Etim. Préstamo con pérdida de la sibilante inicial, explicable a partir del plural romance: losápos, dividido los ápos.
sense-1
1.
(G-to, AN, L, BN, Ae, Sal, S; Urt III 420, Lar, Añ (AN), H; apho SP <-pp->, Ht VocGr 343, Arch VocGr , Dv, H);
afo (BN);
apu (-ph- S)
Ref.:
VocPir 497; A (apo, afo); EI 366; Lh (apho); Lrq /ápho/; Iz Ulz. Sapo."Appoa, crapaud, baza, gaixtoa, zapoa"SP.
"Bufo, aphoa"Urt III 420.
"Escuerzo", "sapo" Lar.Sg. Azkue apo es en R "sapo pequeño" y apatzar "sapo". v. apotzar, zapo. Apho eta biper gaixtoz eginik ianharia. EZMan I 107s.
Nahastatzen du gaxoa apho eta sugekin, / Negel bare eta musker gehiago ferdekin. Ib. 108.
Aphoz, sugez, ielez, eta likitskeriaz bethe liteke. Ax 41 (V 25).
Bada jende, gathiaren ürrinak, apoaren batziak, aiñharbaren ikhustiak engoxa ezpaiñetara jineraziten dereienak. Egiat 225.
Apho bat bezala. HbEgia 11.
Bai naski jaten baititugu aphoak. Prop 1890, 246.
(ap. DRA, s.v. aphoki)Ez da erraiteko baizik, halako igel, apo eta bare batzu behar ditugula guk ere zenbeit aldiz iretsi. HUZez 81.
Aphoak hapa, / Sathorrak hupa, / Okhilo muskerrak tok, tok, tok. Ox 113.
Haurrek hantzen duten aphoa artzen den bezala, pafa pafa pipatzen arizan ondoan. BarbSup 63.
Apoen txirulak / yoka diardu, / maitemin apalak / eragiña antzo. LdiUO 29.
Hauzoak orroetarat etorri ez balire, nork daki gizon koskak etzuen apo bat bezala han kalituko!ZerbAzk 95.
--Sugeak eta apoak kalituko!JEtchep 36.
Apoak ere zuloetan arkitzen dira. IbiñVirgil 73.
Apo haundiak, apo txikia irentsi. EZBB I 37.
Apeza nuen apoa bezala zuritua eta ni berriz tomatea bezala gorritua!Etchebarne 12.
Hori irents dezakeenak apoak eta suge biziak ere irentsiko lituzke. MIH 391.
azpiadiera-1.1
(Usado como insulto). "Le dijo al dicho Joanot quejante en vascuence apo sorgina, que quiere decir sapo brujo" (Ae, 1544) ReinEusk 35. "Apho semea, injuria i. bufonis fillius" Urt III 420. "Apho gizon, crapaud d'homme" Hb. "Debrien aphua! (S-saug), crapaud du diable!" Lh. Ixilik utzi nezan, no! / Apo ezdeus inbizila, / hiregati eginen dine / haurrek nahi diena. AstLas 18.
Hik nain miserabletü, / apo ahalke gabia. Ib. 33.
Ale apho eskelia, / fripu ürgillütsia. Mustafa 54.
(ap. DRA)Andre alferra! / Orratza duenian hariaz gerla, / Apho fardala! / Sukhaldian lo dago jaiki eta berla. ChantP 94.
Apho, mutxurdin, moko-bipila! / Zeren ondoan othe-habila?ElzbPo 208.
Ni, ostoputz? Apho txarra! / To!... aspaldian beharra. Ox 60.
Apho kixkila! Jin dadila jin Oihanburura!BarbSup 84.
--Zer duzu irakurtzeko molde hori zuk, jauna? --Emak bakea hortik, apho txarra. ZerbArtho 479.
Abil, abil, apho beltza!ZerbBiGo 305.
azpiadiera-1.1.1
"Apoa! (BN, R) interj. ¡caramba!"A.
azpiadiera-1.2
Bicho. Sentído guzíak egoindire gozátzen soberáno dibinokí de manera ezi eméngo gustorík andiének okatzeunte, ta eztíre aipátzeko ére, yágo ezi lurréko apoénak, ángo soberáno dibinogáien áldean. LEDoc 250 (de interpretación no segura).
Ate aitzinian bazen zimino bat, eta ze irriak egin zituzten debru apo xar haren itzulipurdiak eta bere begitarte biziaren keinu eta yestuak ikusirik. Zub 111.
sense-2
2.
(V, G, L; Aq 173, Añ, VocZeg 288)
Ref.:
A; Iz UrrAnz, Als; Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret. Verraco, cerdo semental."Puerco que ha padreado"Aq 173.
"Cerdo, marrano, [...]; el entero, apoa"Añ.
"Apuak ez dau gauza okelatarako"Etxba Eib..
Cf. 3 apotu. v. aketz, apote, ordots. Gurasotzat artuten dirianai, edo aitatuteko, deituten jakee apua. MgPAb 88.
Apuak ta txarri emiak izan biar dabe amabi illabetetik aurrerakuak umiak eragin ta egiteko. UrDial 97 (It ordotsak, Dv akhetxak, Ip ordotsak).
Apuak irenduten dira bost urtera eldu ezkero. Ib. 97.
Heldu nintzen gero zerrien gorputzera, / eta kendu nion apoari makera. ArtiMaldanB 201.
"Putanero. Apua esaten jako andrazaliari"Etxba Eib..
Cf. infra APOTAN. Baña senarra, gizon askon antzera, emaztiari gura zetsan guztiagaz, zan azkonarra ez esatiarren apua, eta ari biar zetsan mezedia, sarri auzuan eitten eban, naiz biar ixillian. EtxbaIbilt 469.
sense-3
3."(V-oroz), enano"A.
sense-4
4."Apho (BNc), apocado, falto de carácter, embarazado"A.
azpisarrera-1
APOAREN SALARA JOAN.
Ir al garete. Cf. TXAKURRAREN SALARA JOAN. Ixtorio kondatzaileak [ixtripu] batto du bakarrik aiphatzen: Igoneko komentu aitzinean aphoaren salarat gan zirela tanpalahara zaldi, karro eta karrozaina. EtchebMGaric 49.
azpisarrera-2
APO-BARATXURI.
"Apo-baratxuria (B), ajo silvestre" A.
APO BISAIA (det.)
(Interj. empleada como maldición). Xakhur handi eta ttipi demonio horiek eihararaziko dixie, ez bada yadanik idortua; bai eta errorik egin badu, apho bisaia!; erro hek erreak izanen ditutxu. ElsbFram 143.
azpisarrera-5
APO FIGURA(Empleado como insulto). Apho figura! Hoakit bixtatik. BarbSup 26.
Ilhabete guziz emaiten diozkatan 150 liberetarik, apho figura horrek 75 libera aldaratzen ditu. Ib. 151.
azpisarrera-6
APO-GIDAIL(Término empleado como insulto; lit. 'pata de sapo'). Ale, fripuak, / apho gidail saldua.StJul 41r.
azpisarrera-7
APO-ILAR.
Fr. "vesce jaune" (Vitia lutea). "Landareetan arras trebe zen jaun batek erranik badakigu hemen gaindi badirela gutienik hameka zindila mota; ez da beraz harritzeko eskuarazko izenez hoin aberats balinbada, han-hemenka bardin erraten baitiote edo zalgia edo su-ilharra edo apho-ilharra, eta duda gabe, bertzerik" Zerb GH 1932, 88s.
azpisarrera-8
APO-JAUZIKA.
Saltando con los pies juntos. "Apo jauzika ari da (BN-arb)" Gte Erd 148 (junto a saltamotxin, apo saltoan, etc., de otras zonas). v. HANKA BERDINEAN, OIN-BERDIN.
azpisarrera-9
APO-LARRU.
"Estado en el que queda la piel después de un susto. Izialdurekin apolarrue atra zait" Izeta BHizt2.
azpisarrera-10
APO-LILI(apho- S ap. Lh). v. APO-BELAR.
azpisarrera-11
APO-MAHATS(apo-mats AN-5vill ap. Lcq 162 A). Vid negra (Tamus communis). Cf. VocNav: "Apomatxa, vid negra, es voz vasca (Bertizarana)".