Tr. Umore es la forma propia de la tradición meridional, si bien se documenta unore en Iztueta, Aguirre de Asteasu, D. Agirre (que lo escribe en cursiva) y en un ej. de Labayen (en éste junto al frec. umore ). Hasta el s. XIX en la tradición labortana y bajo-navarra sólo se documenta (h)umore (umor en Tartas). A partir de esta época, sin embargo, comienza a emplearse tbn. omore, que se convierte en la forma mayoritaria durante el s. XX (hay umore en Zubiri y ambas formas en Etchamendy). Hay además himor en Eguiateguy, onbore en Mattin y unure en unos versos guipuzcoanos. En DFrec hay 37 ejs., meridionales, de umore y 9, septentrionales, de omore.
sense-1
1.
(V, G, AN, BN-arb, Sal, R; VP 92v, Lar, Añ, Chaho(h-), H);
unore (G; Lar, H(V, G));
omore (L, BN; HtVocGr, Lar, ArchVocGr, Dv);
onbore;
umure (Añ);
imur (S; Chaho(+ h-), Foix ap. Lh.)
Ref.:
A(umore, unore);
Lh(omore, imur);
EtxbaEib;
HolmerApuntV;
GteErd 135. Humor, estado de ánimo (frecmte. empleado con on, eder y txar). "Humeur [...]. Mauvaise humeur, omore gaiztoa. Bonne humeur, omore ona" Ht VocGr 372. "Humor, genio, condición" Lar. "Estar de mal temple, (c.) gogo, aldi, umore txarrekoa egon" Añ. "Humeur, disposition d'esprit. Umore ona, gaixtoa, bonne humeur, mauvaise humeur" H. "Humor, disposición del ánimo. Sekula olako emakumarik! Beti dago umore oneko (V-m), ¡Mujer como ésa! siempre está de buen humor" A. "Irabazixa dauan lekuan, beti umore ona! donde hay ganancia, siempre hay buen humor" Etxba Eib. Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur.
Darasala ezen debozioneak emaiten dituela humore melankoniosak. SPPhil 7 (He 6 humorea nekhagarri errendatu).
Zeren proberbio zaharrak dioen bezala, honores mutant mores [...], ohoriak kanbiatzen baitu umorra. TtArima 125.
Sentimendu eta umore kontrarioek eskatimak sorarazten tuzte adiskideen [...] artean. Ch I 14, 2.
Batak duen hunelako edo halako umore. Ch III 24, 1 (SP hau hunelako ezpa horrelako izaiteaz).
Berzeren umore gaixtoak eta narrioak pazienziarekin sofritzea. CatLav 191.
(V 99)[Gizon] aren biziera, umore, osasuna, ejerzizio, ta orrelakoaz galdetu zuen. CbEg III 330.
Ematzen ohi ditu izpiriturik bihurrienak [...] eta eskuratzen humorerik moldegaitzenak. Lg II 176.
[Izan zaite] aphal, modest, arrai bethi umorez berdiña. Mih 36.
Bena zaharrak dirade hügüngarriako non etare odolaren hotztarzünak behar beleikie ghimorrak ematü, üdüri zereie jende güzia hen flakeziaz berme dagoela. Egiat 231s (este ej. podría quizá incluirse en la 2.ª acepción).
Pazienzia gitxi ta umore txarra eukiaz. CrIc 168.
( s. XIX)Bati askotxo edan ezkero, gertatu oi zaionean, bere jenioa, bere humore edo naturala agitz mudatzea. Gco II 60.
Beste batzuetan aserretasuna sortzen da bakoitzaren humore txaker gaiztotik. Ib. 49.
Bekatu txikien humore deungak galarazoten dabe bertutearen aurre-bidea. AñLoraS 107s.
[Deabruak] aldatuten ditu gauzak, mugitu umoreak, ilundu adimentua. AñMisE 105.
Nere umore gaxtoak hain jasangaitza egiten nau. Dh 83.
[Hobe da] zenbait umore on aire guti bat erakhustea, ezenez trunko bat bezala bethi mutu egotea. Ib. 74.
Umore ona eukitia. fBOlg 22.
Geure aitutiak, geure umoriak edo jenijuak bardinak ez dirialako. fBIc II 208.
Umore onarekin / kantari lanean. Echag 75 (v. tbn. en contexto similar Sor AKaik 112 umore onarekin).
Bai, guk beti daukagu umore alaia. ItFab 118.
Umore ona dakarte, ez ditu euri-jasak beldurtzen. ZabGabon 26.
Umore on batekin jostatu gaitezen. ABAmaE 399.
Dago alegere ta dauka umore ona. Ib. 403.
Zelan zagoz, Mari Anton, / umore ona barik? / Ezteutsu senargeiak / bialdu kartarik?AzcPB 175.
( s. XX)Beti umore onekua zaudela. Iraola 29.
Gogaro (umore) txarra eukon. Altuna 80.
Oraindaño bitartian, / zenbait umore eder jarri det / Kantabriako partian. TxB 242.
Umore onaz pasa ditugu / estroparako egunak. TxB II 79.
Atsuak txokolatia, aguriak pattarra, / garisti daudelako, umore txarra.MendaroTx 269.
Umore ederreko jentia. KkAb II 160 (cf. infra UMORE ONEKO).
Goizean bezain arin dut gogoa, goizean bezain on omorea. JEBer 96.
Umore ona daukozue, mutillek? Ez galdu, arren. BilbaoIpuiB 109.
Umore ederrakin puro bat erreaz. IzetaDirG 69.
Esan zetsan umore txarrakin: [...].SMZirik 52.
Onbore ona ez du, ez beti / arratsian ta goizian. Mattin(inXaEzinB 89).
Umore ederra [...] gendun. UztSas 50.
Umore ona ibiltzen gendun. Ib. 279.
Jendeai umore ona emoten bakar-bakarrik alegintzen ziran. AlzolaAtalak 141.
Ene omore txarra heldu da gizon gaixto [...] horien kalakak Zure Graziari egin ahal duten bihotzminetik. ArdoySFran 119.
Leen gaiñezka eukan umore ona be atzera etorri yakola zirudian. OnaindSTeresa 29.
Umore ederrarekin etxera.JAzpiroz 223.
Ez zan umore ona falta izan.Gerrika 116.
Arraillanta zen eta omorez alaia.LarreArtzainE 147.
Iparraldean negar-euriak eta farre-eguzkiak oratu duten umore lainotsuaren bila [zebilen Baroja]. MIH 273.
Umore onez esnatzen da biharamonean. MEIG IX 111.
v. tbn. Gy 81. Sor Bar 66. ChantP 262. Ill Testim 14. Anab Usauri 20. Or Eus 68. Etcham 224. EA OlBe 45. NEtx Antz 87. SM Zirik 102. Lab SuEm 195. Ataño TxanKan 16. Omore: Iraultza 75. Monho 84. Elzb PAd 25. HU Aurp 162. Zerb Artho 204. Othoizlari 1954, 1. Lf ELit 315. Xa Odol 189.
azpiadiera-1.1
(umure V-ger ap. Holmer ApuntV).Buen humor. Rau, rau, rakataplau, / au dek umoria. JanEd I 111.
Asiko dituk zizpuruz eta negarrez, eta bazekiat oiek gure umore guztia galdu bear digutela. ZabGabon 29.
Pello bertsolariya / oso dotoria, / Juan Jose Ugarte berriz / askoz obia, / bein batian Tolosan / oien umoria!AzpPr 99.
Ja Jaiii! Orixen da umoria!AgG 46.
Gaur badaukagu emen / ai zer umoria, / sekulan ez det izan / orlako zoria. TxB 225.
Ni naizen arte ez dedilla izan / umoriaren faltikan. Ib. 211.
Baia, zelan ixan leiteke berrogetamar palo artu ta [...] olako umorie eukitie?KkAb II 147.
Bazan an kanturako ta bertsotarako umorea. EtxdeAlosT 78.
Eriotzara inguratu zanian be ez eban umorerik galdu. SMZirik 101.
Plaentxiatarren umoria barriz, amaierarik bakoa da. Ib. 51.
Izpiritua duzu argi ta zorrotza, / jend'artean omore pitzarazle gaitza. XaOdol 166.
Arnoa eta ogia harat ereman eta ez da gero han omore faltarik izaiten. Ib. 233.
Umore-naia bagendun danok. AtañoTxanKan 274.
Urte askoan umore ori! Insausti 60.
Bai, onik duzu; ez dizu batere galdu betiko "unorea".MIH 145.
azpiadiera-1.1.1
Buen ambiente. Egin ahalak egin ditugu / sortu nahiz onboria. / Beti bezala harizan gira / zirto ta bitzikeria. Mattin 80.
azpiadiera-1.2
Humor, ánimo, ganas."Eztauka ezetarako umoreik"Elexp Berg..
Nere gazte denporan, pintatzeko-ta umorea neukala oraindikan [...].AlzolaAtalak 46.
Nere umorerik ez nin galdu; etsitzea zer dan ez baidakit.AtañoTxanKan 186.
sense-2
2.
(V, G, AN, L, BN-baig, Ae, Sal, R; Urt I 69, Chaho, H);
omore (L, BN);
imore (BN-baig);
imur (Chaho(+ h-));
himuri (S; Foix ap. Lh.);
umure (V-ger);
unore (V-ple)
Ref.:
VocPir 309;
Bon-Ond 141;
A(umore, omore, imore);
AApend(unore);
Lh(omore, himuri);
HolmerApuntV(umure). Humor, líquido del cuerpo del animal o de la planta (en la mayoría de los casos ref. a humores perniciosos, y en algunos ejs. como los de Erkiaga y quizá fray Bartolomé, al reumatismo). "Rhumatisme" VocPir 309. "Rhume" Bon-Ond 141 (seguramente con el sdo. de 'reuma'). "Humeur, s'entendant d'humeur viciée. Umore bat dut besoan, j'ai une humeur au bras. Ezindua da umorez bethea, il est impotent, rempli d'humeurs" H. "Humores" A. "Umore (V, G, AN, L, BN-baig), humores, reuma" Ib. "Unore, dolor de huesos (V-ple)" A Apend. "Humeurs (méd.)" Lh. "Himuriak (S; Foix), viscosités rejétées par les animaux avant et après la parturition" Ib. "Reuma" Holmer ApuntV. Phereka diozozue zauri hura [...] umore guziak kanporat arthean. Mong 589.
Eldu zitzaion Fernandezi burutik oñeraño humore lodi gordin oñazez betetzen zuen bat. MbIArg II 333.
Humore hau sartu zitzaion ezurren bill-tegi ta juntur guzietan. Ib. 333.
Jazo oida askotan [...] akzidente edo humore txar batek artutia beso, esku edo oin bat.Zuzaeta 162.
Gálzen indárra, gaistatzentú humóreak, itxekitzen dú odóla, turbatzen dú búrua ta laburzen dú bizia. LEProg 112.
Olioaz eman, ta zorne, edo umore ori izugarrizko balsa andi bat begietatik bota zuen. CbJust 66.
Jan-edanetako sobraniek [...] odola berotzen ta umoreak nahasten dituzte, osasunik hazkarrena maiz flakatzen. Dh 198.
Bisitau begijee bere gorputza sekeriak, umore txaarrak, edo reumatismo zolijak. fBIc II 293.
Umoriak daukezanentzat da batez bere ona. "Humores".UrDial 16 (Dv umoreak; It ezabiziak, Ip odoluriak).
Umoreak kentzeko, laba-su andi bat egiten da. "El reuma".AEY IV 261.
Umore-miñez nabil beti bere-ta, ez yat iñundik iñora komeni busti-antzik. ErkiagBatB 12.
Etxekandrea, umoreak edo ubilleriak jota dago. Ib. 149.
Sukar bako erreuna eukenak ez eben diru laguntzarik, erreuma edo umore artikularra euki ezik. EtxabuKontu 109.
sense-3
3.+ unore. (En exprs. del tipo umore ederra pasatu, igaro, zerbait umore jarri... 'pasar un buen rato' ). Etorkizunak emoten deutsu orrenbeste bildur? Guazan zeure etxera, igaro daigun umore galanta; datorrena datorrela; neuk emongo deutseet arpegi justiziako opiziale diru zaliai. MgPAb 80.
Ez da, Jauna, gure artean unore ona igarotzea beste gauza gaiztorik gertatzen. AA II 336 (Harriet lo atribuye erróneamente a Astar).
Nola familirik ez degun, penak aztutzeko pasa genezake nai dan umoria. Iraola 121.
Neroni ere jarduten nintzan zerbait kantatzen, eta umore ederra pasatzen genduan. Salav 106.
Gizarajo xamarra [...] zan, eta gure konpañiko pesta guztiak onekin egiten ziran. Zerbait umore jarri bear zanean, aren kontura parra egiten zuten. Ib. 68.
Pasatutzen genduan / umore ederrik, / aserretu-erazi nai / bañan ez alperrik. UztSas 49.
sense-4
4.(V-gip, G-azp-goi, AN-gip, BN-arb), unore. Ref.: Gte Erd 122 y 135.Humor, humorismo; sentido del humor."Umorea falta zaio (G-azp-goi, B), [...]ez dauka umore ederra (G-azp), eztauko umorerik (V-gip, G-azp), umore eskasa du (BN-arb)"GteErd 122.
Naski gure kiroletan edertasun, jaukaltasunik bada; berdin dantzetan, eta gure bertsolarien kopletan humore. MdePr 42.
Humorearen zentzua gordetzen baitaki bekatu kontuetan ere. Bekatu ariñak direnean behintzat. Ib. 76.
Euskalerria oso elizkoia dalarik, ba du gure jendeak alako umore xelebre bat apaizen bizkar parre-murrixka egiñaz. NEtxLBB 169.
Euskal-umorea. Ib. 120.
Beste zenbait olerki euskaldunen humore-ikutuak erakutsi nai dizkitzutet. LekSClar 136 (v. tbn. 138).
Umorerik ez duan jendea. LabSuEm 197.
--Ez du batere grazirik. [...] Ez duzu unorearen senarik Babetetxo! Ib. 203.
Labur eta arin mintzatzeaz gainera, umore ttantto bat isur baleza, hainbat hobeto. MIH 139.
Bai baitzuen halako bere gisako "unore" maltzurra. Ib. 367.
Joxemaritarren gaskoin-usaiko umore berezi horren ale bat. MEIG III 54.
Piper-miña galanki izaten dute [mota ontako ipuiak] , ta gure erriaren umorea, euskal-umore jator berezia agertzen digute. (In MEIG III 109).
azpisarrera-1
UMOREAN(Estar...) de humor, de buen humor. v. UMOREZ. --Eskerrik asko zure loriengatik bañan ez nago umorean. --Zer gertatzen zaizu bada?LabEEguna 113.
[Arraintzaleak] arrain-keta dabiltzano, / eskuak zeru-alde egon otoitzean: / itsasoa ez dadin ez harri, ez lano, / omorean zaizkigun itzul iluntzean. Iratz 116.
Zeiñek geiago kantatu bertso zarrak, sagardo-puska bat edan ondoren,umorean jartzen giñanean. BAyerbe 106.
Bestea etzegoan umorean da onela erantzun zion. BBarand 167.
azpisarrerakoSense-1.1
(Con determinantes).(Estar, etc.) de buen (mal, etc.) humor."Unore gaiztoan arkitzen da, il se trouve en mauvais disposition"H.
Zerren [gaztea] , esan oi dan bezala, unore onean bizi dan, batarekin, eta bestearekin jolasten, eta bekatu askotan erortzen dala. AA II 146 (Harriet lo atribuye erróneamente a Astar).
Tropa guztiak dijoaz / umore onean.Afrika 43.
Umore onean dagoen batean. MocDamu 35.
Umore ederrian / sartu izan biaute / beuren errian. Noe 117.
Gatoz plaza berrira umore onean. Echag 116.
Bañan Franzesak etziran gelditu unore onean. IztC 323.
Elkarrekin itzketan / umore onean. ItFab 93.
Tolosara arribatu / biharamunian, / ilaren amairu / garren egunian, / zuzenak ginelakotz / opinionian / dekret bat eman zuten / umore hunian / esplikatu gabe zer / kausaren gainian. Bordel 45.
Billatu zuan andra Josepa sekula baño umore obean. Apaol 38.
Beti unore onian berori. AgG 119.
Egon gura dabenak / umore onian / etorri tabernara / geu gagozenian. JanEd II 146.
Erran gabe doa umore onean direla denak. Zub 54.
Bertso batzuk kantatuz / unure ederrian. Auspoa 105, 16.
Aiton abek ere umore onean zetoztek ba, amaiketakoaren indarrarekin muturrak bero-bero eginda. Salav 62.
Jenio txarra zeukaten asko / umore onian jarri. UztSas 175.
Amalau ordu lanian / alare umore onian. Ib. 70.
Iñork be ez eban umore txarrean ikusten Lorentzo. AlzolaAtalak 57.
Ihardestera noa onbore onean. Mattin 41.
Andria beti izan bear baidu / beti hola onbore prestuan. Mattin(inXaEzinB 91).
Pertsu hauk ezarri ditut / arras omore onean, / guziek kanta ditzaten / publikatzen direnean. XaEzinB 29.
Entzuten egona naiz omore tristean. XaOdol 179.
Umore ederrean bazkaldu genduan. BBarand 181.
v. tbn.
Umore onean: EusJok II 25. Ud 158. Elzb Po 192 (Barb Sup 51 omore onean). Bv AsL 33. JanEd II 70. Tx B 223. Kk Ab II 178. Lab EEguna 92. Alzola Atalak 92. Omore onean: Monho 86. Ox 167 (omor'onean). Etcham 154.
azpiadiera-1.1
Han ikhusten nian nere atsoa, geroago eta gehiagoko omore tzarragoan. ElzbPAd 41.
Elkarrekin apaldu zuten umorerik ederrenean. NEtxLBB 63.
azpiadiera-1.2
Eguna pasa bear degu guk / umore eder batian. UztNoiz 120.
UMORE-GAIZTO (imuregaixto, imurekaixto Foix ap. Lh);
UMORE-GAITZ.
De mal humor, de mal carácter. "De mauvaise humeur" Lh. Hantik da jendia bethi himor gaitz, üngürünetan gaiza güziak entzüten dütianak, egiten zereitzen güziak zereitzo gaitz. Egiat 231.
azpisarrera-4
UMOREKO.
azpisarrerakoSense-4.1
a)(B ap. Gte Erd). (Persona) de buen humor, con sentido del humor. "Umorea falta zaio (G-azp-goi, B), ez da umorekoa (B), ezta umoretsua (G-azp)" Gte Erd 122. v. UMORE ONEKO. Orixe agure umorekoa!"Vaya un viejo divertido".Mok 4.
Au mutilzarra zan, baiña oso umorekoa ta atsegiña. JAzpiroz 55.
azpisarrerakoSense-4.2
b)(V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). (Estar...) de buen humor. "Gaur aitta umoreko zeuan da milla pezeta emun dosta" Elexp Berg. "Umoreko arrapatzen bozu preguntaixozu gure jornalakin ze pasatzen dan" Ib. Apari eder onen ondorean umoreko nago, eta kantatu egin bear degu!AtañoTxanKan 158.
azpisarrera-5
UMORE-ON(imurehun S ap. Lh; Foix ap. Lh). "De bonne humeur" Lh. v. UMORE ONEKO.
azpisarrera-6
UMORE ONEKO;
UMORE ONETAKO(VP 42v; unore Lar). De buen humor, bienhumorado. "Festivo" VP. "(Está de buen) humor, unore onekoa dago, ardore onekoa" Lar. v. UMOREKO. Bizkaitarrak [...] izpiritutsuak dira, bizitzen dakitenak edo kortesak [...] alegerak edo umore onetakoak, fixoak, eta ongi eginak. ES 110.
Zaldunak eta emakumeak / txit umore onekoak. Echag 220.
Eta aien artean bi oso umore onekuak; bat zan Domingo Kanpaña eta bestea Erramun Moko. PArt(inBil 172).
Jostatzallia ta umore onekua [zan Franzisko]. BvAsL 26.
Pentzau dot biajari goiztar umore onekoren bat dala. AgIoan 267.
Olde oneko (umore oneko) gizoneri ere askotan gain-gañeko gauzetaz mintzatzea oso gogokoa izaten zaie. AnabUsauri 10.
Soñu-jotzalle ta bertsolari / txit umore onekuak. MendaroTx 36.
Umore oneko gizona. EtxdeJJ 17.
Umore oneko dantza zalea / beti izan nintzan munduan. (In SMZirik 95).
Euskalerriak umore oneko / gazte jendia badakar. UztSas 302.
Oso umore onekoak ei ziran. AlzolaAtalak 141.
Gizon jator bat zan. Oso zintzoa ta umore onekoa. JAzpiroz 83.
Erakasle gazte, arrai eta omore oneko harek. LarreArtzainE 118.
azpisarrerakoSense-6.1
Bazkari sendo eta umore oneko batez, guztiaren amaiera izan genduan. Gerrika 265.
azpisarrera-7
UMORE HOTZ(T-L; omoreotz BN-baig ap. A; imoreotz BN-mix, B ap. A; umorotz V-ger-ple-och-m-gip, G-to, L, B, BN-baig, R-uzt ap. A). "Escrófula, tumor frío originado de la hinchazón de los ganglios linfáticos superficiales" A. "Humeurs froides" T-L. [Parisen] lothu zitzaizkon umore hotzak deitzen diren min batzu. ElsbJBBizia 159.
Onek dira umore otzak, eta umore oen bitartez dagoz errenduak ume asko eta asko. IArtItzald II 44.
azpisarrera-8
UMORE-UR.
"Omoreur (L-ain), meteorismo, hidropesía en el ganado" A.
azpisarrera-9
UMOREZ(Estar...) de humor, de buen humor. v. UMOREAN. Arkitzen baldin banaiz / orduan umorez, / proga emango dizut / lenagoko ordez. Bil 155.
Gauza batzuek esplikatubaz / umorez eta pakian, / ez zuk esaten dezun bezela / itxura gaizto batian. TxB I 62.
Bazkari ederra egingo gendun / umorez eta pakian. UztSas 45.
Bertsolariak zeuden / umorez antzian, / parra egiten zuten / gaiak azaltzian. Ib. 317.
Umorez kantatzeko. Insausti 178.
v. tbn. Etxde JJ 127. Olea 30.
azpisarrerakoSense-9.1
(Con on, txar).(Estar, etc.) de buen (mal, etc.) humor. Konpasa artubaz umore onez / alegratzeko erriya. Echag 59.
Oso umore onez pasa zuen eguna. PArt(inBil 173).
Penak utzita umore onez / danak diberti gaitian. EusJok II 57.
Beti umore txarrez. Beti artega!BilbaoIpuiB 165 (109 umore onez).
[...] erantzun zion umore txarrez. EtxdeJJ 12 (98 umore onez).
Umore onez eruan dituez bizitza ta urteak. AlzolaAtalak 54.
Umore txarraz beti ibilli barik. Ib. 66.
v. tbn.
Umore onez: JanEd II 13.
UMOREZKO(Adnom.). De humor, humorístico. Ateraldi humorezko arekin. LekSClar 142.
Humorezko koplak. Ib. 122.
Humorezko satiratxo baten neurrian. Ib. 119.
azpisarrera-11
UMORE GAIZTOKO.
De mal humor, malhumorado. Juantxori ez zion ajolik Antonioren esanakatik eta Antonio berari ere ez, naiz umore gaiztoko artu. AnabUsauri(ed. 1986) 84 (ed. 1931, 117 olde gaiztoko).