euskaltzaindiaren mendeurrena logoa

Orotariko Euskal Hiztegia

  2. Hizkuntza-baliabideak
  3. Online hiztegiak
  4. Orotariko Euskal Hiztegia

OEH - Bilaketa

367 emaitza hotz bilaketarentzat

Sarrera buruan (51)


Sarrera osoan (316)

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
zital.
tradizioa
Tr. Documentado al Sur desde finales del s. XVI, y al Norte sólo en Leiçarraga, Haraneder, Goyhetche y Xalbador. La forma zitel se encuentra en los RS, en Añibarro (alternando con zital ) y en Uriarte (CatArrig 92, texto que recoge los fonetismos del habla local).
sense-1
I . (Adj.).
azpiadiera-1.1
1. (-th- Urt).
Sucio; impuro ritualmente. "Adiposus, [...] zikhintsúa, [...] zithála " Urt I 177.
Eta gauza zithalik hunki eztezazuela. "Souillée" . Lç 2 Cor 6, 17 (He, TB, Dv, Ker, IBk, Bibl lo(h)i, Or satsu, IBe zikin ).
azpiadiera-1.1.1
(-th- SP, H), zitel (H). Indecente, obsceno, impuro. "Sale, vilain" SP. "Impur, immonde, déshonnête" H.
Ezen badakizue haur, ezen ezein ere paillartek edo zithalek edo abariziosok [...] eztuela heretajerik Kristen eta Iainkoaren resumán. "Immonde" . Lç Eph 5, 5 (He zithal; TB likits, Dv, Bibl lohi, Ol, Ker zantar, IBe lizun, IBk lizunzale). Orain zikina, zitala banaiz / orduan nintzen garbia. Arti MaldanB 190. Gizon gaiztoen griña zitalak / esna zitzaken benetan; / laster itxutu zan Kintziano / Agedaren ederretan. NEtx LBB 367.
azpiadiera-1.2
2. zitel (A, que cita RS). Cobarde, apocado.
Zitel zirola, nok gudura aroa? "Pusilánimo" . RS 21.
azpiadiera-1.3
3. (V, G, L, BN; Lar, Añ, Izt 107v, VocCB, Dv (V), H, Zam Voc; -th- VocBN, Hb, Dv, H), zitel (AN-araq; Añ, H (V)). Ref.: A; Satr VocP (zittel); Elexp Berg (zittal) .
 Vil (aplicado a personas o a animales), canalla. "Bellaco", "bergante" Lar y Añ. "Canalla", "tacaño, pícaro, bellaco", "vil" Añ. "Méprisable" VocBN. "Impertinet, faquin, drôle" Dv. "Bellaco, despreciable" A. "Mezquino, que no aguanta el bien de otros" Satr VocP.
Dollor zitalori, zuk il bear zinduke. (Alsasua, 1568). ReinEusk2 107. Jenerazion zitala, zitalak. (Leiza, 1658). ReinEusk 147. Hereje zital eta herejiya itxusi guziak. Lar SAgust 9. Non dira ordea onelako zital prestuezak, sabeldarraioak? Lar Cor 184. Zer darabilk emen lapur zital orrek? Mg PAb 88. Eukan frantzes zitalak / Fernando guria / gugandik txito urrin. FrantzesB II 29. Deabru asmutsu zitelak [...] zabalduko deutsuz sareak. Añ EL2 92 (217 zital ). Burduntzira, zital galdua. Zav Fab, RIEV 1909, 35 (dirigiéndose a un calamar). Karlos odolgiroa, / zital arritua. Echag 161. Zitalen kontua da / gaisoa danari / egin nai izatea / farra eta irri. It Fab 84. Zithal txarra! hirriz ago! "Chétif" . Gy 213. Morroi zital-txar oni Jesusek bere ontasun guziarekin esan zion. Lard 446. Txerren zital erkiña jarten illunpean. AB AmaE 432. Piztia zital au. Azc PB 67. Eztiñot nik ori, gizon zital gorria. Ag AL 99. Zitalen antzera / Pello burlatzera / saiatutzen zera. AzpPr 76. --Milla bidar obeto izango zan guretzat aurrera jarraittu bagendu, ontzi ari jaramon baga. --Baña orduan zittal batzuk izango giñean. Echta Jos 268. Lapur deunga zital madarikatua! Kk Ab I 102. Suge zitalaren amorruaz. Ib. 38. Agintari zital orrek bidegabeko epai gogorra zure kaltez ematera dijoanean. ArgiDL 88. Auen [moruen] Buru zittalak bizi-bide estua emanaz gañera, beti zakur-kristaua deitzen zion. Inza Azalp 122. Mirotz zitalak nere kabitik / ostutako umetxoa. Jaukol Biozk 84. Ikasi al duk, zitala, guziok ez garala ire amaren seme? Or Mi 60. Sugetzar zitalen gordagu. Ib. 129. Azeri zital gaiztoak. Enb 66. Ura [txakurra] zitala zan baño / baditu lagunak. Tx B II 125. Geldi, geldi guziok, deabrukume zitalak! TP Kattalin 194. Sube zitalak eta sapuak / baratza dana ondatzen. MendaroTx 151. Andra zittal au. "Ribalra" . Otx 19. Zenbat eta ingelesago, zenbat eta erdaldunago, ordun ta likitsago, ordun ta zitalago biurtu dira. Ldi IL 169. Bere burua salatari zital egiñaz. TAg Uzt 109. Ez al da au burubako aita zitalaren burubidea? Zait Sof 25. Zer esango ote zenduan nere emengo lagun zital batek orrera idatzi zirana ikusi ba zenduan? JAIraz Bizia 121. Martin zital ori. NEtx Antz 25. Arroputz zital orrek. Etxde JJ 106. Atzerritar zital andana bat etorri zen. Mde Pr 162. Suge zitalak engañau zaitu / arrokerizko bideti. BEnb NereA 165. Kanpotik etorri ziran maketo zital aietatik gorde. Ugalde Iltz 23. A, lapur zitala! Izeta DirG 117. Lipar! Lipartxu! Ire jabe zitala baiño obea aiz i, mundua mundu. Erkiag BatB 82. Basidi ta auntz zitalek lardaxkatu oi dute. Ibiñ Virgil 90. Japonen eta hemen gizona, eta emakumea, izukaitz baino bildurtiago, prestu baino berekoiago, bihotz-zabal baino zitalago dela, alegia. MEIG I 130.
azpiadiera-1.3.1
(Con reduplicación intensiva).
Joan adi nai doan lekura zittal-zittalori! [...]. Ai, ene alabatxoa, etxeratuten azanean birrinduko aut. Echta Jos 65.
azpiadiera-1.3.2
(H).
(Ref. a cosas).Vil, indigno; malo, en gral.
Ene seme alaba txipi laztantxoak ofizio zitalori eutzi egizu. (G, 1648) "Sucio y asqueroso" . TAV 3.2.13. (se refiere a la brujería) O gusto zital, ta ainbeste nekeren kostuan or billatutako kontentuak, ta emen betiko gure tormentuak! Cb Eg II 210. Ikusi naiez gogorrian ifinten ditubela asko alkarren artian euren barriketa zitalak gaitik. CrIc 95. Egin daruez lapurreta zitalak edo engañubak ofizijuetan. Mg CO 224. Ainbeste gorroto, gurari zitel, ta loitasun asmatu daben biotz ezain onetan. Añ EL1 158 ( EL2 205 zital ). Ardura gabe ofenditzen due, puntu zital bategatik. Gco I 399. Au guzia da alabaña enbidia esaten zaion griña zitalaren umea. AA II 107. Inok Elexien kontra / ezer esaten dau? / Ez eijozu parkatu / barriketa zital au. FrantzesB II 30. Bein [juramentubak egiteko] ekandu zital au artu ezkero. ezta begiratuten esaten dana egija dan ala ez. Astar II 65. Bengetako gurari zital bat. CatLlo 79. Ainbeste kostetan dan bizitza bat alperrik galduten dozu, gurari zital, iraitzeko, ta utsa balijo daben bat gaitik? Ur MarIl 16. Aiñ zitala izanik / etsai txarren tema. Xe 328. Eskutitz zital ori irakurtzeko bildu gaituzu? Camp EE 1882a, 35. Beren azaiñak zanpatu zuten / eriotz zital okerra. AB AmaE 102. Oiturau [kodizia] esan eban zala aiñ zitala. Ib. 218. Granada zital batek. Ib. 255. Pozoi zitala agoetatik darioela. Ib. 452. Aiñ zitalak dituk ire ametsak nola diran ire egiñak. Apaol 26. Betiko zorra / zital gogorra / deutsuna etxeak aldean. Azc PB 247. Bizkaian egin dira / bide laun zabalak / bertora sartuteko / ekandu zitalak. Ib. 202. Ondamendira eroaten gaituezan griña zitalai. Itz Azald 191. Erri zital onetan. Echta Jos 230. Emakume geientsuen mingañ zoliak puzoni zitala erioela. Ag Kr 172. Sarri artu bear izan det nere gañean kaskabarraren zartada zitala. Ag G 209. Intentzio zitalik / ez det iñorentzat. EusJok II 88. Ludi zitala: / agur betiko! GMant Goi 109. Onein zorunak bekaitz zitala / Sortuten dautse... itxas-uñari. Enb 61. Amets-zitala, ua mendira! "Inquietador" . Laux BBa 6. Dioten Prantzi-muga, zitala, alena! "Maldita" . Or Eus 249. Asmu onak erakutsi ta zitalak ostendu. Eguzk GizAuz 125. Beste ukaldi zitala erantsi zion aiztoz bularrondoan. TAg Uzt 19. Bero zitalak jun diranean. Ib. 278. Oialaren irazki edo bilbean, naiz larruzko yazkian, kutsua edatu balitz, legen-zitala da. Ol Lev 13, 51 (Ker legen zitala; Bibl legen gaixtoa, BiblE gaitz galgarria). Gaitz zital bat sartu da ariztietan. Munita 55. Otzik zitalena. JAIraz Bizia 49. Eriotze zitala, eriotzea beti danez. "Murder most foul" . Amez Hamlet 43. Gizonaren egiazko bizia mundu zital ontakoa eztala. Etxde JJ 221. Agur itsaso gaizto, zitalari. Anab Poli 70. Ez yat kentzen eztulgura zital au. Erkiag BatB 177. Gramatikako ikertzeren bat, zitala bera. Ib. 41. Aien ortz zitalak. Ibiñ Virgil 90. Utzi zagun zorigaiztoko su-emailleen broma zitala. Lab SuEm 212. Negu zitalak lekua utzi / ziola primaderari. Xa Odol 197. Burruka zital ura. Berron Kijote 112. Lur zital honetan, ordea, munduko seme garenez gero, ezin asmoei eta usteei begira egon. MEIG II 68.
v. tbn. EEs 1918, 155. Kk Ab I 38. EA OlBe 95. Zait Plat 16. In Goñi 15. Azurm HitzB 52.
azpiadiera-1.3.2.1
(Precedido de gen., en contexto exclamativo).
Urte yoanen zitala! Ldi BB 146.
azpiadiera-1.3.3
(H).
Vil, despreciable (sin connotaciones morales).
Aserratu zitzaion mandoari euli zital batek ain arro itz egin bearraz. VMg 33. Naijago izan dozu menpeko zital izan. Astar I 42. Olan menpeko zital antzera bizi izateko, obeto da il ainbat ariñen. Echta Jos 160.
azpiadiera-1.3.4
Malicioso.
Ai Joxepa zitala ta maltzur-maltzurra! Bilbao IpuiB 43. Errementariari kiñu zital bat eginda. Ib. 34. Arakistainez gero, zurrumurru zital bat barreatu da bazter guztietan; gure arbasoek, alegia, erromarrei gogor egin beharrean, ez omen ziren haiekin gaizki konpondu. MEIG III 44.
azpiadiera-1.3.5
( sittal V-gip ap. Iz ArOñ ). "(El) que hace la suya, pero sin brusquedad" Iz ArOñ. .
Berbetan begiratuba ta geratuba gaiti, zaipekua ta zitala dala [dino bere artian gaistuak] . fB Ic II 223. Zu bezelako emakume berekoi ta zital batek. Etxde JJ 142. Egiaren bila, leizako azeria baino zitalagoa zan. Zait Plat 89.
azpiadiera-1.4
4. (V, G, L ap. A ; Zam Voc).
Terco; implacable.
Gure etsai zital guziak. Lar Carta a Gandara 1. Gurasoa dago eztulka ler egiteko zorian, eta diozu zeregan: ah zitala! etzera ez oraingo gaitzarekin ilko. AA II 66. Inpernukoa beti Inazioren etsairik zitalena. 'Implacable' . Aran SIgn 91s. Juan Anton bere aita guztiz da okerra, / Prantziska ama barriz zital ta mukerra. AB AmaE 320. Katuak eta emakumeak, anima apartatuta, berdintsu zerate, zitalak eta setatsuak. Urruz Urz 25. Kristiñau izenaren arerio zital eta amurratuak. Eguzk GizAuz 126. Salatzailleak an daude zital Jesusengana. "Insisten tercamente" . Or Poem 546. Etsai gaizto zitalek nondik-nai erasotzen zietela. Zait Plat 101. Orma-bedarrak [...], zital ta burugin ta bizinai izanik, lekuan lekuan erne ta ormetan euretan erro bigunak sakonduaz. Erkiag BatB 43. Kosme Tutulu, botikarioak errian eukanik leiakiderik zitalena, konpetentziakorik txarrena, estuena. Ib. 80. Zure etsai zitalak / ez dute pakerik / alperrikako alegiñetan / zu ondatu nairik. NEtx LBB 154. Orain, gaurko kritikari zitalen batek esaten badu: "arnari ez da ezer", erantzun jakina hartuko du. MIH 74.
azpiadiera-1.5
5. (V-gip, G-azp, AN-gip; sittal V-gip). Ref.: Iz ArOñ (sittal); Etxba Eib (zittala); Elexp Berg (zittal); Gte Erd 212 .
 Colérico; de mal carácter. " Arrunt zitala da (G-azp, AN-gip), zital alu hori! (AN-gip)" Gte Erd 212.
Balitz geure egilla santuba [...] asarria, gogorra, zitala, itzaltsuba edo arpegiera astunekua. fB Ic I 68. Berba gogorrak ta errazoe zitalak. Ib. app. 26. Biotz zital, ta ernegaubak dirala egokijak burruka, ta okasinoe txatxarretarako, baña ez balore egiijazkua biar danerako. JJMg BasEsc 175. Ain da erria, ain zitala, ain burueretxija ze ezin inundik beragaz euki leike bakerik. Astar II 109. Alderatu zitzaion gizon tratakaitz, biurri, zital ari. Bv AsL 28. Agura zital arriak baño arriagoa! AB AmaE 174. Agura zitalak. Azc PB 140. Arrentzat piper ta onentzat gozo [...]; zital edo ezti [...], gogoa ta iritzia aldatzen zaion bezela. Ag Serm 570. Baño, neska mutillaganatu? Ta mutil zitalak bidaldu? Anab Usauri 43. Urtien kargarekiñ / gorputza nagitzen, / jeniua zitala, / kemenak urritzen. MendaroTx 278. Esker txarrekoa zera. --Ta zu beti bezela zitala. ABar Goi 64. Araingo nagusi zitalarentzat lan-egin bearrak gogaituta. TAg Uzt 36. Jaiotzetik izan zen latza, zitala, gogorra, sukorra, zima txarrekoa. Etxde JJ 38. Begirakune zital eta amurruz beteak egin zituan. Erkiag BatB 30. Asarre aindu zan neskamiagana milla berba zittal ari esanaz. Etxba Ibilt 474. Orlando bero-zitalak. "Furioso" . Berron Kijote 29.
azpiadiera-1.5.1
" Zittéla, se dice de quien pronto se irrita y pronto se olvida" Iz UrrAnz. .
azpiadiera-1.6
6. Venenoso. "Animal venenoso, zitala " Dgs-Lar 10.
Beti bere aoti atsa darijola, edo berenua darijola suga bibora baten miin zitalagaz. fB Ic II 202. Zabalduteko geijago murmurazinoeko azi zitala. JJMg BasEsc 98. Miin zitalagaz kendu eutsun honra. Astar II 192. Emakumeak miña sugearen eztena bera baño zoliago, zitalago ta zorrotzagoa dauka. Ag Serm 487. Sugea ilko da, baita belar zital maltzurra ere. Ibiñ Virgil 43.
azpiadiera-1.7
7. Avaro.
--Eta i zitala paregabekoa! --Ondo egiten diat. Erre nai duenak erosi dezala belarra. Apaol 25. Nagosi zitalengandik aldeginda oba billa nebillela, olakoren menpean gertatu-bearra. Or Tormes 81. Uesaba zeken da zitxalak (ruin) beretik ataltxo bat be ez iaeukek emongo. SM EiTec2 136.
azpiadiera-1.8
8. " Ode zitéla dator, tormenta que pronto, con poca lluvia, pasa" Iz UrrAnz. .
sense-2
II . (Sust.).
azpiadiera-2.1
1. Suciedad. "Estregar, garbitu, zitala kendu " Lcc.
Txepetxa ezta ila izan bear, Andra Mariari begitik zitala (zikina) kendu ziolako. (G-goi). A EY I 113.
azpiadiera-2.2
2. (V, G ap. A ).
Veneno.
Zitala utsik zelan isurten eutsen aoak, / nai nok esango eban zirala deabruskoak. AB AmaE 445. Bere ontzitik iretsiazi bide ditio irazkai ta zital. Or Mi 115. Txirristak zital-dosis hilgarri bat edeiten zuela. Mde Pr 136. Gau joriak zithal hotz zerion. Mde Po 31. Zitala dauskue emon / yoan dan aldian, / ixurita polito / oiko edarian. Atutxa Mugarra 66. Belar auek eta itsasoan bildutako zital auek. "Uenena" . Ibiñ Virgil 57. Mintzen baldin badituzu [erleak], ziztadarekin zitala ere ixuriko dizute. Ib. 112.
azpiadiera-2.3
3. "(V-m), colgajo de la camisa" A.
azpiadiera-2.4
4. "(V-ple-m), secundina que contiene el feto de animal" A.
sense-3
III . (Adv.).
azpiadiera-3.1
1. Coléricamente.
Goikoak mendekoari zital aginduaz. Ag EEs 1917, 172.
azpiadiera-3.1.1
(Con -ago, suf. de comparación).
Gozoen ordez pipar gorriz ezpainondoak igortzikatu diozkaten umekondoa baño erreago ta zitalago zijoan. TAg Uzt 198.
azpiadiera-3.1.2
(Con reduplicación intensiva).
Jarkera illunagaz esan zetsan zittal-zittal. Etxba Ibilt 482.
azpiadiera-3.2
2. Con avaricia.
Nagusi zekenak, zital baño zitalago, beor eultzilariek mozorrotu egin zitinan. 'L'avare maître' . Or Mi 104.
azpiadiera-3.3
3. Violentamente, fuertemente.
Bala indartsua bailitzan, zital, mingarri zaztatu yakon barru-barruan [itza] . Erkiag Arran 151. Errizaiñak zital ta sendo eraso ei eben azkenean. Erkiag BatB 185. Belarri au gero ta zitalago mintzen ari zaidak. Berron Kijote 118.
azpisarrera-1
XITAL. (H; -th- VocBN, H). (Forma con palat. expr.). a) "Terme de mépris qu'on adresse souvent à des hommes ou à des femmes de petite taille" VocBN.
b) (H; th- A, H). Canalla, bribón. "Granuja" A (que cita VocBN, pero en éste no aparece dicha acepción).
"Califica a la persona que se enfada fácilmente, que carece de nobleza en sus procedimientos, aunque guardando cierta corrección. Larresoron jende xilharra, bainan jende xithala (Lander)" DRA.
c) (Ref. a cosas). Malo, perjudicial.
Baña, mutil, atorra / duk, utsik, gerri-gaiñetik? / Goizaldeko oxkirria / xital dala! Ldi UO 42.
azpisarrera-2
ZITAL-IKUTU. a) "(V-arr-oroz), ponzoña, veneno" A. b) "(V-och-gip), grano maligno de la piel" A. c) "Canalla" A Apend. d) Terquedad.
Eta izaki txatxarren setakeria ta zital-ikutua beti da doillorrago, gizakumeetan. Erkiag BatB 202.
azpisarrera-3
ZITAL-LILI. Flor venenosa.
Ai, goragotik ethorri-haizeek / ailezate jo ene landetan / et'eiharraraz "itxaropena" / izena duen zithal-lili haur! Mde Po 67.
azpisarrera-4
ZITAL-ZULO.
Langilleen asmo eta naiak itotzen jarduten dan zital-zulo bat omen da. "Un reducto retardatario" . EAEg 20-1-1937, 852.

zital

zital
<< zilarbizi 0 / 0 zola >>
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper