Lh),
belhaurrinko,
beleniko,
belhoinko (BN-bard),
beloriko,
berauriko
Ref.:
A (
belhaiko, belharika, belairuko, belauniko, belauriko
);
A Apend (
belaunbiko, belauniko
);
AtSac
61;
Lh (
belhainko
);
Lrq (/belháiko/);
Iz
ArOñ
(
bélaun
);
Iz To (
belaune
);
Etxba Eib;
EAEL
285;
Elexp Berg (
belaunbiko
)
.
De rodillas.
"Arrodillar, belauriko jarri
"
Lcc.
"Arrodilladura, belauriko jarritea
"
Ib.
"
Belhauniko iartzea, se mettre à genoux"
SP.
"(de) rodillas"
Lar,
Añ.
"Arrodillarse, belaunikatu, belaurikatu, belauniko, belauriko jarri
"
Lar.
"À genoux"
VocBN
.
"
Beláuneko jarri, ponerse de rodillas. Beláuniko jarri
"
Iz
ArOñ
.
v. BELAUNEZ, belaunika.
Belhauriko iarririk egin zezan othoitze hekin guziekin.
Lç Act 20, 36.
Belariko jarri zirean.
Lazarraga A, 1145r.
Ni belauriko jarririk.
Ib. 1184r (v. tbn. belauriko A 1152r, A 1153v, B15 1180v).
Donzella guztiak, daode belauriko.
CantBret
14.
Iar zaitezte belhauriko, eta erran itzazue Andre dana Mariaren Letharinak.
Mat 354.
Nola egoten baitirade batzuk Mezakoan belauriko solamente belaun bates.
Ber Trat 31v.
Arrazio da gauden belauriko bi belaunes ixilik eta geldirik.
Ib. 28v.
Imajina sainduaren oiñera naiz hurbilltzen, / Eta haren aitziñean belhauriko humilltzen.
EZ Man I 10.
Belhauriko iar zaitezte / eskoin esker herrunkan.
EZ Noel 122.
Birjinaren aitzinean belhauriko.
Harb 116.
Zaharra ezin barur diteke, belhauriko orazinotan ezin dagoke, erromerian ezin dabilke.
Ax 180 (V 122).
Oera etzin baño leenago erloxu laurenez, belauriko iasarri bidi.
Cap 128.
Zatozte dugun adora, / Belhauriko debotki.
Hm 38.
Aldare baten aitzinean belhauniko iarririk othoitzetan zegoela.
SP Imit I 25, 2 (Ch ahuspez emanik, Mst belhaurikaturik
).
Galdez nago belhauriko, / Bihotza doluz hiltzeko, / Ah! noiz nauzun salbatuko.
Gç 160.
Goiz arratsez Jinkoa belhariko othoitzen eztiana.
Bp I 86.
(s. XVIII)
Joan Konfesorien oñetara, da belauniko egin Kurutze Santeen señalea.
Arz 54.
Katixima akhabatu denean, haurrak belhaurinko jar arazi behar dire.
CatLav A, 8r (V 9).
Egon gaitezin belhaurinko.
Ib. 272 (V 136).
Belhaurrinko jarri behar da.
Ib. 346 (V 168).
Imini bedi Konfesorearen oñetan belauriko.
El 94.
Arratsean oera etzin baño leenengo, jarriko da belauriko.
Iraz 50.
Haren aitzinean belhauniko jarririk erran zioen.
He Mt 17, 14 (Dv, Ur (V) bel(h)auniko, Samper belauriko, Hual belairuko; Lç belhaurikatzen zela
).
Jartzen naiz belhauriko.
He Eph 3, 14.
Xarri ze belauriko Maria Santisime, eta adoratu zue bere Seme Santisimoa.
OrorbSerm
97.
Mundu guztiko er[r]einuak, gloriak eta grandezak eta ondasunak abek guztiak emango dizkizut baldiñ berauriko paratuta adoratzen banazu.
MurSerm 65.
Jaiki zela belauniko zegon tokitik.
Mb IArg II 321.
Ama Birjiñaren ofizioa, ta beste debozio asko belauniko errezatu oi zituen.
Cb Just 26.
Goxean, eguerdian ta arratsean belauniko errezadu.
Cb CatV 102.
Eman zen belhauniko Eliaren aitzinean.
Lg I 364.
Ea Kristioak, begira zaze M. SSri. beloriko paraturik.
Luzuriaga 154.
Beztitü giren bezain sarri belauriko gure othoitza eginez.
CatLan 109.
Gorphutzez Elizan, izpirituz kanpoan; belhauniko lurrean, gogoz munduko egitekoetan.
Brtc 244.
Dian ogenaren arauiala belhariko jarrerazirik, 40 edo 50 makhila khaldi, hoiñ zoletan dereitzo emaneraziten.
Egiat 225.
(s. XIX)
Jar zite belhariko / orai sakratzeko / eta gero berhala / ere bai koruatzeko.
Xarlem 1398.
Graziaz bellariko / nahi deizüt galtatü.
Ib. 689.
Lurrian auspaztubaz, belauniko jarriaz ta buruba beruntz makurtubaz.
CrIc 50.
Dagoz belauniko, golpetu daruez bularrak, eskatuten dabee parkazinua.
Mg CO 38.
Esan zituan belaunbiko iru Abe Mariak.
Mg CC 182.
Belauniko jarririk asi zan esaten iru Abe Maria.
Ib. 182.
Aita gurea ta Kredo bat belauniko zerura adi.
Añ
EL1
63 (
EL2 72 belaunbiko
).
Paratu zékio béin leprosobát belauríko eskatzen zióla.
LE Ong 14r.
Jarri gaitezen Jaunaren aurrean belauniko.
AA I 466.
Ehun egunen induljentzia irabazten dute, angelus belhauniko, ezkilak jotzean, erraten dutenek.
Dh 92.
Bere zeldan edo koru baztarrian belaunbiko daguan monjiak.
fB Ic II 191.
Irudi orren aurrian belauniko ifinten garianian.
Astar II 48.
Emanen zitiola munduko erreinu eta ondasun guziek baldin belauriko iarririk adoratzen bazuen.
GoldSerm
220.
Guziak, istant berean, belhauniko jartzen ziren.
MarIl 106.
Asto bat, zamatua / guztiz erlikiaz, / zijoan iñon ezin / kabiz fantasiaz, / zergatik, zutenean / jendeak ikusten, / belauniko ziraden / bereala jartzen.
It Fab 123.
Jalki Luzien eta Romein jar. Neron mintza, belhariko hirurak.
Mustafa 96 (ap. DRA
).
Almirante urgullusu onek ponpareriaz eranzatu zeban metallu batean General Lezo belauniko beraren oñetan jarririk ezpata eskura ematen ziola.
Izt C 464.
Jarririk belauniko bere aurrian eskatu eutsan, arren errukitu zedilla beragaz.
Ur MarIl 59.
Montes eta lagunak dohaz balkoinperat, / Belhauniko zezenen gakho eskatzerat.
Hb Esk 219.
Yakinei ederrago zaiote xingili, belhauniko baino.
Hb Egia 73.
Cafarnaumeronz zijoala, legenardun edo soraio bat bidean belauniko jarri zitzaion.
Lard 386.
Belhauniko erori zen, Salbatzaileari sokhorri galdez.
Laph 59.
Desditxado, jarri zaite belauniko.
Arr GB 88.
Behar da Mahain Santiala modeski hüillantü, belhariko jarri.
CatS 79.
Belauniko jarririk / Berorren oñetan, / Abe Maria asi / Zaitez errezetan.
AB AmaE 361.
Muthil gaizoa eman zen belhauniko, eta nigarra zariola galdetu zion barkhamendu.
Jnn SBi 169.
Behar ginduke belhauniko eman, Jesusen oinen arrastueri musu emaiteko.
Lap 210 (V 94).
Ardo pikaro gaiztua, / ik galdu didak burua. / Exerita ezin egon, / belauniko ezin jarri.
JanEd I 129.
Jesusen oinetan da / jartzen belhauniko.
Zby RIEV
1908, 413.
Ja belauniko ministroak hoin gutiren oinetan; izialdurak odola osoki gatz-araziko zioten gehiago izan balire.
HU Zez 211.
Felix Maria bere / egun guztietan / belauniko egoten da / Iaunari errezetan.
Azc PB 101.
Belaunbiko dagoala bere aurrean.
Itz Azald 90.
(s. XX)
Belhaunika hadi, diotsate bere gizonek ere; eman hadi belhauniko.
Prop 1903, 131.
Elizkizun guztietan, an egongo zan Kitolis alkate-aulkiaren atzean, belauniko.
Ag Kr 88.
Belauniko joaten eta etortzen zen lurrari askotan muñ egiñaz belauniko zegon lekutik arkaitzeraño.
Goñi 46.
Amaren ondoan belauniko jarririk.
Ag G 77.
Medel, batean agertzen zitzaidan [...] belauniko opalmai-aurrean, jauna artzen.
A Ardi 123s.
Yaun San Gabriel xarri zitzoen / belauriko aurrean .
(Ae).
A CPV 936.
Kadira hartan belhauniko, burua bi eskuen artean.
Zerb Ipuinak 85.
Orduan erortzen da belhauniko, Piarreñoren ondoan.
Ox 45.
Hil batek emaiten beitü nuri nahi ere bortxazko gogueta ülün eta latz bat, gardak, herrokan, belariko jarri ziren.
Const 31.
Emazte dohakabia, belhaiko, heiagoaz ari zen.
GH 1929, 75.
Belauniko erori zen odeietara ezpainak luzaro zabalduki.
Or Mi 114.
Oñetan mun egiñik jarri belaunbiko / Gogorik onenagaz otoi egiteko.
Enb 52.
Ipurdi faltsu zaia bilduan / Handitzen hasi orduko: / ezin para belauniko, / Gutiago kokoriko.
Etcham 97.
Dugu hemen begien aitzinean erregetiar aitzindari gaztea, lagun batek belhauniko atxikitzen diola burua.
JE Ber 56.
Belauniko, alabak, guztiak belauniko.
Alz Ram 136.
Ona emen ni orain zuben aurrian belauniko ta parkeskeka.
Otx 182.
Bedarrak almueda, / Ogetzat pesebria... / Aurrian beleniko / Bere ama umildia.
(V-ger).
AEF
1933, 48.
Lohiz betea nago hemen belauniko.
Iratz 66.
Jendea, belhauniko, luma hoien biltzen ari izan zen lehiakara.
Lf Murtuts 28.
Nik dut gogoa zure oñetan / belauniko erortzeko!
SMitx Aranz 129.
Belauniko barka eske joan bearrean natzaizu.
NEtx Nola 29.
Oheburuan belauniko erori zen.
Mde Pr 160.
Txantonen alabea, otzikareak eraginda belauniko egon eziñik, jesarri egin zan aulkian.
Erkiag Arran 157.
Ez naiz inola egundo / belaunbiko jarriko.
Arti MaldanB 214.
Auspez belauniko.
Ib. 196.
Urari begira egon gintzaion, lurrean belauniko jarrita, makurtuta.
Anab Aprika 39.
Lur gorrian belauniko.
Gand Elorri 48.
Au da umegintzaren misterioa, ain zikindua ta likistua, eta ala ere belauniko baizen ao-miitan artu bear ez litzakena.
Vil
Jaink
58.
Oi nere Jesus Guziz ona, / Nik noiz duket zoriona / Jende guzien ikusteko / Denak zuri belauniko!
Ardoy SFran 352.
Neskame errukigarrixa agertu zan etxeko-andriagana, belauniko, negarrez esanaz zerlako miñak emon zetsazen uezabak.
Etxba Ibilt 470.
Aren aurretik, "Belauniko!", iñoen deadarka.
Ker Gen 41, 43.
Hots! gira ilherritarat / orai berbera abiatüko, / Gardak ere ikhusiren / bide hegian belhariko.
Casve SGrazi 114.
Alabearra nere oiñetan belauniko / txapelapetik nere buruak / aukera oro eskuko.
"Tuve a mis pies postrada la fortuna"
.
Berron Kijote 27.
Zezena ere, il aurretik belauniko.
EZBB II 143.
Denak puni ezarri ginituen. Eta belauniko!
Etchebarne 23.
Mesedez eskatzen dot: / egidazu kasu, / belauniko aurrean / jarririk naukazu.
FEtxeb 157.
Eta halako ikara ezezagun batek harturik, haurtxoaren aurrean jarri zen belauniko.
MEIG IX 106.
v. tbn. Lar SermAzc 46. Oe 156. JJMg BasEsc 27. Bil 135. Elzb PAd 23. Elsb Fram 134. Arb Igand 85. CatJauf 1. Belaus Andoni 18. Inza Azalp 33. ArgiDL 84. Barb Leg 71. Kk Ab II 51. EA OlBe 40. JAIraz Bizia 110. Bilbao IpuiB 67. And AUzta 78. Osk Kurl 205. Etxabu Kontu 35. Onaind STeresa 69. Bibl Gen 41, 43n. Ayesta 58. Zendoia 16. Belaunbiko: Onaind STeresa 47. Belhariko: Etch 542.
2.
belarriko (Arch UFH (S)) .
(Uso sust.).
Genuflexión.
Adorazazu arimaz eta gorputzaz, arimako humilmenduz, gorputzeko belhaurikoez.
Hm app., 217s.
Begiratuten badeutzagu kanpotiko adorazinoe edo belauniko oni, bardin bardina da gustijetan, eta ezin gorputzeko belauniko onetatik ezagutu leiteke Jaungoiko, Ama Birjinia, edo beste santuben bat adoretan dogun.
Astar II 46.
Eta bide zitzaion / buru artan jarri / egiten ziotela / belauniko ari.
It Fab 123.