bederatzi.
Etim. Relacionado probablemente con bedera y, por tanto, tbn. con bat. Cf. la interpretación de Gavel (Gram 120): "Neuf vient apparemment de bedera, mot qui a plusieurs acceptions impliquant a dû signifier à l'origine 'un oté de dix'". Por otra parte, Uhlenbeck (RIEV 1908, 511) veía un antiguo sufijo -tzi en el final de zortzi y bederatzi .
(V, G, AN, B, L, BN, Ae, Sal, S-no; Lcc, Mic, SP, Urt II 385, Lar, VP 7r, , VocBN , Dv, H, Zam Voc), beatzi (V-ger-m, G-azp-bet-goi-to, AN-gip-larr-ulz, BN-ad-ciz), bedaratzi (Ht VocGr, AHeH Voc), bedatzi (V-ple, G-nav), bedeatzu (S), bederatzu (S, R; VocS , Gèze, Dv (S), H (S)), bederetzi (Lecl, Aizk (L), H (BN)), bederezi (Arch UFH), bedetzi (AN-5vill), bedratzi (V-arr-arrig-ger-oroz-gip, G-azp-nav, AN-egüés-erro-ilzarb-larr-olza-ulz, B, Ae, Sal; Lar, Dv), bedratzu (R; Dv (AN-mer)), bedritze (Deen 105), beieratzi, beratzi (V-m-och-gip, G-azp), beraatzi (V-gip), bereetzi (AN-gip), bereratzi, beretzi, betzi (G-azp, AN-gip), medratxu Ref.: A (bederatzi, bederatzu, bedratzi); Bon-Ond 909; Lrq /bedeacü/; Lfn EJ 1952, 26-38; Lacombe ap. DRA(bedeatzu); Iz Als (bedatzigaraiyán), ArOñ (beraatzi), R (bederatzu); Etxba Eib (bedratzi); ContR 515, 529; EAEL 163; Echaide Nav 354; Elexp Berg (beratzi).
Nueve. "<Wedeatzey>, nuyn" (1499) TAV 2.2.18. "Nueve, <vedraçí>" (1533) Ib. 3.2.4. "Bederatzi, nueve" TNum 296. "Neuf. Bederatzia, le neuvième jour du mois; le neuf au jeu de cartes. Bederatzietan, les neuf fois [...]. Bederatziak ethorri dire, [...] les neuf, tous les neuf (hommes) sont venus" Dv. "Bederatziko, qui est du neuvième jour. Bederatziko ethorriko da, il viendra pour le neuf du mois" Ib. "De los numerales terminados en i, hay dos (bi y bederatzi) que no reciben generalmente la r eufónica, y tres (sei, zazpi y zortzi) que la reciben en algunos dialectos. Ordu biak; amabietan; bederatzietatik; seirak; zazpiretan; zortzi zortziretako joko dot etxea" A. Tr. La forma más frecuente en la tradición literaria es bederatzi, usada en todos los dialectos salvo el suletino (que emplea bederatzü). Las variantes con síncopa (ya en Leiçarraga) se documentan principalmente en textos navarros, aunque desde fines del s. XIX se encuentran tbn. testimonios en autores vizcaínos. El resto (beatzi sobre todo) no se atestigua sino en algún texto tardío (desde fines del s. XIX) de carácter popular, si exceptuamos bederatz (empleado por Mendiburu, que tbn. usa bederatzi en alguna ocasión) y beratzi, que aparece al menos una vez en Guerrico (junto al más frecuente bederatzi) y es utilizado por Orixe en varias de sus obras (Mi, Eus, QA y Aitork, al menos), junto al bederatzi de otras como SCruz oTormes . En DFrec hay 130 ejs. de bederatzi .
Otsaillak ditu hogei eta bedratzi egun. Cal a, 1v. Pekatu beniala bederatzi gauzagaz <gauca-> parkaetan da. Bet 15. Bertzeren bekhatuak bertzeren direlarik gu ere ukiten gaituztenak dira bederatzi. Mat 31s. Bekatu benialea barkatzen da bedratzi gauza ohen bates. Ber Doc 94r. Zoaz, eta galdegiozu emazte izorrari, ea bederatzi hillabeteak bethez gero, eduki ahal dezakeien haurra sabelean. Ax 119 (V 78). Bederatzi ordenamentuak dituzuk bederatzi. FórmElg 492. Maiatzaren bederatzian gaberdi izanen da, guarda nortean noroestean laurdenean denean. INav 160. Arla zerengatik etzuen nai eman amartarik bat, kenzen dizkio Jainkoak bedratziak eta gelditzen da pobre. SermAN 7. Hamar ez dire sendatu direnak? Non dire bada bertze bederatziak? He Lc 17, 17. Jaio zinanetik bederatzi illabetez lenagokoa. Mb OtGai I 8. Bederatz aldiz joan zen Alemanira. Mb IArg I 196. Bederatz-urrun hau egin diteke elkarri ditxezkon bederatz jai-igandez. Mb IArg II 267. Irurogei ta amabiei bezala Parisko bederatzei [...] erakutsi ziela. Ib. 154. Amazazpi urte ta bederatzi illak beteak zituela. Cb Just 126. --Zeinbat gauzagaiti parkatuten da [pekatu beniala]? --Bederatzigaiti. Oe 45s. Bederatzi lepradun hek ere atsegin bide zuten osasunaren ardiesteaz. Lg II 174. Denbora berean gaitzitu zitzaion bertze bederatziren eskergabetasuna. Ib. 173. Kuidatubeardéla xoil guzis bekaturik bateréz egitetík, nola ezpaita áski bedrátzi mandamentuak goardátzea, bát auxtenbadá. LE Prog 114. Bederatzi urthe igaran zütian. Egiat 218. Haurrak bezala beren bederatzü hilabetiaren azkentzian diradiala sortzen. Ib. 251. Irailla bederatzi / frutak guztiz batu / gero kalera etorri / jasarri ta saldu. DurPl 70.
(s. XIX) Gaixotu zan bederatzi urteko mutiltxo ondo azi ta guraso onen semea. Mg CC 215. Ama pobre baten sabelean bederatzi illabetean sarturik egoteraño. Gco II 28. Zenbat gauzagatik barkatzen da? Beratzi oek gatik. Ib. 19. Ezerezaren illunbean beraz arkitzen ziran [...] gauza guztiak orain bederatzi milla urte danean. AA III 337. Bederatzi hilabetez egon-tokitzat zerbitzatu zaion bere Birjinazko sabela. Dh 267. Bederatzi konzilijoren esanak iminten ditu erakusliak berak. fB Olg 173. Bereratzi illian. fB Ic I 36. Bederatzi bider Gloria Aiteari bederatzi Angeru koruen izenean. EL2 53. Medratxu ilabete konzezionezkoak. BOEr 148. Hartara preparatu ondoan hiru edo bederatzi egunetako othoitz partikularrez. JesBih 466. [Eliza nagusiko dorreak] bederatzi oñetan gora igotzeko dauzka amabost malla arrizko. Izt C 57. Mende bederatzian Leonek Baionan / kaustu zuen populu idolekin treinan. Hb Esk 42. Katez ondo lotuerazota, bederatzi illabetean itxian iduki zituen. Lard 533. Jesusen irurogeita zortzigarren urteko garagarrillaren bederatzian. Ib. 541. Ongarri angelatara batentzat bederatzi hiratze angelatara, erran nahi baita batentzat bederatzi. Dv Lab 162. Bederatzi ziren beraz Benizerako. Laph 163. Oien ordez alabañan, Jaunak beganatzeko zeuzkan autaturik beste bederatzi nai beziñ bitore ta egokiak. Aran SIgn 72. Eta nik ditut Jauna umeak bedratzi, / nausienak urteak ditu amazortzi. AB AmaE 260. Zelako loa ete da berak artu dabena / [...] bederatzi ta egunak bere irago arren, / esnatuteko señale baga jarraitzeko. Ib. 174. Zenbat urte izango ote ditu bada? Sei... zazpi... bederatzi... amaika... ori geienaz. Sor Bar 35. Bederatzi urthetan ez nakian oraino irakurtzen. Elzb PAd 18. Sorthü zenetik bederatzü egünen bürian. Ip Hil 27. Hamarretarik bederatziak [...] hilen dire adin hortara gabe. HU Zez 206. Maltzur tzarrek bazakiten hamar herritarik zortzitan ba eta bederatzi eta erditan, eskola bakar bat aski dela. Ib. 110s. Bertso bi paratzeko / beatzi puntuban / Errikotxia dago / pentsamentuban. AzpPr 104. Ezegoan gizonik, / ezpada Ninfa utsak; / baina guztiz ederrak / bederatzi Musak. Azc PB 297.

(s. XX) Bederatzi Bermeotar ito zirean zorigeiztoko ekatx atan. Echta Jos 91. Ofizialen atzetik sartu da zortzi bederatzi arruako gizon bat. Iraola 132. Hogoi ta lau orenetarik zortzi edo bederatzi laneko. JE Bur 114. Bederatzi urteko mutill sostor polita. Ag G 27. Zetozen amasei ortatikan / beratzi dira ituak. Arrantz 143. Beatzi apusturetatikan. EusJok 164. Grazi berezi aundi ori irabazteko, naiko da, bederatzi lenengo ostiral jarraitutan Jaunartzea. ArgiDL 105. Zenbat asto ditut nere aintzinean? Bederatzi ala zortzi? Barb Sup 73. Zazpiak bat... Zazpi eta zortzi, / zortzi horiek zazpiak tik ehortzi; / bainan lauek bortzekin bederatzi, / zortziari sor dakiola gaitzi. Ox 112. Bederatzi ta puska bat geratzen dira. Or Tormes 47 (v. tbn. bederatzi Or SCruz 42). Orra jeltzale utsak / amar ekautari... / Altzaga geuriagaz / bederatzi ta bi... Enb 196. Beratzi amar urte zitularik asi zen eskolan. Or Mi II (v. tbn. beratzi Or Poem 519, QA 100, Aitork 71). "Bederatziik zortzie; zortziik zazpie; zazpiik seie [...] irukoak bie... biik bat. Lapurrek ein dezala zirt edo zart". Lek EunD 37. Bi illabeten burun euria asi zun beste bederatzirako. JAIraz Bizia 85. Hamarretarik bederatzietan holako izenak ematen dituztenak ez dire Euskaldunak. Zerb Azk 12. Xalbaten aburuz bederatziko sailla erdibitu egin zen launako eta bosnakoan. Etxde JJ 258. Ain zuzen, Agorraren bederatzia da: Amaren eguna. Basarri 5. Gure jaun marexakalren semeak, zortzi edo beieratzi lizentzi-zertifikata bildu ditu. Herr 25-2-1960, 3. Bederatzi orduko bidea. AZavala ( in Goñi 10 ). Adiskidia errak beatzi. / Hi ehiz ene... / beatziak beatzi Ordenamendiak / zortziak zortzi... (BN-baig). Balad 164. Erbestetik eldu zan Nikanor, bederatzi urtekoa zala. Erkiag BatB 23. Amarretik bederatzi aldiz, zorionaren lekuan beronen aurkakoa besterik ez. Vill Jaink 120. Sagastin bederatzi senide bizitu giñan gurasoekin. Salav 13. ere magalean bedatzi bider atxillotzen dituen Styx (infernua). Ibiñ Virgil 117. Iñigo ez konda (beste nunbeit zabilan gure oinkaria!), bederatzietarat helduak ziren [...] hiru istudiant Frantsesekin. Ardoy SFran 122. Kanta ezazu alai / betiko pozetan, / bederatzi puntoko / bertso berrietan. NEtx LBB 375. ederatzi bat illabetian / eduki bear kanpuan. Uzt Sas 74. Bederatzü lagün ginen / herrokan jiten Bentatik. Casve SGrazi 116. Frantziko amabi Pareak, Famaren bederatzi aiek, eta Platir, Tablante, Olibante, Tirante, Febo ta Belianis guzi-guziak aaztuaziko dituan aako ura. Berron Kijote 216. Iñoz petroliue, karburu edo kandelie erretxinie besterik euki ez genduanok giñan bederatziok. Gerrika 124.

v. tbn. Cap 18. Iraz 39. Mih 49. CatLan 75. Astar II 277. MarIl 79. Bordel 39. ChantP 262. Legaz 43. Arr May 157. Jnn SBi 86. Arb Igand 20. Itz Azald 32. A Ardi 124. Ill Pill 7. Muj PAm 6. Tx B I 145. FIr 178. SMitx Aranz 195n. Munita 65. Akes Ipiñ 13. JEtchep 61. Zait Plat 57. Arti Tobera 263. MAtx Gazt 18. Ibiñ Virgil 47n. Xa Odol 118. Etxabu Kontu 156. Ataño TxanKan 179. Etchebarne 19. Albeniz 17. Bederatzü: Etch 376. Bedratzi: El 17. CatUt 68. CatAe 56. CatSal 57. Auspoa 97, 33. CatUlz 43. Bedratzu: CatR 57. Beatzi: Auspoa 39, 48. Insausti 212. Bedetzi: Yanzi 205. Beretzi: Auspoa 77-78, 26.
"Ba-diézu berrogei ta bedrátzu urte bordáltruk nágola" (R-is) ContR 506.
Jesus bizitu zan Nazaretko errian ogei ta bederatzi urteetaraño. AA III 535. Hogita bederatzik nütinin kunplitü / aitak zeitan haurreki prozesa phusatü. Etch 182. Ogei eta bederatzi urteren epean euri pitin bat ere ixuri izan etzan. Izt C 4. Asko da jakitea sei urteren buruan ogeita bederatzi Errege eskuratu eta il zituela. Lard 118. Angeletierran khondatzen ziren hogoi eta bederatzi miliun azienda buru. Dv Lab 103. Irurogei ta bederatzi egunez peleatu ziran portizki. Zab Gabon 94. Lauetan hogoi hautatzekoak zirenetarik berrogoita bederatzi edo hamar nausitu diren. HU Zez 88. Mila zortzi ehun eta hogoi eta bederatzian (1829). Arb Igand 174. Xaz eltu zen zorra berrogei eta bedratzu milla durotra. Mdg 138. Gain-gaineko abarraren puntaren puntatik [...] zen erori, lauetan hogoi ta bederatzi urthetan, ondoriorik gabe. JE Ber 34. Lanik onenak saria, leenbizikoz, yasotzen dularik, dirutza bederatzi milla ta seireunera dator. Ldi IL 97. Hogoi-ta-bereratzi ditun guziak. Lf Murtuts 44. Gerriak buruko adar eta guzi, amalau metro ta eun da larogei ta bederatzi zentimetro kubiko. Munita 72. Ba... bederatzi mila... Ez, barkatu, hemeretzi mila, naski, egin zuen. JEtchep 102.
(V; Dv), bedratzu (R), bedatzi (G-nav) Ref.: A (bederatzi, bedratzi); Iz Als. .
(Ref. a las horas). " Bederatzietan, à neuf heures. Bederatziak dire, il est neuf heures. Bederatziak ethorri dire, les neufs heures ont sonné" Dv. " Bederatzietan bardinberora joan oi gara (V)" A. " Bedratzien ordiarido, bedratzien ordiari (R-uzt), a eso de las nueve" Ib. " Bedatzigaraiyán, a eso de las nueve" Iz Als. .
Baina sei orenetarik bedratzi orenetarano lur guziaren gainean ilhunbe egin zedin. Mt 27, 45 (SalabBN bederatzitaranokuan, Ol, Or bederatziak arte; He bederatzigarreneraiñokoan, TB, Dv, Leon bederatzigarreneraño, Ur bederatzigarren orduraño, Ip bederatzügerreniala, Ker bederatzigarren ordurarte). Goizeko bedratzi horduetan. Ber Trat 114r. Terzia da bederatzi / oren, dehadarrari / eman zioten, Zu itza / ziñakizkon zurari. EZ Noel 100. Bazkorik berrogei eta hamar garren egünian, Igante batez goizanko bederatzü orenen üngürünian. Bp II 71. Goizeko bederatzi orenen gainerat, harrabots handi batek iharrosi zuen hek ziren etxea. Lg II 298. Sei orenetarik eta bederatzü orenetara-drano, mündia oro gai bilhatü zen. UskLi (ed. 1804) 298 (ap. DRA ). Gauazko bederatziak, / partitzeko orena. Bordel 39. Goizeko bederatziak ziran. Lard 456. Igante batez bederatzü orenetan Espiritü Saintia jaitsi beitzen Apostolietara. CatS 105. Baldin an badator, bederatzi t'erdi edo amarretarako etxean dezute. Zab Gabon 29. Amabost lagun txaluparekin / Ondarrabiyan jarriyak, / Getariyara abiyatzian / bederatzi ta erdiyak. Xe 281. Dantzatu eta erretirua / gabeko beratzik aldean. Ib. 263. Zortziyetan oiera / deskantsu onian, / bederatziyak arte / bidaramonian. JanEd I 55. Neuk esan bedratziak baño etzirala, / neuk esan oraindiño meza nausitara / amarrak baño asko len elduko zala. AB AmaE 271. Tertziako denbora arte, au da goizeko bederatziak arte. Bv AsL 165. Astelehen goiz batez, Sarako ezkilak bederatzi orenak yotzen zituelarik. Elzb PAd 1. Bederatzi orenak eta erdia ziren deithu zuenean aphez kofesorra. Elsb Fram 109. Eta hala-hala haritu ziren, gau guztia eta biharamuneko eguna goizeko bederatzi orenak arte. Jnn SBi 109. Eta orai, adiskidea, bederatziak baitire hurbil, uzten zaitut eta banoha. Arb Igand 120. Oriyoko erriko / barraren aurrean, / balia agertu zan / beatzik aldean. Arrantz 104. Goizeko beretzik dia. Ib. 123. Bederatzietako oherat, berantenaz. JE Bur 76. Goizeko beatzitako / asten da ojuka, / Jaunai graziyak eztarri / ederra badauka. JanEd II 126. Beste mutil bat etorri zitzaion / beatzi t'erdiyak aldian. Tx B I 165. Segari oek gosari ta abar / beratzitara luzatzen; / amaikak arte intzak balirau, / bost ordu ditute ematen. Or Eus 300. Konturatu zaneko, bederatziak ziran: etxeratzeko garaia, alegia. TAg Uzt 61. Bederatziak aldera igaroko nauk ire etxeparetik. Etxde JJ 78. Goizeko bederatzietan eliza nagusian meza bat izaten da aren altaran. Erkiag Arran 35. Sei t'erditarako jaiki. Bederatzi t'erditan gosaria ontziko guztieri. Anab Poli 42. Zazpietan zan itsas-aundia. Bederatzietarako, noski, txalupa burni-barraren azpian jartzeko ainbeste beeratuko zan. Ib. 32. Ondo dago. Bederatziretarako Perunean izango naz. Bilbao IpuiB 180. Benito ta Iñaki atzo be gabeko bederatzirak inguruan etorri ei zoazen. Ib. 55. Zer tenore da orai? Bederatziak hogoita-bortz guti! JEtchep 79. Domeka goizeko bedratziretarako zitau ziran presapian. SM Zirik 38. Egoten aal gara bederatziek artio yaiki gabe eta gero ameketan Meza Nagusira. Izeta DirG 52. Bihar goizean, bederatzi bederatzietan, zu bakhar bakharrik [...] seinale harrian jatsi eta oinez joanen zera. Osk Kurl 24s. Ene! ta bederatziak dira. Etxera joan bearko det. NEtx LBB 170. Errelojuak bederatziak jotzen ditu. Lab SuEm 170. Bederatziak aldera. Gerrika 100. Beatzik laurden gutxian. Insausti 230.
BEDERATZI-HAMAR. Nueve o diez.
Laneko orduak bederatzi-amar, batez beste. Zulatzalleen alogera amabost erreal; enparauena, amairu. Eguzk GizAuz 158. Haurra nintunan. Hire adina, no... Bederatzi hamar urte... JEtchep 43. Bederatzi-amar urte zituanean. Erkiag BatB 26.
BEDERATZI HOGEI. "Otros dicen por ciento bostogei [...] y después van multiplicando [...] bederatzi ogei, ciento y ochenta" TNum 298.
BEDERATZITAN (SP, Dv). Nueve veces. "Neuf fois" SP y Dv.
Belhaunikatzen dire gizonak eta yotzen dute lurra kopetaz bederatzitan. Hb Egia 68. Egünian bederatzütan erran ohi zian kantika hori. Ip Hil 80.
Bota "jauna" edo deus ez. Hoberenik, hamarretarik bederatzitan, "Jauna" baino ere deus ez. HU Zez 176. Kulpik ez dunak pagatu bear / amarretik beatzitan. MMant . MMant 44. Taloa eta ogia, etxean eginda, eta babarruna beltza amarretatik bederatzitan. JAzpiroz 201.
BEDERATZITAN HOGEI. "Bederatzitan hogoi, cent quatre-vingt" Dv.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper