OEH - Bilaketa

377 emaitza hotz bilaketarentzat

Sarrera buruan (54)


Sarrera osoan (323)

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
ongi.
tradizioa
Tr. General desde los primeros textos en todas las épocas y dialectos excepto en vizcaíno, en el que sólo lo hallamos en Gandiaga (Elorri 47), y en la expresión ongi etorri en J.J. Moguel, Arrese Beitia, D. Agirre (AL 89), San Martin y B. Enbeita; tampoco aparece sino en dicha expresión en Lazarraga y en algún guipuzcoano como Lardizabal.
La forma general al Sur es ongi; hay onki en el catecismo roncalés y, alternando con ongi, en Ros y Mendigacha. Al Norte la forma mejor atestiguada es tbn. ongi (con aspiración inicial en algunos ejs. en Dechepare), seguida de ungi (con aspiración inicial en CatLan y Lopez); a menudo hay ambas variantes en un mismo autor. La forma honki se encuentra en los suletinos Belapeyre, Tartas (junto a (h)ongi), Mercy, Eguiateguy, UskLiB (101; tbn. hunki) y Archu, y hunki en Oihenart (que emplea además ongi, honki y ungi), Maister, Etchahun, CatS e Inchauspe (en éste tbn. honki). En DFrec hay 446 ejs. de ongi (adv.), 135 de ellos septentrionales, y 9 de sust., 6 de ellos septentrionales.
sense-1
I. (Adv.).
azpiadiera-1.1
1. (G, AN, L, B, Sal, R; Volt 55, SP, Urt III 308, Ht VocGr, Lar, (G, AN), Dv, H, VocB ), onki (R), ungi (L; Urt I 68, Lecl, H), hunki (S; H), aungi (G-nav) Ref.: A (ongi, onki, ungi, hunki); EI 242; Iz Ulz; Iz R 288; Gte Erd 155 .
Bien; adecuadamente, correctamente. "No se hizo la miel para la boca del asno, astoaren aoari eztia eztagoka ongi" Lar (s.v. asno). "Extremadamente, perfectamente, txit ondo, ongi" Ib. "(A) pelo, a tiempo, (c.) ondo, (G) ongi" Añ. "(Con) razón, [...] (G) ongi" Ib. "Felizmente" Ib. "Ez da hori ongi, cela n'est pas bien. Ezin ongi ethor ditazke elkarren artean, ils ne peuvent vivre en accord entre eux. [...] Hari xuria ez da ongi heldu oihal beltxaren gainera, le fil blanc n'est pas sortable sur le drap noir" Dv. "Herri huntan ongi gare, nous sommes bien en ce pays. [...] Au superlatif, très bien: guziz ongi, trop bien" H. "Ongi egin dukegunak, eztu berregiterik, ce que nous avons bien fait n'a pas à être refait" Ib. (s.v. ongi egin). "Onki dun konen egitia, es bueno hacer esto" Iz R 288. En AxN se explica artez (422) por ongi; ongi iltkidadin (129) por ongi atera zaiztezin; ezta zuhurtzia (284) por ezta ongi, y abenituko (478) por ongietorriko. v. ederki, 1 ondo, ontsa. Tr. General excepto entre los vizcaínos.
Alegra zaitez ongi. ZalbaSM 76. Ieinkoa egun oroz ongi ari baitzaigu, / guk ere hala behar dugu harzaz unsa orhitu. E 13. Nolatan ungi minza ahal zaitezkete gaixto zaretelarik? Mt 12, 34 (TB, EvL ongi; Echn untsa, Ol itz onik egin). Zerurat altxatuko tu / ungi bizi direnak. EZ Eliç 266. Ezkondu gabe baten erortzea, behar ezten emazte batekin segitzea, ezta ongi, bekhatu da. Ax 358 (V 237). Gaitza hunki ator, bakar bahator. O Pr 175 (lo recoge tbn. Mg PAb 172, en boca del de Baigorri). Nekez irabazteak derakuzke ongi begiratzea. Ib. 329 (365 ungi). Mira zazu ongi, ea ian nahi duzun guzia eho dezakezunz. SP Phil 390 (He 394 ongi). Hitzkuntza batean ongi eta ederki erranikako gauza. ES 130. Beraren ait-amak ill ta azi zuen agitz ongi [...], osaba batek. Mb IArg I 183. Ongi galdetzen dezu. Mg CC 104. Deitzea berriz mortalak ez dagokie ain ongi. CatAN 57 (Iraz 41, CatB 76, CatLuz 25, CatAe 60, CatSal 61, Legaz 47 ongi; CatR 61 onki). Komunioko Sakramentua ongi artzen duanaren biotzean Jesus bera geratzen da betiko bizitzaren prendatzat. AA I 414. Han errana dena ongi gogoan hartzen eta goxatzen. Dh 105. Ganadua erosteko denboran bear da ongi ikusi ortzik falta duen. It Dial 94 (Dv ongi; Ur ondo, Ip untsa). Orhoit zaite duenak azken egiten hirri, / harrek duela bakharrik hirri egiten ongi. Gy 51. Zure arrotza arras ongi ezagutu dut. Laph 143. Ikasiko da ongi Aita Asteten jakinbideari dagokiona. Legaz II. Dago alegere ta dauka umore ona, / ongi litzake beti bizitzea orla. AB AmaE 403. Pilota zoin den joko / ohoragarria, / ongi dakiena da / Musde Abadia. Zby RIEV 1908, 93. Dudarik gabe duzu ongi merezitu / Jaunak zituenian zu hola punitu. Balad 119.
(s. XX) Zer egin behar da ongi bathaiatzeko? CatJauf 106. Gariak sortu dra ongi. Mdg 129 (133 onki). Senarrari begiratzia ongi arkitzen det. Alz Bern 54. Kristau eginbear guztik ongi bete ditzadan. ArgiDL 16. Elizarako ate onduan / dago gurutze santua, / zeñengatikan ipiñia dan / ongi atera kontua. Tx B I 94. Meza nagusi ondoren ongi al datorkizute? Lab EEguna 80. Orrelako ateraldiak ez datoz ongi gure arteko pakerako. Ldi IL 112. Jainkoaren bidea gora, ala deritza, / kolkoan deramate ongi gordez itza. "Bien guardado" . Or Eus 362. Erderazko esaera batek ongi agertzen du ori. ABar Goi 27. Ongi aolkatzen digunari entzutea, agitz atsegingarri zaigu. Zait Sof 190. Elkar ongi ezagutzen gendun maitetasunik aitatu gabe. JAIraz Bizia 23. Kordel guztiak lotu behar dira ongi. Arti Tobera 267. Jauna, ongi ikasia ezta aaztutzen. And AUzta 71. Zein ongi! ziotsan Mayik. Izeta DirG 109. Ez bai zera gauza gai auek zure lagunekin ongi erabiltzeko. MAtx Gazt 9. Edozein kirola / seguru nago probatutzian / ongi etortzen zaiola. Uzt Sas 228. Ez bainaiz ordea titxolaria, beti nekez ari izan naiz eta ongi berriz bakan. Xa Odol 58. Ongi ta zuzen mintzatu aiz. Berron Kijote 118. Ongi diok: bizimodu au tristea dek. TxGarm BordaB 155. Teologia jakin behar du erretorak hein bat ongi. Larre ArtzainE 343. Hango hizkera gordez gero, ordea, besteak beste, ez lirateke Gipuzkoako bazter askotan ongi adituko. MEIG II 91. Ez dut horrenbestez esan bi talde hauek ongi konpontzen zirenik elkarrekin. MEIG IX 45.

v. tbn. (Sólo para autores que emplean, o emplean tbn., var. distintas de ongi): MRos 10.1v (14.1r onki). Volt 177 (196 ungi). O Po 65. Hm 187 (186 ungi). Tt Onsa 9. Gç 31 (57 ungi). Mong 593 (590 ungi). Ungi: Harb 276. Arg DevB 120. INav 134. Ch III 17, 3. He Gudu 108. Lg I 357. Mih 43. Revol 63. Hb Esk 87. Atheka 133. Arb Igand 182.
azpiadiera-1.1.1
(Con reduplicación intensiva).
Ongi-ongi prestaturik eta humiltanzez beterik komulgatzea. Mb IArg I 92 (v. tbn. 245).
azpiadiera-1.1.2
(Ante part.). "(Bien o mal) criado, ongi edo gaizki azia " Lar. "Bien fait, formé, façonné... etc. Lan ongi egina, travail, ouvrage, bien fait. Zango sagar ongi egina, mollet bien fait. Kantu, xistu ongi egina, chant bien composé, bien éxécuté" H.
Iaunari populu ungi instruitu bat aphain diezonzat. Lc 1, 17 (TB, ongi disposatua; He perfet, Brunet prestatu, Ol, Or, Ker bikain, IBe on prestua, IBk egoki). Guti hek, ongi irabazi hek, deskarguak eginik eta nori berea errendaturik geldituko zaitzan aphur hek, sumatuko dira. Ax 249 (V 167). Zinetan nago [...], gizon ongi egina da. SP Phil 353 (He 356 galant). Har ezazue kalits ungi ontuak eta idortuak. Mong 592. Ofizialeak bere eskuetako obra ongi eginek laudatzen tuztela. ES 145. Zenbat balio duen azken komunio ongi egiñak etsaia garaitzeko. Mb IArg I 189s (v. tbn. komunio ongi egiña en AA I 481). Dabit, gizon gazte ungi egin bat zen. Lg I 274. [Birjina Saindua] ziñen lur ungi landu baten pare. Mih 10. Bear due egin konfesio jeneral ongi prestatua salbatu nai badue. Mg CC 173. Jainko Aitak behatu zioen bere alaba ongi maiteari bezala. MarIl 92. Horra huts ongi erreparatuak. Jaur 201. Artzen da intxaur ongi elduaren mamia. It Dial 103. Yende ongi kontseillatuek / edo zentzuari bethi darraizkonek. Gy 197. Arima ungi sorthuak herria bethi maite. Hb Esk 18. Oi nekhe ongi eramanak! Dv LEd 191. Zortzi arroltze xuringo ongi yoak. ECocin 38. Egon bedi kaiola ongi zerratuan. Elzb Po 217. Munduko laguntza guziek ez dute neretzat balio meza ongi entzuna. Arb Igand 118. Jainkoak bethi entzuten ditu othoitz ongi eginak. CatJauf 98. Ik, Antton, akura zak beor ongi ezi bat. A Ardi 60 (v. tbn. ongi hezi en MIH 46; cf. infra ONGI HAZI). [Egitekoak] bertsolarien artean izen aundia eta ongi irabazia eman ziotenak dira. Etxeg ( in Muj PAm 23 ). Lo ongi egin baten esku laztankorrak eztiz ene gogamena igurtzia. Ldi IL 29. Txano ikusgarria ta esku-makila ongi landuak erabili oi baitzituzten. Zait Plat 21. Hotel erosoa, ongi zaitua ta jende onekoa. Anab Aprika 53. Bertsu eder eta ongi orraztatuan errana delarik. Larre ( in Xa Odol 18 ). Beharrezkoa da kritika edozein herri ongi gobernatutan. MIH 137. Liburu argi, trinko eta ongi banatu horretan. MEIG III 104.
azpiadiera-1.1.3
( Ongi egin, acompañado de oración subordinada). Se emplea sobre todo con sust. vbal. -t(z)ea; hay -t(z)eaz en Axular (tbn. -t(z)ea) y Pouvreau; -t(z)ez en TB y -t(z)ean en Goñi. cf. infra ONGI EGIN.
Ongi egin zutela lehenagoko poetek, Mars eta Venus elkharrekin ezkontzeaz. Ax 354 (V 235). Hunela erraiten dugu eta erraitea ongi egiten dugu. Ib. 64 (V 42). Ongi eginen duzu zenbait egunez barurtzeaz. SP Phil 316 (He 317 ongi egiñen duzu barurtzea). Ongi egin dezu, Nafarroako hitzen batzuek ekartzea. Lar Carta a Mb 279s. Ongi egiten dezu egia aitortzea. AA III 553. Ongi eginen du, noizetik noizera bederen, meditazione egitea. Dh 52. Hortakotz berehala egorri dut zureganat eta ongi egin duzu ethortzez. TB Act 10, 33 (Lç ungi egin duk zeren ethorri aizén, Ker etorteaz ondo egin dozu ). Aita amek ongi eginen dute lore heien bil araztea bere haur xumei. MarIl 11. Bertzek ere ungi egin lezakete sinhestea badirela gauza eder sinhetsi beharrak. Hb Egia XI. Ongi eginen dute bere othoitzen erraitea. Elsb Fram 134. Ama Birjiñaren agertze au egiazkoa dela eta ongi egiten dutela kristauak ala dela sinistean. Goñi 104. Ez ote da ongi egiña izango Iztuetaren itzakin gertaera oiek zuen aurrean gaurko egun gogoangarrian oroitzea? Etxeg ( in Muj PAm 24 ).
azpiadiera-1.1.3.1
(Sin oración subordinada con sust. vbal.).
Baldin gauza hautarik zuen buruak begira baditzazue, ungi eginen duzue. Act 15, 29 (He ungi eginen baiduzue, BiblE ongi egingo duzue; Dv ontsa eginen baituzue, Ol ondo egingo duzute, Ker ondo dozue). Ongi egiten du komuna serbitzatzenago duenak bere borondatea baino. SP Imit I 15, 2 (Ch ungi; Mst, Ip untsa, Ol, Pi ondo, Leon ontsa). Era edo gis onetako ongille bat billatzen dute S. Franzisko Xabier billatzen dutenak eta ongi egiten dute. Mb IArg II 341. Nekatzen dira asko irakurtzen ikasten, obeto ta errazago ezagutzeko birtutearen bidea ta ongi egiten due. AA III 321. Noa halako bat [bufuna] ezartzera bistan, / behar bada ere norbaiti / badiduritzoke dudala egiñ ongi. "Quelqu'un trouvera que j'aurais réussi" . Gy 155. Guk ere ongi egin ginezake, [neurrien] izendazione zaharrak utzirik bazterrerat, hartzen bagintu berriak. Dv Lab 57. Zilizio latz bat [...]. Eta ongi egiten zuan, bada onekin itxitzen ziozkan atiak garbitasunaren kontrako biziyuari. Bv AsL 90. Yainkoak holakoa egin nindian eta ongi egin zian! Elzb PAd 12. Ongi egin zuela milagro batekin Jaungoikoak aditzera eman nai izan baitzuen bezela, agertzen da zeruetako Erregiña. Goñi 63. Ongi egiten du errezelorik badauka. Ill Testim 22. Ongi egin liro beraz gure Jainkoak [...], gaurko berri zerbait bederen sala balezo Gaxuxari. Barb Sup 76. --Arratsaldean Baionara dijoazela ta laguntzeko esatera etorri dira. --Ongi egingo dezu. ABar Goi 22. Ez dezu beñere jakingo besteak ongi ala gaizki egiten duten bere tokin jartzen ez ba zera. JAIraz Bizia 60. Zirika nindutenek etzegiten ongi. "Nec [...] bene faciebant" . Or Aitork 25. Norbeit Azkainerat igorri zuen delako Frantxeskaren bila. Ongi egin baitzuen segurki! Zerb Azk 90.
azpiadiera-1.1.4
(G-azp-nav, AN-gip-5vill-araq-ulz-erro, L-sar, B, Ae, Sal; Lar, H), ungi (AN-5vill-ulz) Ref.: Echaide Nav 268; Gte Erd 219, 229 .
Bien (ref. a la salud, al estado de ánimo, etc.; generalmente con vbs. como egon, izan, jarri...). "Bueno, estar bueno, ongi, ondo egon" Lar. "Ongi izatea, izaitea, être bien, en bonne santé. Nola zira? ongi niz, comment vous portez? je suis bien" H. "Ongi jartzen ari omen da (AN-gip)" Gte Erd 219. "Ederrak ikusi ditu, baña ikusiak ikusi aski ongi jarri da (G-azp, AN-5vill)" Ib. 229.
--Nola dago zure nausi Iauna? --Ongi eta zur untazunaren desiratzen dena. Volt 279. Bere konzientziaren arauaz [...] kidatzen dena ongi da, alegera da, kontent eta pagu da. Ax 422 (V 273). Gorputza ez ongi aurkituz, hala nola sobera beillatuz, nekhatuz [...]. SP Phil 498s (He 505 ongi izan ). Jateko gogorik batere gabe arkitzen dana, ez dago ongi bere osasunan. AA III 426s. Izpiritua aphur bat alegeratu behar da, gorphutza ongi izanen bada. Dh 58. Emen gaizkitu zan eta zerbait ongi jarri zanian Florenziara juan zan. Bv AsL 84. Ongi ezkaren batean, oren bat irauten duen oinhazearen pare. Jnn SBi 146. Onki nagola osagarriz. Mdg 121. [Etxek'andrea] frango ongi badabila oraino, adinarendako. Barb Sup 87. Gero, ongi yartzen aizanean, Mirei, izoba Aurana-ren etxera yoanen gaitun. Or Mi 148. Ni bezin ongi osasunez izatea opa dizut. Lab EEguna 86. Burua ongi othe duzu? Zerb IxtS 52. Ez zegoen ongi, benetan, egiatan. Behar bada edateak lagunduko zion. Mde Pr 149. --Etxean danak ongi? --Bai, Jaungoikoari eskerrak. Etxde JJ 104. Au da lasaitasuna artu dedana, ongi zerala jakin dedanean! NEtx LBB 80. Nik, ordea, presak zirela eta osasuna [...] ongi ez zebilela, atzekoz aurrera atera nituen jendartera neure ahaleginen fruituak. MEIG VI 138.
v. tbn. It Fab 132. Dv Lab 86s. Bil 89. Arb Igand 149. Goñi 24. A Ardi 117. Alz Ram 72. FIr 174. Lek EunD 17. JAIraz Bizia 121. Izeta DirG 119. Uzt Sas 58. Ataño TxanKan 241. Ungi: EZ Noel 44. Ch III 59, 1.
azpiadiera-1.1.5
(En contextos exclamativos, con sentido irónico o contrario al propio). "Bien fait, fait suivant ce qui est mérité, ironiquement. Ongi egina da, s'est bien fait" H.
Ungi ninduake zuri emaiteas niri kosta zeitan baino gutiagotan. "Fresco andaría" . Volt 258. Ungi axola dut sinhets nazaten edo ez, baldin erakurtzen banaute! Hb Egia 126. --Zer kanta dezakegu, Luixa? --Nik ongi dakita. Barb Sup 23.
azpiadiera-1.1.6
(En frases negativas, con sentido enfático).
--Apaiz jauna! Ori da gizona, ori. Bizi bizirik zeruen erdian dago. --Ez dakizu ongi. Alz Ram 36s. --Portaera ederra, ilobaren jaio egunean. --Bai, eztakizu ongi. Arti Ipuin 81.
azpiadiera-1.2
2. (Con vb.). Bien, mucho, abundantemente, considerablemente; (con adj. o adv.) bien, muy.
Lehenik mahatsarno ona ezarten dik, gero ungi edan dukeiten orduan, gaixtoena. Io 2, 10 (EvS untsa; He ungizko edanak direnean, TB ausarki, LE orditu direláik). Otoi egiozu, ongi / jatean, emen dizula / eta gero bereki / zeruan, bizi luzea. Aldaz 107ss. Gehiago egidazu fabore halakoa, / ofizio dudanean ungi nekhatzekoa. EZ Man II 35. Plazer da ez barurtzea, ongi iatea, hobeki edatea. Ax 480 (V 310). Haren aldean nintzen / ungi flakatua. 70. Nekhe eta entseiu erabilirik Troiara ziren eta ongi larrutik gostarik hartaz gozatu ziren. ES 195. Ilzen dira zorriz ta gosez ongi beteak. Mb IArg I 221. Nola ongi premia dan bezala [...] dotrina erakatsi ta konfesatuko dute? Cb EBO 17. Salbatzailleak egin zuen oraino Jeriko berean gauza bat ungi miragarria. Lg II 216. Eba berriya, lehenbiziko arenganik ungi diferenta izatu zare. Mih 30. Zorthü hona beiraren pare diala, honki xahü ageri denian hausten dena. Egiat 257. Omenak ekarri deraut hunaraino berria / ongi damutua dela Urruñako herria. Monho 50. Seme gúra óngi óna da beti Aitarén gisa. LE Ong 85v. Beste batzuek nekatzen dira eta irabazten due ongi, baña ondatzen due edanean. AA I 587. Engoitik banitazkeien / ni ongi aberasturik. FrantzesB II 83. Erran dezogun ongi berant eman gaizkola [Jainkoari] eta gure izpiritua eta gure bihotza hartaz ongi berant okupatu direla. Jaur 347. Gizona, animale haiñ perfet den hori, / dela inyustu eta gaizo segur ongi? "Bien injuste et bien sot" . Gy 294. Ongi axola gutikoak garela. Dv Lab 293. Sabela ungi bethetzea zaiote atseginik handiena. Hb Egia 64. [Adanak] behar dira hartu ongi berdiak eta ongi gogorrak. ECocin 48. Kart au emango dizun neskatxa ongi paga zazu. Arr GB 32. Bainan bera da / Ongi tronpatua. LuzKant 67. Ongi botz edo kontent izanen zen. Jnn SBi 82. Portugaleko yuduak omen dira gizon aski propi batzu, nahiz ongi beltxaranak diren. Elsb Fram 166. Ongi lastimatzen naiz zu despeditzia. Balad 145. Bizi nazan tenpran onki bixi kostatruk izanen da. Mdg 141. Txabola beti zeukan San Bartolomek ongi ornitua. A Ardi 129s. Azukrea kario zelarik arras, halere ongi azukrestatzen du. Barb Sup 65. Felix Opokak ongi gostata / egiña dauka berriya. Tx B I 85. Len ongi alaia nintzen. TP Kattalin 178. Geroztik, ongi aberasturik, hor dabila gure muthikoa. Barb Leg 128. Mikela Borda an dago sukaldean alai, / ongi bete danetik ez du geigo jan nai. Or Eus 370. Neskatxak eta Rafaelek atorrak ongi busti zituzten dantzan. JAIraz Bizia 30. Goizean jeikitzen naiz bihotza goxorik, / ohean argiraino ongi loz aserik. Zerb Azk 8. Kupel zarraren mama goxotik / ongi bustiz eztarriak. Basarri 155. Aurre-aldiko iakintzaleok ongi ezagunak ditugu. Zait Plat 28. Azkenean boltsa atera zuen eta billetez ongi aunpatua. Izeta DirG 76. Len esandako gizon oietxek / ez dira oso bapuak, / bizkarra ongi berotutzia / merezi du olakuak. Uzt Sas 233. Ongi izerditurik / pentze alorretan. Mattin 51. Gizon prestu aiek jakiz ongi ornitu-ta zekarten [zamaria] . "Bien bastecida" . Berron Kijote 212. Sasipetik zuloa eginta, sartu niñun, bai; baña ongi nere zoritxarrerako. Ataño TxanKan 68. Gure artilleriak ongi lagundu zigun egun guzian. Alkain 124. Herri oso bat itzultzaile bihurtzeak baditu bere arriskuak, ongi agerikoak gainera. MIH 84. Azpeitiatar Julene andrearen izena ongi ezaguna da euskaltzaleen artean. MEIG III 61.
v. tbn. Brtc 132. Ub 211. Dh 181. JesBih 420. It Fab 99. Izt C 469. Arch Fab 235. Laph 148. ChantP 238. Xe 231. Bv AsL 139. HU Aurp 200. Prop 1897, 68. Goñi 117. Ag G 42. JanEd II 18. MendaroTx 180. Lek EunD 25. Canc. pop. in Or Eus 109. Zerb IxtS 46. Etxde AlosT 58. Gazt MusIx 79. NEtx LBB 173.
azpiadiera-1.3
3. (Como refuerzo de una frase).
Guziek, bere etxen / erraiten umen zuten: / Rodilardo etzela gathua, / bena ongi zela debrua. Arch Fab 95. Egin dezu orrazten / naiko alegiña, / Txinbok artu zuben bai / ongi atsegiña. Noe 24. Bitartean ongi / loa dut nahiago / zure lege krudela / pentsatzea baino. Azurm HitzB 48.
sense-2
II. (Sust.).
azpiadiera-2.1
1. (SP, H), ungi (L; H (+ h-)).
Buena acción. "Le bien, la bonne œuvre" SP. Cf. ONGI EGIN.
Eztadila beraz zuen ungia gaitz erran. Rom 14, 16 (He ungi; Dv ona, Ol onbide, Ker egitada ona, IBe on, IBk ondasun). Bekhatuen punimendu, edo sari ungien, / Bizia fiña artean jaunak eztu ematen. EZ Man I 52. Neure azken ordenuan eta testamentean, manatuko dut neure ondokoa, neure onekin utziko dudana, egin ditzala ene deskargu guztiak [...]. Hunela diozu eginen duzula. Zure ongi guztiak, bertzek, zure ondokoak eta zeurk ez bat ere. Ax 235 (V 157). Ongi egiten duenak bilaunari, bere ongia du esteialtzen eta eskarnio egiten kapareari. "Bien-fait" . O Pr 367 (84 hunki). Minza zaite harekin bihotz ageriz [...], klarki erakusten diozula zure ongi eta gaizki guzia. SP Phil 18 (He 17 ongi). Hilez geroz egiten diren ongiak, ongi bortxatiak dira. Tt Arima 111. Gehiago dena, ongia zelako hartan berean zenbat huts, zenbat bekhatu eztu kausituko juje zorrotz eta argitu hark. Dh 142. Ekhartzen dute ongien eta gaizkien liburua; idekitzen dute Jaunaren aintzinean, eta agertzen dituzte guzien egintzak. Dv LEd 270. Yainko Aitak ikusten ditu nahi edo ez ungi eta gaizkiak, sobera eta eskasak. Hb Egia 17. Bethi behardunari, nor nahi izan zadin, ongia eginez. Zerb Ipuinak 331. Gaizkia, gaizki dela erranen baitautzu eta ongia eginaraziren. Barb Sup 162. Izadiaren ordaiñok nolabait ongiaren alde jarriak izan direla aitortu diteke. Vill Jaink 104. Fedeak dio gaizki egina, / ordain dezagun ongiaz. Mattin 63. Bainan nik uste hor ere arrapatzen duten ongia egiteko, nahi badute, lana frango. Etchebarne 115.
azpiadiera-2.2
2. (Lar, Arch VocGr, H), ungi (Lecl, Arch VocGr, H (+ h- BN, S)), hunki (Gèze).
(El) bien, lo que es moralmente bueno (normalmente en contraposición a gaizki). "Bien, el bien" Lar.
Zareten gaitzaren gaitzetsle, ungiari eratxekiak. Rom 12, 9 (He ungi; TB, Dv, BiblE ongi, Ol on). Enea gaizki guzia, zurea ungi guzia. Harb 209. Ongiaz, gaizkia garaitu behar da. Ax 322 (V 213). Non da zure fedea, zaude fermu eta iraun zazu ungian. Ch III 30, 2 (v. tbn. en contexto similar ungi en CatLav 4r (V 4), Mih 58, Arb Igand 185 (122 ongi)). Deabruak ungi guzien etsaiak ezkaitu behiñere uzten tentazione gabe. Ib. 39,4 (Leon ongi; Mst huntarzün, Ol, Pi on). [Deabruak] baitaki ungia eskarniatzen, eta ferekatuz heriotzeko kolpea ematen. He Gudu 110. Hunkiaren eta gaizkiaren, egiaren eta gezürraren orano ezagützen dakiana. Mst III 55, 2 (SP, Leon ongi, Ch ungi; Ip untsa, Ol, Pi ona). Ezagutzen dute gaizto galgarri berak ona dela ongia ta birtutea. Mb IArg I 164. Ungiaren eta gaitzkiaren yakintasunaren arbola deithua zena . (Gen 2, 9). Lg I 16 (v. tbn. en contexto similar ongi en Dv, Bibl, BiblE (nota), CatJauf 22, Zerb IxtS 9). Egun egiten dudan komunioneak gibela nazan gaizkitik, borthitz nazan ongian. Brtc 72. [Aingeru begiraleek] ongia inspiratzen deraukute. Jaur 410. Hirriz, ongia eta egia irakhats ez daitezkeia? Gy III. Ilhunben etsaia da, berthuten axkide, / ungiaz dohanean, deus ez du guphide. Hb Esk 114. Ez du nihor makhilak, eskal-herrietan, / behinere izitzen, ungiko bidetan. Ib. 217. Badu arima bat ezagutzen dituena ungia eta gaizkia, aberek ez duten dohaina. Hb Egia 3. Premia dira obra onak. Lot beraz ongiari. Dv LEd 212. Ene baitan badire bi borondate: batak ongirat nerama, bertzeak gaizkirat. Laph 22. Gaizkiari behar zaiola bihurtu ongia eta gezurrari egia. HU Aurp 113. Nahi duten bezain hertsiak izan bite ongiaren zedarriak, atherako dire hek ohorezki. JE Bur 104. Oso maite nindun [...], nik ua ere bai, ongira-griña aundia agertzen baitzun. "Magnam virtutis indolem" . Or Aitork 136. Gatueri jaterat eremaiten ginuen gordeka. Baginuen ongiarentzat ere izpiritu poxi bat. JEtchep 35. Jainkorik ezpadago, ez ongiak eta ez moralak eztute sustrairik. Vill Jaink 74. Ongiaren eta gaizkiaren ideia baduela txakurrak. Ib. 71. Pastoral gehienen gaia gaizkiaren eta ongiaren arteko gudua den. Lf ( in Casve SGrazi 10 ). Euskal gaietan ongia eta gaizkia ezagutzeko adinbat jakituria ez dutenentzat. MIH 352.
v. tbn. Monho 132. Dh 51. JesBih 436. Zby RIEV 1908, 768. Lap 5 ((V 5); 403 (V 184) ungi). Iratz 25. Arti Ipuin 49. Xa Odol 345. Ayesta 133. Ungi: Hm 129. AR 39 (hu-). Honki: Egiat 261.
azpiadiera-2.3
3. (Ht VocGr, Lar DVC 282, Arch VocGr, Dv, H, A Apend ), ungi (L; H (+ h-)), hunki (S; Gèze) Ref.: A (ungi, hunki); Lrq hunki).
Bien, provecho, beneficio; bienestar. "Bien menu, ongi xehe " Ht VocGr 384. " Ongiari zor zaio esker eta ezagutza, au bienfait (reçu) il lui est du gratitude et reconnaissance" H. "Beneficio" A. " Hunki hunari esker gaistoa (S), a beneficio, ingratitud" Ib. "Favor (ongi-andia)" A Apend. "Bienfait" Lrq.
Osasuna ere emozu itzultzeko grazien, / Eta leheneko ordain egiteko ungien. EZ Man II 101. Ea nondik dathozkedan / Behar naizen ungiak. Hm 126. Jinkoaren honkiak onsa geñhatü behar dütügüla. Bp II 95. Baldin ez badiotzotzu Jainkoari egin darozkitzun ungiez eskerrak errendatu. He Gudu 126. Zer ez du egiñen, bada, Jangoiko gure ongia ta zori ona baizik nai ez duenak. Mb IArg 337. Zer eskerrak emanen daüzkizügü, Jauna, zureganik errezebitü ditügün hungi güziendako? CatLan 161. Errezebitu zitien prootxiak edo hungi ispiritualak. AR 382. Jakob-ren semeak ezin eraman zuen eren anai Joseperen ongia. Ub 21. Dagoláik seguróki edertásun infinitoréki, yá nai duen guziaréki, deus ez fálta, abásto alde guzietáik óngi guzíak. LE ( in BOEanm 223 ). Abusa gaiten ardiesten dauzkun ongiez. Jaur 371. Zuk niri, nik nere buruari baino ongi gehiago nahi darotazu. Dv LEd 89. Hunek eni egin darotan ongia ongi guziez goragokoa da. Laph 82. Zenbaterañiko ongi andiak dekazkien liburu onak irakurtzeak. Aran SIgn 11. Zoroak ez duanaren / bethi du gutizia, / atsekabean bizi da / nahiz bertzen ongia. Elzb Po 211s. Zenbat ongi dathorren haren bathaiotik! Zby RIEV 1908, 606. Eta gütara ixur ditzan bere honkiak eta beneditzioniak. Ip Hil 266. Gero-ta gehiago argi, ongi, edergailu eta gozagailu dugula lurraren gainean. HU Zez 115. Lagunarentzat nahi izaitea beretzat nahi den ongi bera. CatJauf 75. J[esu] K[ristoren] pasioak ekarri zitun ongi aundiyak. (Larrainzar, 1906). FLV 1988, 276. Gogoan iduki zure bizian ongiak izan dituzula, Lazarok ordea gaizkiak; orain ordea bera atsegiñetan dago, zu berriz oñazetan. Ir YKBiz 308. Guda Zaingoarengandik gudari saria eta gañerontzeko ongiak jasotzeko. "Ventajas" . EAEg 30-12-1936, 682. Zauri gehienek ukhan dute hunki bat. Herr 31-5-1962, 2. Gure sekretuaren gordeak, agerrak baino hobeki zerbitzatzen dik ongia. Larz Senper 120. Euskararen beraren ongia eta hobekuntza nahi zituen. MEIG V 104.
v. tbn. Dh 228. Etcham 99. Lf Murtuts 5. Etchebarne 126. Honki: Tt Onsa 159. Egiat 180. Hunki: UskLiB 20. CatS 123. Ip Hil 129.
azpiadiera-2.3.1
(H) .
(Pl.). Bienes materiales. Harriet cita a Axular 235 (V 157): Anhitz obra on ene izenean ene ongietarik dagiela, pero en éste hay onetarik en lugar de ongietarik.
Hil ondoan, senharrek ungi guziak emanen diotzate bere andrei! Hb Egia 65. Ekharrarazi zituen gortherat eta ungiz gainditu. Serrestar lehen yendetarik ziren. Ib. 32.
azpiadiera-2.4
4. Elogio, cosa buena que se dice. Cf. ONGI ERRAN.
Ez zaitezela ahalik gutiena baizen mintza zure lagun proximoaz, eta hari daozkon gauzez; non ez duzun hartaz ungiak errateko okasionea. He Gudu 148. Herritarrek barka dezagutela bakotxaz ez menturaz merezi zuten ongi guzia erranik. Zerb Azk 85.
azpisarrera-1
IZAN ONGI. v. ONGI IZAN.
azpisarrera-2
ONGIAGO (SP, H; ungiago Urt I 481, H (h-)). "Plus bien, mieux" SP.
azpisarrerakoSense-2.1
(Con egin sobreentendido).
Gaizki egiten deratzuezanei egin behar derauezu ongi. Eta zenbatenaz eta hek zuei gaizkiago, hanbatenaz zuek hei ongiago. Ax 322 (V 213).
azpisarrera-3
ONGI AIPATU (-ph- H). Alabar, elogiar. "Louer, faire l'éloge" H s.v. aiphatzea.
Iende prestuen eta deboten artean ongi aiphatua izanen zara, heken alderakotzat ohore izanen duzu. Ax 295 (V 196). Batzutan gertatzen da norbait ezagutua eztenean ongi aiphatzen dela bere omen ona gatik. SP Imit I 8, 2 (Ch prezatzen da). Guziez nahi dire izan ongi aiphatuak eta ongi ekharriak. Dh 66.
azpisarrera-4
ONGI HARTU (AN-gip-5vill, B ap. Gte Erd 142; Dv, H). Tomar a bien, aprobar, aceptar. "Ongi hartzen ditut zure solasak, je reçois bien vos paroles" Dv s.v. har. "Erantzukiak ongi hartzea, prendre bien la repréhension" H (s.v. hartzea). "Ez dit ongi artu (AN-gip), ez zuen ongi artu (AN-5vill, B)" Gte Erd 142 (junto a ontzat artu, untsa hartu, etc., de otras zonas).
Zinezko giristinoak ongi hartzen eta ekhartzentu [...] manatzen zaizkon guziak. SP Imit I 25, 7 (Ch hartzen ditu gogo onez, Mst, Ip untsa hartzen). Neke ta gurutzeak Jaunaren izenean ongi artzea ta igarotzea. AA III 291s. Ene aita maitea, hainitz ongi hartzen ditut gaurko zure erranak. Dv Lab 154. Esan nai degu izen ori ongi artua [...] ta maittatua izatea nai degula. Inza Azalp 132. Eskualdunen artean, agindua edo deia ongi artzen dute. FIr 189. Monikak Apezpikuaren debekua ongi artzen du. Or Aitork 127. Esker onezko hitzño bat bederen erran nuela ehortzetan [...], bakar batzuek ongi hartu ere zutena naski. Larre ArtzainE 316. [Erakusketa] oso ongi hartu dute, bai kritikak eta baita, hotz bazen ere, jendeak. MEIG I 68.
v. tbn. Ub 50. Dh 89. Jnn SBi 87. Ir YKBiz 153. Lazkao-Txiki in Mattin 152.
azpisarrerakoSense-4.1
(Ref. a personas). Recibir bien, tratar bien, acoger bien. "Tratar bien o mal a alguno, ongi edo gaizki norbait artu " Lar.
Batzutan ongi hartu eta errekaitatu nahi eta behar gendukeien arrotza heldu zaiku etxera. SP Phil 276 (He 276 ongi tratatu). Ongi arzen du eriak hitz onak dituen adiskid-ekuslea. Mb IArg I 187. Zerurako autuen irugarren marka da etsairik andienak [...] ongi artzea. AA III 290s. Nere bekhatuen hesturak izitzen nau, bainan zuk ongi hartuko nauzulako jakinak bihotzeztatzen. Dv LEd 79s. Ongi artu zuan Erroman Franzisko Aita santu Inozenzio irugarrenak. Bv AsL 104. Mintzatutzen badaki, / ongi ninduen artu, / biyotza faltso bañan / mingañaz maitatu. Auspoa 97, 117. Nere Aitaren izenean etorri naiz eta ez nauzue ongi artzen. Ir YKBiz 109. Dionisiok eta Platonek etzuten elkar ongi artu. Zait Plat 18. Ene lankidek ere ongi hartzen naute, / ordainetan bihotz hau berena daukate. Xa Odol 318. Artzainek bisitatzaileak ongi hartzen dituzte. Lf ( in Casve SGrazi 14 ). Zaldun ibiltari guziak [...], ongi artzen zituala aienganako bere griña beroagatik. Berron Kijote 50. Aitonak geienean ongi artzen ginduzen. Zendoia 37. Jaun erretorak arras ongi hartu ginituen. Larre ArtzainE 140.
v. tbn. Jnn SBi 82. Barb Leg 136. Or Aitork 167. NEtx LBB 94. Ungi: Gç 214.
azpisarrera-5
ONGI ASKI (AN-5vill, B ap. Gte Erd 229). Muy bien; bastante bien. "Zer moduz? [...], aski ongi (AN-5vill, B), ongi aski (AN-5vill, B)" Gte Erd 229.
Iduri badagotzu hainitz gauza dakizula eta ongi aski, halarik ere iakinezazu geiago dela eztakizunik. SP Imit I 1, 3 (Ch ungi, Mst, Ip aski enthelegü huna, Pi ondo). Ongi aski zekusat ire balentia guziak neskatikoak izitzeko gordetzen dekala. TP Kattalin 179. Ongi aski zakiten yuduak, beren Mesia Betlehem-en yaioko zala. Ir YKBiz 315n. Badakigu ongi aski, berak aitortu baizuen il aitzinean. Izeta DirG 79. Itz orreri sinetsiaz, bada, ez diot kalte geiagorik egingo, ongi aski merezia zuan baiña. "Bien" . Berron Kijote 113. Ongi aski bazekitek zer dan ori. Ataño TxanKan 175.
azpisarrerakoSense-5.1
Arruntean Azkaineko hil-herriak aski ongi atxikiak dire: belarra nihun ez da nausitu. Zerb Azk 21.
azpisarrera-6
ONGI ASKO. Muy bien; bastante bien.
Ongi asko betetzen genin ]aungoikoaren agindu ori. Ataño TxanKan 187. Gure kañoiak, guk erakutsita, ongi asko tiratzen zuten. Alkain 69. Baita gu danok bereala ongi asko [tresna] aiekin jantzi ere. Ib. 90.
azpisarrera-7
ONGI ATERA. Salir bien parado.
Hau egiten duena ongi aterako da beste munduko tribunalean. Mb IArg I 364. Hauzi bat dugunean, abokat baten gainean kontatzen dugu hartarik ongi atheratzeko. Dh 235. Negozioan dire ungi atheratzen. Hb Esk 130. Bazka egitera hari behar gare, ene semea, nahi badugu ongi athera. Dv Lab 103. Galbide ta arrisku aundietan arkituko dira [...] ta argatik beren neurriak artu bearko dituzte, ongi ateratzeko. Ir YKBiz 447n. Esaten dizuet nik... gaiztoa eztala beiñere ongi ateratzen. NEtx LBB 163.
azpisarrera-8
ONGI HAZI .
(Sólo incluimos los ejs. con valor adj.).
azpisarrerakoSense-8.1
a) Bien criado.
Khirats gaixtoz bethe gorputz ungi hazia. EZ Man I 46. Abere ongi haziak ematen du ongarri hainitz. Dv Lab 130.
azpisarrerakoSense-8.2
b) Bien educado.
Bigarren beldurra da seme ongi aziak izan oi duena. Oek egiten ditue asko gauza aitari aserratu dakion beldurrez. AA I 612. Yainkoak gizon ongi-azi guzien biotzetan norbere izkerarenganako maitetasun gori bat itsatsi dulako. Ldi IL 137. Izen gaizto deabruzko ori ongi-azien ezaugarri zeukaten. " Urbanitatis" . Or Aitork 57. Seme-alaba eder eta ongi aziak zituen. Zait Plat 82. Erraldoi-belaunekoak danak arroak eta zakar-ipurdiak izanagatik, bera ongi azia ta itz-leuna bait-zan. " Bien criado" . Berron Kijote 35.
azpisarrera-9
ONGI BAINO HOBEKI, ONGI BAINO HOBETO, ONGI BAIZEN HOBETO. Muy bien, mejor que mejor. "Ongi baino hobeki, mieux que bien" H.
Uste dugunean egin ongi baino hobeki, / askotan gertatuko da eiten baitugu gaizki. Monho 50. Jaunaren lege Santa ongi baño obeto gordetzeko. AA I 621. Bakoitzak bere gose ta egarriak ditu biotzean: ongi baizen obeto izateko asmoa, lokarri gabe bizitzeko gogoa [...]. Ag G 33. Ongi baño obeki daki arek zer ari dan. Ir YKBiz 155n. Nabukodonozor erregeak [Daniel] bere jauregirat hartu zuen [...] eta han ongi baino hobeki altxatu eta eskolatu. Zerb IxtS 68. Ongi baiño obeki ez ote da gero ari Pentapolin ori, nere iritzian! "Muy bien" . Berron Kijote 196. Ongi baino hobeki antzematen nion egitekoaren arriskuari. (In MEIG VI 25 ).
v. tbn. Hb Egia 65. Jnn SBi 151. HU Zez 104. Barb Leg 145. Or Aitork 376.
azpisarrerakoSense-9.1
Ongi baño ere obeto gorde nai lituke Jaunaren Aginteak. AA III 290.
azpisarrerakoSense-9.2
Ongi baino hobekiago bainekien [...], nolako lokatzetan sartzen nuen neure burua. MIH 376.
azpisarrera-10
ONGI BAINO HOBEKI BEHARREZ (AN-5vill ap. Gte Erd 239). Pensando hacer lo mejor. "Obe bearrez egin nun (G-azp), honek ongi baino hobeki beharrez egin du (AN-5vill)" Gte Erd 239. v. ONGI BEHARREZ.
azpisarrera-11
ONGI BAINO ONGIAGO. Muy bien.
Hori garai horietako paperak erabili behar izan dituenak ongi baino ongiago daki. MEIG IV 55.
azpisarrera-12
ONGI BATETAN. En un santiamén. v. EDERTO BATEN.
Dilijentziy'oik egin nituen / abisaturik jendia, / ongi batetan mudatu zaigu / zure kariño noblia. Xe 191.
azpisarrera-13
ONGI BEHARREZ (AN-gip-larr, Sal). Ref.: A; Asp Leiz2; Gte Erd 240. "Ongi bearrez (Sal), de buena fe" A. "Creyendo que era un bien. Ongibearrez esan nion etxeen geldi zedin" Asp Leiz2. "Ongi bearrez esan eta gaizki artu zun (AN-gip)" Gte Erd 240. v. HOBE BEHARREZ.
azpisarrera-14
ONGI-BIDE.
azpisarrerakoSense-14.1
a) Camino del bien, bondad.
[Elizari] sendatu zaizko zauri handiak, [...], ungi bideak errextu, aphezpikuak argitu [...]. Hb Egia 123. Ez ahalka ungi bidean. Ib. 35.
azpisarrerakoSense-14.2
b) (L ap. Lh; BeraLzM). "Remedio" BeraLzM.
azpisarrera-15
ONGI-BIZI. Buena vida.
Ongi-bizia, atsedena ta kutizia, aundiki biguiñentzat egin ziran nonbait. "Buen paso, el regalo y el reposo" . Berron Kijote 142.
azpisarrera-16
ONGI DA (Lar), ONGI DAGO (ZAGOK, etc.) (Sin ningún complemento). Está bien, de acuerdo, vale. "Bien está, ondo dago, ongi da" Lar. Tr. Documentado en textos guipuzcoanos (tbn. en Mendigacha e Izeta) desde mediados del s. XVIII. Al Norte se encuentra en Leiçarraga, Haraneder, J.B. Elissamburu (PAd 10 ongi duk ), Joannateguy (SBi 69) e Hiriart-Urruty, y, ya en el s. XX, en Barbier y Mirande (Po 92).
Eta hark erran ziezón: ungi duk, zerbitzari oná. Lc 19, 17 (He ungi da; TB ongi doha, Dv, BiblE ederki, Brunet ondo dago, Or oso ederki, Ker ederto). "Ongi da", eranzun zion Jesus maitagarriak, "joanen naz zure etxera ta sendatuko dut zure aur elbarria". Mb IArg I 186. --Gero etorriko naiz. --Ongi da. Alz Bern 64. Ongi da! Igurika nezatela, othoi, ittant bat. Barb Sup 135. Ongi da, aita, ez zaitez asarretu. Etxde JJ 166. --Fabrika batean sartzeko ustea dut. --Ongi dago, ongi, erran zion Leblanc-ek. Suertea opa dizugu. Izeta DirG 108. Ongi da! Itzetik artzen zaitut. NEtx LBB 164. Ongi zegok --esan zuan aita. JAzpiroz 186.
v. tbn. Urruz Urz 37. Apaol 38. Ill Testim 11. Zait Sof 72. Or Aitork 165.
azpisarrerakoSense-16.1
(Sin el vb.).
Erran ziezón bere nabusiak, ungi, zerbitzari oná eta leialá, gutiaren gainean izan aiz leial. Mt 25, 23. Ongi, nere kristaua eta nola joan ote gera gu Jaunaren maiera? AA I 444. Onki, erran zabein otsoak. Mdg 169.
v. tbn. Mb IArg II 342. Mg CC 233. HU Zez 13. Arti Ipuin 84.
azpiadiera-1.1
--Lau urthetarik baizik ez naiz joan hiri kapitalera eta asko puxkila baitut erosi beharrak! --Ongi, ongi, ama! Barb Sup 18. --Ura baño gutxiago ez naizela agertu nai nuke. --(Jarraiturik) Ongi, ongi... Lab EEguna 102. --Mugalde maitatzen duenak, Belen maitatu behar du. --Ongi, ongi, arras ongi. Arti Tobera 284.
azpisarrera-17
ONGIEGI.
azpisarrerakoSense-17.1
a) (Adv.). Demasiado bien.
Ongiegi ohituak gauzka [Orixek]: etsirik gaude zernahi gauza eman dezakeela euskara garbian eta, okerrago dena, nolanahi eta batere nekerik gabe eman dezakeela. MIH 354. Barka, ez dizut ondo ulertu, bueno, zoritxarrez uste dut ongiegi ulertu dizudala. MEIG IX 71.
azpiadiera-1.1
(H).
Muy bien.
Ez dut nik horrelakorik uste, ongiegi baitakit ahozko hizkuntza XVIII mendean, lehentxeago eta geroxeago, nolakoa izan zitekeen erabakitzeko ez dugula ia paperetan gelditu zaizkigun dokumentuak baizik. MEIG VI 163.
azpisarrerakoSense-17.2
b) (G, AN, L, BN ap. A; SP, Dv). (Uso sust.). Comodidad, bienestar excesivo. "Ongiegiak zoratu du, trop de bien-être lui a tourné la tête" Dv.
Asti duzue, zeuen ongiegiak, alferkeriak, aisetasunak iratxekitzen deratzue. Ax 26s (V 15).
azpisarrera-18
ONGI-EGILE. v. ongi-egile.
azpisarrera-19
ONGI EGIN.
azpisarrerakoSense-19.1
A) (Comp. vbal.).
azpiadiera-1.1
a) (AN, L, S; SP, Dv, H; ungi egin H, ongin Lar DVC 282) Ref.: A ( ongi egin ); AtSac 41 .
Hacer el bien, obrar bien; (con dat.) favorecer, hacer bien a. " Ongiten ari da beti, siempre está haciendo bien" Lar DVC 282. Tr. Documentado al Norte desde Dechepare, su uso disminuye considerablemente durante el s. XX. Al Sur sólo se encuentra en algunos textos alto-navarros (Ezcurra, Beriain (Doc 90r), SermAN (2r), Mendiburu, Lizarraga e Iraizoz (YKBiz 125)), y tbn. en algunos guipuzcoanos (Ubillos (116), Guerrico, Aguirre de Asteasu (II 111), Olabide, Orixe, Alzaga, Villasante y BiblE).
Hongi egin badazagu segur parabizuia, / bekhatutan hil dadina bertan kondenatuia. E 27s. Ungi egiezue gaitzesten zaituztenei. Lc 6, 27 (He egizue ungi; TB, Leon egin ongia, Dv ongia egin, Brunet ondo egin, Ol ongi egin, Ker on egin, IBk egin on, BiblE egin ongi ). Jende guztiei ongi egizu / fedean oso zaudela. Ezcurra 51s. Zeren probeari / ungi egin dioken, / haren iustu omenak du / mendeetan iraunen. EZ Eliç 258. Ingratasun handia da zuk niri ungi egiteagatik nik zuri gaizki ekitea. Harb 139. Dagigun ongi eta eztezagula beha nori. Ax 224 (V 149). Ongi egiten duenak bilaunari, bere ongia du esteialtzen eta eskarnio egiten kapareari. O Pr 367 (574 egin ungi; v. tbn. Po 25 honki egite, 21 hunki egin ). Iarri behar gara ernekiago ongi egiten eta gure buruaren humiltzen. SP Phil 482 (He 488 ongi egitera; 155 ungi-egitera ). Egin ezak ongi adeskidiari hil baino lehen. Tt Arima 111 ( Onsa 174 hongi egiezu, 162 honki egitia ). Gizonen mihiak ezin debekha baitetzakegu. Beraz haukien kontrako erremedioa da xoilki ongi egitea. ES 199. Zure [...] ontasun infinitua ezpaita gelditzen niri ungi egitetik. Ch III 8, 3 (SP ongi egin, Mst, Ip hunki egin; Ol sorozten, Pi on egin ). Ungi egin dakidantzat eta hi aizela moien ene bizia salba dadintzat. Urt Gen 12, 13. Zuek behintzat, ene anaiak, ez zaiteztela geldi ungi egitetik. He 2 Thess 3, 13 ( TB, Dv ongi egin; Ol, Ker, BiblE on egin ). Jinkuatan ükhezü esparantxa eta egizü hunki, dio profetak. Mst I 25, 3 (Ch egizu ungia; Ip untsa egizü, Leon egin ongia ). Andia da itsasoz dabiltzanei ongi egiteko S. Franzisko Xabierrek duen eskua. Mb IArg II 277. Nola hungi egin ahal dezakeogü gure lagünari? CatLan 80. Gogor zaiku gaizki egileari ongi egitea. Brtc 209. Multa au paga dezaten briganteak dituzten erriak, ta orobat oiei ongi egiteko deseoa erakutsi dutenak. FrantzesB I 97. Edozeiñi bethi ongi egiozu / gutien ustean ezen / zu baiño txarragoaren / beharra ukhan dezakezu. Gy 52. Medea detzagun gure lurrak [...]. Egin diozoguten ongi eta ongi izanen dugu. Dv Lab 21. Zorioneko bada, naigabeak etsian eramaten dituna ta eriotzak ongi egiten arkitzen duna. 'En faisant le bien' . Or Mi 125. Ongi egiten didanaz ez naiz beñere aztutzen. Alz Ram 75. Izadiak ongi egitera bultza egin guri eta gero, zer? Gaizkia agiri zaigu gaillen. Vill Jaink 98. Ongi egiten jardun ta gero, / ez naute ontzat jasoa. Zendoia 158.
v. tbn. Mat 171. Dh 228. Jaur 174. HU Aurp 166. Zerb IxtS 11. JEtchep 14. Ungi: Hm 136. Gç 31. CatLav 26 (V 20). Lg II 103. Mih 60. Hb Egia 155. Honki: Bp I 84. Egiat 195. Hunki: Etch 580. CatS 26.
azpiadiera-1.1.1
(Con determinantes). " Uriak ezin lezake orai ongirik egin, la pluie ne ferait pas de bien maintenant. Zer esker ekhartzen diozu Jainkoari egiten darozkitzun ongi guzietan?, [...] pour tous les biens qu'il vous fait?" Dv.
Denbora duian artian egik ahal hongia, / erioa dauginian mira dukek orduia. E 97. Erideiten dut beraz lege haur nitan, ungia egin nahi dudanean, ezen gaizkia datxetala niri. Rom 7, 21 (He ungia egin; TB egin ongia, Dv, BiblE ongia egin, Ol, Ker, IBe, IBk ona egin ). O Erregeen monarka, ezta kontent zurea, / ungi baten egiteaz xoillki borondatea. EZ Man II 91. Ongi gehiago egiten deraku probeak guri. Ax 225 (V 149). Bide hartaz preparatzen gara ongiaren egitera. SP Phil 153 (He 155 ungi-egitera ). Ongirik ez egitea bera da gaizki egitea. ES 185. Egin behar ginituen ongiak ez eginez. CatLav 10 (V 13). [Jesusek] eskuak ongi zabaldurik egiten diozka dagozkan on ta ongi guziak. Mb IArg I 190. Egin darozkigutzun on eta ungi guziez eskerrak bihurtzeko. Brtc 17 (v. tbn. 212). Harek zakiala frairien othoitziek honki handirik egin zereiela. Egiat 180. Jaungoikoak egiten diozkan ongiak edo mesedeak. Gco II 22. Ainbérze ongi egin dída grázias, orái bearreneán ez nazála útzi desanparaturík. LE Ong 127r. Egin den ongiaren premioa edo gaizkiaren gaztigua errezibitzeko. CatLuz 29. Jinkuak badakike ziek egin hunkiak. Etch 152. Guk egin ongia, / bai eta gaizkia, / heien arabera / yuiaturen gira. Bordel 189. Ebanjelioa predikatuz ungirik handiena egiten zuen. Prop 1876-77, 7. Jesus Jainkoak badaki / ongirik baizik ez egin eta hitz bat ez erranik gaizki. Ox 74. Ongia bear da egin ez sariagatik, baizik berez maitagarri delako. Vill Jaink 102. Haren kontseiluek ongi handia eginen dautzute. Ardoy SFran 121. Kondenatzen gaituzte bertze batzu ongia ez eginik. Xa Odol 271.
v. tbn. O Po 6. Tt Arima 128s (Onsa 159 honki). Dh 60. JesBih 449. MarIl 45. Jaur 121. Gy 72. Dv LEd 196. Laph 199. Zby RIEV 1909, 106. Jnn SBi 47. Arb Igand 191. HU Aurp 173. CatJauf 59. JE Bur 156. StPierre 33. Or Mi 73. Etcham 129. Ir YKBiz 295. Leon Imit I 23, 8. Barb Leg 140. Zerb IxtS 60. Lf in Zait Plat XIX. Larz Iru 146. Ostolaiz 80. Ungi: Harb 288. Ch I 23, 8. He Gudu 41. Lg II 147. CatLan 79 (hu-). Mih 53. Hb Esk 114. Lap VII (V 2). Honki: Bp I 95. Ip Hil 219. Hunki: UskLiB 33.
azpiadiera-1.1.2
Etzakielarik bizkitartean deuseren egiten, ez asmatzen, ongiaren baizik. JE Bur 66.
azpiadiera-1.2
b) "Faire du bien à la santé; id., onegitea. Ongi eginen darotzu arnoak, neurriz edaten baduzu, le vin vous fera du bien, si vous en buvez avec mesure" H (s.v. ongi egin).
azpisarrerakoSense-19.2
B) (Uso sust.). (AN, L ap. A; Dv, Aq, H; (h)un- H; ongin BeraLzM). Buena acción, buena obra; beneficio. "A muchos beneficios, mayor ingratitud, ongi eginari ondoan illiti (AN)" Aq p. 64. AxN explica zuhurtzia (399) por ongi egiña. v. ONGI-EGITE. Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga, prácticamente desaparece en el s. XX, en el que sólo se encuentran ejs. en CatJauf (8), Barbier (Sup 76) y Etchamendy (153). Al Sur su uso es mucho menos frecuente y aparece en Ubillos, Añibarro (CatAN 45), Lizarraga de Elcano (Ong 34r), Legaz, Txirrita, Orixe (Aitork 142) y Villasante.
Baina baldin zerbait sufritzen baduzue ungi eginagatik, dohatsu zarete. "Pour avoir bien fait" . 1 Petr 3, 14 (He, TB (y- justizia, Dv zuzenbidea, Ol, IBk zuzena, Ker zuzentasun, IBe zintzo jokatzeagatik, BiblE zuzen jokatzeagatik ). Ez adilla desespera / huts egin dukenean / ezta heure ungi egiñez / sar presunpzionean. EZ Eliç 107s. Konzientzia ona, bere ongi eginaz, bere baithan barrena edireiten duen pagamenduaz kontentatzen da. Ax 447 (V 292). Iainkoaren ongi eginak erabiltzatzu maiz gogoan. SP Imit I 20, 1 (Leon ongi-egin; Ch ontasun, Mst huntarzün, Ip hunki, Ol opari, Pi bezuza ). Egin zaizkidan laidoak eta ahalkesunak mansoki hartu itut, ene onginakgatik, eskergabetasunak. SP Imit III 18, 1 (Ch ungi egiñak, Mst, Ip hunkiegin, Leon ongi-egin; Ol opari, Pi on-egite ). Lürrian ere hain onsa zure honkiginak eta bizitze saintia egizü. Bp I 129. Ene ongi eginak esker gaitzez pagatzen tutzuna. ES 164. Maiz konsideratzea haren, gure alderako, ungiegiñ nonbre-gabekoak. He Gudu 74. Eskerrak emaiten dauzkizügü zure hungi egin jeneral eta partikülar güziez. CatLan 163. Ongi egiñaren saria izango da betiko bizitza ta gaizki egiñarena betiko eriotza ta neke-pena. Ub 155. Azken herriko gosetian bere honki eginek, ziela paradüsiala eraman. Egiat 180. Ongi egiñak eztu / merezi gaitzika. II 46. Honki egin hori etzen galdu. 'Bienfait' . Arch Fab 105. Ongi egiñaz ezta baliatzen ohi / baizen laido egiteko on-egilleari. Gy 290. Ongi egiñak gaizki askotan / pagatzen dira munduan. Tx B I 100. Gizonek, beraz, beti uste izan dute obligatuak daudela gurasoen amodio eta ongi egiñei erantzutera. Vill Jaink 166. Ongi egiñek gaizki merezi du askorekin. (G-nav). Inza NaEsZarr 77. Ongi egin bat ez da sekulan galdua. EZBB II 80.
v. tbn. He Phil 205. Dh 203. CatLuz 40. Jaur 116. Dv LEd 39. Legaz 37. Jnn SBi 132. HU Aurp 79. Ungi egin: Gç 45. Mih 50. He Phil (ed. 1853), 28. Hunki egin: UskLiB 52.
azpiadiera-2.1
Ba ote da saririk edo ordaiñik gizonaren ongi ta gaizki egiñentzat? Vill Jaink 98.
azpisarrera-20
ONGI-EGINTASUN. Buena factura.
Kontu guti egizu zure ungi egiñtasunaz. Ch I 7, 2 (SP handitasuna, Mst handitarzünaz, Pi lerdentasun, Leon irazkiaz).
azpisarrera-21
ONGI-EGITE. Buena acción, beneficencia.
Nik ogenik ez nuiela hongigitez berzerik, / bidegabek haritu nu bide ez nuien lekhutik. E 229. Ezen hunela da Iainkoaren borondatea, ungi egitez, gizon erhoén ignoranziari ahoa boza diezozuen. 1 Petr 2, 15 (TB ongi egite; He ungi eginez, Dv ongi eginez, Ol ondo egitez, Ker on-egitez, IBk on egina, BiblE on eginez ). Hurrenean gloriaren galdu tuzten graduez / berretzera ez bortxatuz ungi egite sainduez. EZ Man I 121. Bortxazko ongi egiteak, deus guti balio baitu. Ax 214 (V 143). Hontarzün dianak bihoa hirian ta bürgian, etxez etxe, han dü edirenen franko non honki egitiak koka. Egiat 267. Ez dugu haren ongi egitea baizen, hek bezala dohatsu izaiteko. Jaur 376.
v. tbn. Harb 57 (ungi). Mb IArg I 105.
azpisarrerakoSense-21.1
(Con -zko, adnom.).
Hala nola, ungi egitezko irauterekin gloria eta ohore eta immortalitate bilhatzen dutenei, bizitze eternala. Rom 2, 7 (He obra on egiten iraunez, TB ongi egiten irauten, Dv eginkari onetan ihardukiz, Ker on egin).
azpisarrera-22
ONGI EGON (Con sociativo). Estar a bien (con alguien).
Nor dirade bere baitan bakea dutenak? Iaungoikoareki ongi daudenak. Ber Doc 166r. Ongi bazaude Jainkoarekin [...], errazkiago pairatuko duzu garaitua izaitea. SP Imit III 44, 1 (Ch ungi lothua, Mst untsa Jinkuareki bazaude, Ip untsa bazira, Pi ondo ba-zagoz, Leon ontsa bat egin ). Orain aur maite onekin / ongi bagera / gero eramango gaitu / beraz batera. GavS 16s. [Jesu-Kristorekin] ongi bagaude, haren merezimendu ta irabazietatik ateratzen degu nork bere zatia ta partea. Ub 151.
azpisarrera-23
ONGI EGON EZ. Malestar. v. ondoez.
Tarrantan ibillita itxas-miña deritzaion naigabe edo ongi egon-eza etorri oi zitzaion. Anab Usauri 27. Alako batean ongi egon-ezaren naigabea etorri zitzaion, jateko gogoa agitz aldendu eta oeratu-bearra izan zuan. Ib. 111.
azpisarrera-24
ONGI HELDU (Lar, H (BN, S; + ungi, hunki)). Dios te guarde (fórmula para saludar o despedir a alguien). "Dios te guarde, Dios te salve, salutación, agur, ongi eldakiala" Lar. "Hungi hel dagiala, Dieu te garde! (qu'il t'arrive bien)" H (s.v. ongi). "Ongi, ungi, hunki hel zeitzula! (BN, S), [...]. Dieu vous garde, bon voyage, etc." Ib. "Ungi hel dakizuela" Darric (ap. DRA).
Haren aitzinean belhaurikatuz trufatzen ziraden harzaz erraiten zutela, ungi hel dakiala, iuduen regeá. Mt 27, 29 (He, TB, Dv, Ip, SalabBN, Ur, Ur (V), Ol, Leon, Or, Ker, BiblE agur, Hual Jangeikuak salba zitzala, Samper Jangoikoak salba zitzala). Ungi hel dakianzát eta bizitze luzetako aizenzát lurraren gainean. Eph 6, 3 (He ungi hel dakizuntzat; TB izan dakizuntzat ongi).
azpisarrera-25
ONGI EMAN. Resultar bien, parecer bien.
Ez dik ongi ematen / nork bere errian. Izt D 172. Elizara zoazenian, eskuan liburu eder batek ez al luke ongi emango? ArgiDL 7. Austria-tarrak anparatzera / egin biagu bisita, / an ez genduke ongi emango / armak etxian utzita. Tx B III 19. Apaizgai alperren artean ez duk ik ongi ematen. Lek EunD 18.
azpisarrera-26
ONGIEN (SP).
azpisarrerakoSense-26.1
a) "Ongien dena ere on behar da, celui qui est le plus à son aise a besoin de quelque chose" SP. v. ONGIENA.
Zeren probea, ongien dena ere, on behar da eta urrikalkizun. Ax 224 (V 149). Bazuen auzoko ongien bizi ziranak baño agitz geiago. Mb IArg I 210. Ongien emen bere gauzak egiten dituena da Jangoikoagana zeruan geienik urbilzen dena. Ib. 346. Guzien artean ongien zebillena, Abran zan. Ub 17. Ungien du pilotak zer den erakusten. Hb Esk 216. Erakus dizadala nola Dukeari eta Dukesari nere enkargua aditzera ongien eman al-nizaiekeen. Arr GB 126. Zuen aurrean esateko, al detanik ongien [...] Pasioko kondaira arrigarria. Ag Serm 346s. Euskel-Idazle-Batza ongien eratzeko, Idazle guzien izendi bat nai genduke. Ldi IL 152. Zenbait liburutan beste izen batzuek ematen zaizkio putzu orri; or yarri dugun ori da ongien dagokiona. Ir YKBiz 102. Hoiek Mireni zioten zorra kitatu diet ongien. Arti MaldanB 225. Jainkoaren eskuetan utz zazu [...], berak opako dio-ta ongien datorkiona. Berron Kijote 91. Gizona zorrak egiten ari dan bitarte bizi da ongien. EZBB 131. Maizegi, ordea, ongien dakizkigun erantzunak ez dira izaten ez osoak ez zehatzak. MEIG VI 179.
azpiadiera-1.1
(H) .
(Tras ahalik o similar).
Esi-gisa ipiñiaz zulo hura alik ongien estali zuen, aize gutxiago sar zekion. Arr GB 46. Arrotzak aal zuan ongien erantzuten zion. Anab Usauri 105. Ta gertakizun ari aalik ongien bidea ukatu naiez asmatua da. Ldi IL 98. Artuko ditu aalik ongien baliatzeari buruzko neurriak. EAEg 21-3-1937, 1333. Yainkoaren esanak, alik eta ongien betebidea aztertzea. Zait Sof 68. Bazekien ere zer komeni zaion egitea gizonari lurrean ahalik ongien bizitzeko eta betiko bizia eskuratzeko. MIH 165.
azpisarrerakoSense-26.2
b) (Uso adj.). "Ongiena [por ongi?] guzietarik ongiena, le plus bien de tous" SP. "Ongiena, celui qui est le mieux de sa personne, de sa position. Zoin da bietarik ongiena?, quel est celui qui est le mieux des deux?. Ce qui est le mieux fait, façonné. Ene lana da ongiena, mon travail est le mieux" H.
azpisarrera-27
ONGIENA (G ap. A; Dv (G), H). De la mejor manera. v. ONGIEN.
Munduko perill, arazo ta egiteko guzien artean ongiena bizitzeko. Mb IArg I 325. Bakoitza erregin ongiena jaunzia baño jaunzi-apainduagoa. Ib. 375. Ondasun oetatik lenengo lauak al nuan ongiena aditzera eman nizkitzun. AA I 398. Noiz egin diteke ongiena, edo obeto. Ib. 469. Gauzarik txikienetan ikusten da ongiena Jainkoaren anditasuna. It Dial 23. Lurrik ongiena landua da apurtuena dagoana. Ib. 61 (Ur onduen, Dv, Ip hobekienik). Nola biek elkhar haur danik baitzuten / Den ongiena ezagutzen. Gy 310. Beste izkuntzarik etzuten eraman, ezpada nola ongiena gordeko zuten erregla. Bv AsL 76. Kristok erakutsitako bideari ongiena jarraitzen diona. Etxeg ( in Ag AL 7 ). Beroa uxatzeko zuriz jantzita zegon ongiena. JAIraz Bizia 15. Jarri zan Santxo aal zuan ongiena bere asto-gaiñean. Berron Kijote 97.
azpisarrerakoSense-27.1
" Ahalik ongiena, le plus bien qui se peut" SP.
Esku tartean zuena alik ongiena prestatu ta joaten zen behar geiena zuela zirudienagana. Mb IArg I 343. Ez da asko etxea garbitzea, baizik alik ongiena apaindu bear da. AA I 441. Ez ote dezu oraiñ bederik asmo oso bat egingo, alik ongiena dagokizun dotrina ikasteko. Ib. 489. Alik ere ongiena / errespetaturik. FrantzesB II 46.
azpisarrera-28
ONGIENIK (H).
azpisarrerakoSense-28.1
a) De la mejor manera.
azpisarrerakoSense-28.2
b) Cf. ONGI EGIN.
Gehiago, nori egin / Baitio ungienik, / Hura nitzaz gibeletetik / Mintzo da gaizkienik. EZ Eliç 327.
azpisarrera-29
ONGI ERIDEN (onki erden R ap. A Apend). "Bien hallado" A Apend. "Onki xin. Onki erden. Fórmulas salacencas y roncalesas de salutación" A EY III 252.
azpisarrera-30
ONGI-ERRAILE. Elogiador, alabador, que habla bien (de).
Gaitzerraiten zutenez ungi erraile izan. MTaula ĩ, 1r. Leheneko ene ungi erraileak orai ene kontra arnegatzen dutela nitzaz trufatzen dira. Harb 340. Jesusek izatu ditu etsaiak eta gaizki errailleak, eta zuk eztuzu nahi kausitu adiskiderik eta ungi erraillerik baizen? "Benefactores" . Ch II 1, 5 (SP ongi-egille, Mst hunki egille, Ol ongilleak).
azpisarrera-31
ONGI ERRAN v. ONGI ESAN.
azpisarrera-32
ONGI ERRATERA. A decir bien, mejor dicho.
Plazer ergel hetan bizi den alharguna, bizi delarik hil da eta ongi erraitera, ezta alhargunaizuna edo alhargun itxura baizen. SP Phil 417.
azpisarrera-33
ONGI ESAN, ONGI ERRAN, ONGI -IO-.
azpisarrerakoSense-33.1
A) (Comp. vbal.).
azpiadiera-1.1
a) Decir bien, estar en lo cierto.
Diotsa Iesusek, ungi erran dun, eztiát senharrik. Io 4, 17 (He ungi erran duzu, TB, LE ongi erran duzu, EvS untsa erran duzu, Dv, BiblE ongi diozu, Leon egia diozu ). Zuek deitzen nauzue, Majistrua eta Iauna, eta ungi diozue, zeren bainaiz. Io 13, 13 (LE ongi dioze; He ungi erraten duzue, TB ongi erraiten duzue, EvS untsa erraiten düzie, Dv ongi mintzo zarete, Ol ederki diozute, Ker ederto esanda, BiblE arrazoi duzue ). Plazer dut erran baituzu ongi. Ber Doc 126v. Orazio hau Aita gureas landara dela oberena. Ongi diozu. Ib. 136v. Hunela erraiten duzu, baiña eztakit, ongi erraiten duzunz. Ax 324 (V 215). Ongi diozu, egia da, hala da. Ib. 146 (V 96). Ungi erran zuen gure Axular famatuak hitzkuntza hauk bere lehenbiziko garbitasuna galdurik, bata bertzearekin nahasiak direla. ES 96. Ongi diozu, erakusleai dagote, ez zuri, fedeko gauzeetan xeago ta luzeago kontu ematea. CatAN 27s ( CatBurg 20, CatLuz 14, Legaz 18 ongi diozu ). Ongi erran duzu Elizako Doktoreei tokatzen zaiela eta ez zuri kontu ematea fedeko gauza guziez. CatB 33 ( CatAe 30, CatSal 31, CatUlz 21 ongi erran ). Ongi diozu gauza miragarria dala. Mg CC 200. Ongi diozu gauzarik txikienetan dala andiena Jaungoikoa. It Dial 25 (Dv ongi; Ur ondo, Ip untsa ). Ongi esan duzu Yainko bat bakarra dala. Ir YKBiz 396. Au ere ongi esana. Zait Plat 143. Ongi diozu, lagun maitea, / ez dezu itz egin zakar. Uzt Noiz 26. Ongi diote bai noski, denbora asko bear dala iñoren berri jakiteko. " Bien dicen" . Berron Kijote 166. Hm 140 (ungi). Iraz 21. Mb IArg I 94. LE Prog 120. AA I 486. Alz Ram 106. Lek EunD 23. Ldi IL 70.
azpiadiera-1.2
b) (H (+ V, G )), ONGI ERRAN (H (+ (h)un- )) .
(Con instr.). Hablar bien de, elogiar.
Zuhur gutik andregatik gaizki erran diroite, / haiez hongi erraitea onestago lizate. E 117. Iniuriatzen gara eta ungi erraiten dugu. 1 Cor 4, 12 (He, Dv, Leon benedikatu, Ol, Ker onetsi, IBe ongi opa, BiblE bedeinkatu ). Bethiere ungi erragun / geure iainko handiaz. EZ Eliç 293. Baldin iende prestuek erraiten badute zutzaz ongi [...], egizu loa laxo. Ax 445 (V 291). Adiskideaz ongi esan zun norbaitek. Or Aitork 84.
azpiadiera-1.2.1
Ezpaita heriotzean nihor zutzaz orhoitzen denik, bada ifernuan nork ungi erranen zaitu? Harb 320.
azpisarrerakoSense-33.2
B) (Sust.).
azpiadiera-2.1
a) Acierto?
Profeten ongi-esanak, aser-esanak eta atelekak ongi artu. Ub 50.
azpiadiera-2.2
b) Elogio, alabanza.
Ekusten du dala mukerra, gozakaitza eta besteren ongi-esanak aditu nai ez dituana. AA I 575. Nai duzun guzia esan dezakezu kondaira oni buruz; ez beldur izan zure [...] ongi esanagatik ere iñork sarituko zaitunik. Berron Kijote 18.
azpiadiera-2.3
Zerbait gehiago utzi dutenak bizi garenon ongi naiz gaizki esanek dauzkate bizirik hil ondoan. MEIG VII 67.
azpisarrera-34
ONGI ETA ONGI. Muy bien.
Hitz dautzut ongi eta ongi zaindua zela. HU Aurp 46. Bainan eztitugulakotz bathaiatuak, ongi eta ongi erakutsi dutenean baizik hekien gainean kontatzen ahal ginukela. Prop 1897, 68.
azpisarrera-35
ONGI ETORRI.
azpisarrerakoSense-35.1
a) (Lar; -th- Dv; ungetorre Deen). Bienvenido (fórmula de saludo; se emplea sin artículo). "Ungetorre, [...], buenos días" Deen II 177. "Ungetorre sappelle gorre, [...], buenos días, sombrero rojo" Ib. 215. "Ongiethorri, jauna, soyez le bienvenu, monsieur" Dv. v. infra ONGI JIN, ONGI ETORRI IZAN.
"Ongi etorri, zu jauna" baize / ez esan beste gauzarik. Lazarraga B21, 1199r. Ungi ethorri, ungi ethorri, dioskete milletan, / o arima dohatsuak lekhu saindu hunetan! EZ Man I 87. --Iainkoatrogatzula, Iauna. --Ongi etorri. Volt 278s (escrito <onguittorri>, probablemente errata). Ongi etorri, adiskide maitea. Mb IArg I 286. Agur eta erdi, / ongi etorri, / baiñan partikularki / espainolari. FrantzesB I 36. Infanta maitea, jaiotxo berria, / salbe ta ongi etorri. Echag 142. Ongi etorri eta milesker gurekin diren guziei. HU Aurp 214. Arratsalde on, / Jaun, andere maiteak, / ongi-ethorri guzier, / zahar eta gazteak. Ox 34. Berriketari maitea zuri / bihotzez ongi-etorri. Etcham 235. Geroko pertsulari gazteri agur eta ongi-etorri. Iratz 88. Ongi-ethorri Jaunaren izenean heldu denari! Leon Mt 21, 9 (Dv ongi-ethorri; He, TB benedikatua, HeH ongi ethorri zarela, Ol onetsia, Or doatsua, Ker, BiblE bedeinkatua). Ongi etorri, emakumeok, / agintarien sallera. Olea 279. Zu, biziaren lorea, ongi-etorri! Larre ArtzainE 348.
v. tbn. O Pr 621 (ungi ethorri). Cb Eg III 234. Gy 56 (-th-). Afrika 159. Sor AuOst 71. Zby RIEV 1908, 609 (-th-). Iraola 75. Ag G 71. A Ardi 63. Lh Yol 51. Jaukol Biozk 94. Or Mi 88. Alz Ram 66. Lab EEguna 85. JE Ber 102 (-th-). Ldi IL 87. EA OlBe 67. Zerb Azk 99. Basarri 71. Izeta DirG 92. BEnb NereA 160. Ataño TxanKan 10. MMant 142.
azpiadiera-1.1
(Det.).
--Ekarriko det erbiya. --Ongi etorriya. Sor AuOst 92. --Barkatu ta ongi etorriak (gaiztakeriz)... biok. Lab EEguna 92. Agur, eguzkia, / ongi etorria! SMitx Aranz 220. Ongi etorria zu, napar ardo ori. Txill Let 96. Ongi etorria gurera. NEtx Antz 36. Ongi etorria! Sar zaitez. JAzpiroz 165.
azpiadiera-1.2
Zerorrek baitiozu illunpetik zatozela. Egia ba-da, ongi-etorri; ta, gañera bizar-berri ba-zaitugu, ongi ta obeki etorria. Ldi IL 87.
azpisarrerakoSense-35.2
b) (V-gip, G, AN, L, BN-arb, Sal; VP, Lar (s.v. venir), Añ (G; s.v. venir); -th- Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib (ongi); Gte Erd 240; ZestErret.
(Sust.). Bienvenida. "Nolako ongi-etorria egin ziran! ¡con qué agrado me recibió" VP 64v. "Ene ongi ethorriak [...] emoitzu, faites-lui mes compliments, donnez-lui mes bons jours" H (s.v. ongi). "Bienvenida. Sin el guión significaría 'venir bien' y también 'sea usted bienvenido'" A. "Ongi-etorrixa emon deixogun Ameriketako osabiari" Etxba Eib. "Ongietorria egin zion (V-gip, G-azp-goi), [...] ongietorriak egin dazkote (BN-arb)" Gte Erd 240.
Tr. Documentado al Sur (en vizcaíno sólo Arrese Beitia y B. Enbeita) desde mediados del s. XVIII. Al Norte su uso es menos frecuente y se documenta desde el s. XVII, excepto en autores suletinos que emplean ongi jin en sus distintas variantes. Suele aparecer con egin o (con algo menor frecuencia) con eman. La forma general es ongi et(h)orri (con -th- en Goyhetche, Zalduby, Oxobi y J. Etchepare); hay ungi ethorri en Etcheberri de Ziburu y Oihenart, y ongitorri en Mendiburu (junto a ongi-etorri).
Zeren nola baitute ugazama, baitakite, eztuketela harenganik, begitarterik eta ez ongi ethorririk. Ax 39 (V 24). Traianori erran ziotenean bere saietserako ongi ethorriek bere ustez sobera familiertzen zuela Enperadorearen maiestatea. SP Phil 385. Eztuketela harenganik begitarterik eta ez ongi ethorririk. ES 186. Egiten zizkitzuten txarkeriei txarkeriz eranzun lekuan, ongitorriz ta hitz mez eranzun uste zeniela? Mb IArg I 108. Begi-bihotzak bildurik egin behar diote ongi-etorri eskerdun bat [Jesusi] . Ib. 191. Arzai zoragarria / ona emen gera, / ongi etorri on bat / zuri ematera. GavS 23. Nolako ongi etorria zerutar guziak egingo dizue! Gco I 318. Barkura ere sartu zituen eun gizon, zeintzubek etartuak izan ziraden merezi zuten ongietorriarekin. Izt C 432. Nahi baduk ukhan printzeen gorthetan / Eta bertze yende handien etxetan / Besta eta ongi ethorri. Gy 177. Maiordomoak ongietorri andiarekin etxean sartu zituen. Lard 56. Ongi etorri txarra zegoan / an desenbarkatutzean. Afrika 141. Orlando Konde Jaunak, ongi etorri guzizkua egin ondoren, eman zien jaten. Bv AsL 145. Non [da] aren txera, ongi-etorri ta ago gozoa. AB AmaE 168. Heien ongi-etorri arraiak gozatu deie bihotza. JE Bur 209. Ongi-etorri gaiztoa emateko itxurak artu zituan. Ag G 5. Etxekoandre danak egiten diote diruari ongietorri andia. Ib. 99. Etsaieri harrika, oihuka eta ez dakigu nola, menturaz tiroka, oroitzeko ongi-etorria egin! Zerb Azk 16. Sekulako ongi-etorriakin errezibidu eban. SM Zirik 82. Ongi-etorririk beroena eman nai diogu [liburuari] . (In MAtx Gazt 5 ). Ongi etorri gaitza egin zion hiriak. " Lui fit bon accueil" . Ardoy SFran 251. Ongi etorri derautzuet nik Jainkoaren izenean. Xa Odol 275. Ongi etorri eta egun on / Jaungoikoak dizutela. Lazkao-Txiki ( in Uzt Noiz 67 (v. tbn. con eman en Aran SIgn 77, Lab EEguna 69, Lek EunD 51, SMitx Aranz 31, NEtx Nola 10, JAIraz Bizia 67, Etxde JJ 87, Arti Tobera 267, Izeta DirG 37, Gerrika 269) ). Gure umetxo maitagarriak / mundura datortzenian, / ongi-etorri euskerazkoaz / artzen dira geienian. Olea 48. Eundoko ongi-etorria eta maitasun-itxurak egiten zizkion andreak. Ataño TxanKan 156. Beti ongi-etorri alaia zuen Bidartean aitatxik. Larre ArtzainE 69. Ongi etorria zor diegu, beraz, eta zor dieguna, bestetan ez bezala, bihotz-bihotzez eskaintzen diegu. MEIG VIII 111. Ongi etorria egin nahi nioke [Txillardegiri] buru langile edo direlakoen sail nardatu honetara. MIH 304 (v. tb.tbn. con egin Cb Josefa 53, AA I 518, JJMg BasEsc 138, Echag 32, Izt C 164, Lard 418, Arr GB 119, AB AmaE 181, Urruz Urz 49, Jnn SBi 155, JanEd I 33, JE Bur 183, Tx B II 52, Alz Ram 74, And AUzta 153, NEtx LBB 69, JAzpiroz 171; cf. infra ONGI ETORRI EGIN).
v. tbn. Cb Eg III 277. LE Ong 64v. Arr GB 113. EE 1883b, 518. Apaol 32. A Ardi 64. Or Eus 12n. Anab Poli 89. BEnb NereA 109. In Xa Odol 293. Zendoia 215.
azpisarrera-36
ONGI ETORRI EGILE (-th- Dv). (El) que da la bienvenida, (el) que recibe (a alguien).
Jaio zenean, arkitzen zen gure Jesus bere aitziñekoen lekuan ta alere ez berak eta ez bere Amak izandu zuen ongitorrigillerik edo beintzat etxeren batean zokotxo batere eskeñi zionik. Mb OtGai I 208s.
azpisarrera-37
ONGI ETORRI EGIN (-th- Dv, H). Dar la bienvenida. "Ongiethorri egitea, recevoir avec bon accueil" Dv. "Ongi ethorri egitea, faire bon accueil" H (s.v. ongi). Cf. ejs. del tipo ongi etorria egin, etc. s.v. ONGI ETORRI (b).
Gizonaren izena aditu horduko jaitsi bear zuela profetak ongi-etorri egitera. Mb IArg I 319. Enperadoreari zion ongi ethorri egiten bere etxean. Zby RIEV 1908, 87. Urdanibiak Flamendar sal-erosleari batzarre ta ongi-etorri egin zion. Lh Yol 11. Eskualdunak bethi, ongi ethorri egin dio arrotzari. Barb Sup V. Atera zituten igitaiak piku-magiatik eta aizean eragin zieten [...], agur eta ongi etorri egiteko. 'Pour saluer et faire fête' . Or Mi 88. Jendea pozik, eskuetan kazuelatxoak, zagiari ongi-etorri egitera. Munita 125. Ongi etorri eginen zion gogotik. "[Il] eut fait bon accueil" . Ardoy SFran 82. Egiten giniola aurrez ongi etorri / bien maitasun eztitik zatorren fruituari. Xa Odol 182.
azpisarrera-38
ONGI ETORRI IZAN (VP; -th- H). Ser bienvenido (gralmte. en fórmulas de cortesía). "Ongi etorri zerala, seas bien venido" VP 71v. "Ongi ethorri zarela, soyez le bienvenu" H (s.v. ongi).
"Ongi etorri zareala" / errazoa da dasadala. Lazarraga B21, 1199r. Ungi ethorri zarela Mesiaz mundukoa. EZ Man II 64. Zure Señoria ungi ethorri dela. Volt 154. Ongi etorri zerala / arzai paregabea. GavS 23s. Gure libertatia / ongi etorri dela! Bordel 53. Agur, Dabiten semea; ongi ethorri zarela. HeH Mt 21, 9 (Dv, Leon ongi-ethorri; He, TB benedikatua, Ol onetsia, Or doatsua, Ker, BiblE bedeinkatua). Problemaren edozein askapen ongi-etorri izanen da. Mde HaurB 82.
v. tbn. SP Phil 505. Echag 125. Dv Lab II (-th-). Laph 53 (-th-). Arr GB 120. Balad 98. Ungi etorri: Harb 215 (-th-).
azpisarrerakoSense-38.1
(Det.). "Bien venido sea usted, ongietorria dala, dela, izan dedilla " Lar (s.v. venir).
Berant eragiñarazi / arren ezta antsia / kanta ederra zeren baita / bethi ungi ethorria. (In EZ Eliç XX ). Aita prestu ohorezko bat hiltzen denean, ondotik gelditzen den seme emazurtza, anhitz lekhutan da bere aitaren amoreakgatik ongi ethorri eta arraiki errezibitua. Ax 4 (V 2; recogido tbn. por Aitzol en Ldi UO 3). Ongi etorria dala urlia jauna. Lar DT LVI. Ongi etorria izan dedilla, Jauna, etxe santu onetara. Urruz Zer 122. Artaratu nauen abagunea atsegiña ez izanda ere, ongi etorria bedi. Ldi IL 114.
v. tbn. SP Imit I 24, 1 (-th-). Cb Eg III 277. Echag 242. Lh Yol 72. Alz Ram 116. Mde Pr 229. Uzt Noiz 17. Xa Odol 307.
azpisarrera-39
ONGI EZEAN. Indispuesto, enfermo.
Ongi ezian daguen batek / beti motel du gorputza / osasunakin gerala zerbait, / gaixotutakuan utsa. Uzt Sas 138.
azpisarrera-40
ONGI EZIK (AN-gip ap. Gte Erd 259), ONGI EZIKAN. Indispuesto, enfermo. "Ondoez antzean dabil (G-azp), ongiezik dabilla (AN-gip)" Gte Erd 259. v. ezongi.
Zer agitu ote zaio? zinoan batak. Ongiezik ote da? besteak. A Ardi 121. Ongi-ezikan jarri liteke / emen pertsona sanua. Uzt LEG II 13.
azpisarrera-41
ONGI-IDURI. Presumido, vanidoso (?).
Berze batzuk dire persona senzill oraño maliziagabekoak, eztirénak oroitzenere deshoneskerias, bai árin, banidade, ongi iduri, eder naiak, ebék balitzáke eztúten egiten bekatu andirík. LE Bail 224.
azpisarrera-42
ONGI-IDURINAHI (El) que quiere parecer bien.
Nola baitire (emastekiak) ongi-idurinaiak. (154). LE-Ir. Estire (gasteak) garbinaiak ta ongi-idurinaiak gorputz ta ariman? Ib.
azpisarrera-43
ONGI-IKASI. Instruido.
O dotor ungi ikhasia. EZ Noel 151. Presuna ungi ikhasiak eta argituak. Ch III 7, 3 (Mst zerbait dakienak, Ol atindunei). --Ori ez da artzaia --apaizak-- ongi-ikasi zuur-ezia baizik, gorde bedi bitxi edergaillu legez. "Cortesano" . Berron Kijote 83.
azpisarrerakoSense-43.1
" Burhasoak nolakoak diren ageri da ume ongi edo gaitzki ikhasietarik " H (s.v. ikhasia).
azpisarrera-44
ONGI IRITZI.
azpisarrerakoSense-44.1
a) (Lar, Añ, H). Parecer bien, aceptar, aprobar; agradar. "Quadrar, agradar" Lar y Añ. "Paraître bien, approuver, donner son consentement" H. v. oniritzi.
Emendik dator alabaña gerotik gerora geiago biotza itsastea gizonai ongi iritzi bearrari, emendik apaintzea, urlia edo sandia lazoan arrapatzeko. AA III 553. Egazti oiek arrapatzia / jentiai ongi zeritzan. Noe 18. Bestea, eztakit ongi iritziko diozuten, baña zozketara botako nuke. Ldi IL 148s. Batzorde alkar-tajularia, bera osatzen dutenei ongi baderitzaie, bi sailletan zatitu diteke. EAEg 13-6-1937, 1804. Bear genuna bi lagunek urtekal biribiltzeko ongi eritzi genion. Or Aitork 149. Ongi derizkiot / zure arima motz / horri. Arti MaldanB 216. Ongi txit ongi zerizkion bere erabaki ta irteerari. Berron Kijote 48. Ongi deritzat batek zaitulako maita. Zendoia 78. Ongi deritzat [...], Baionan izenaren gainean erabaki zutenari. MIH 112.
azpisarrerakoSense-44.2
b) "(Mal o bien) opinado, [...] oniritzia, gaizkiritzia, ongiritzia" Lar.
azpisarrerakoSense-44.3
c) (Sust.). Buena estimación, complacencia.
Iltzan baño urte askoz lenago, etzuan izandu bere buruaren ongi-iritzi edo banagloriako tentaziorik. Goenaga S. Inazio 69 (ap. DRA ).
azpisarrera-45
ONGI IRTEN. Salir bien parado. v. ONGI ATERA.
Perill oetatik ongi irteteko gu, zer egin zuan gure Jesus onak? AA I 542.
azpisarrera-46
ONGI-HITZEGIN (Uso adj.). Bien hablado.
Ezagutu dituzue zenbait gizon, edangabe daudenean, txit paketsuak, ongi itzegiñak ta biotz onekoak. AA III 379. Uste nuen ziñela / guziz dama fiña, / biyotz onekua ta / ongi itzegiña. Auspoa 97, 117.
azpisarrera-47
ONGI HITZ EGIN (Con instr.). Hablar bien (de alguien), elogiar, alabar. v. ONGI MINTZATU.
Aurretik ongi itzegin, eta atzetik saldu. EZBB I 52. Yesusen aldekoak ta adiskideak etziran ausartzen beren adiskide ortaz ongi itzegiten. Ir YKBiz 312.
azpisarrera-48
ONGI IZAN, IZAN ONGI.
azpisarrerakoSense-48.1
a) (Con aux. intrans. bipersonal). Parecer bien, gustar, agradar.
Israel hari gehien / ungi zaion jendea. EZ Eliç 193. Eztuelarik arren ahala ungi zaionaren egiteko. Ch III 55, 2 (SP on zaion, Mst hun zaitzon, Ip unhetsi, Ol onetsi, Pi ontzat emon, Leon ontsa zaion ). Hagitz litzaiket ongi kostuma hori ekhar baledi gure artera. He Phil 409 (SP 405 on neritzake ). Ungi balin bazaitzu ofrenda diozozu holokausta bat Jainkoari. Lg I 224. Yauna nausi da, behar duzu erran, nitaz egin dezala ungi zaioena. Mih 102. Bizi zaite alde guziz Jainkoari ongi zaion bezala. Dh 213. Ongi zautzu hori, zuzen zautzu, jaun medikua? HU Zez 108. Maria Balentinak egin guziak ongi zaizkitzula... Barb Leg 68. Diosesako artzainari ongi zitzaiola bai ene lan bikoitza. Larre ArtzainE 307.
azpisarrerakoSense-48.2
b) (Sust.). Bienestar.
Behin zinetan sartu bazine Iesusen bihotzean barrena eta guti bat dastatu bazendu haren amudiotik, etzenduke gero ansiarik zure ongi edo gaizki izanaz. SP Imit II 1, 6 (Mst, Ip untsa edo gaizki izatiaz ).
azpisarrerakoSense-48.3
c) (Fórmula de despedida). Que (te, os, le...) vaya bien. v. ONGI HELDU.
Lohikeriatik, zeinetarik zuen buruak zainduz ontsa eginen baituzue. Izan ongi. Dv Act 15, 29 (TB izan ongi;ungi duzuela, He ungi daizuela, Ol agur, Ker onik izan, BiblE ondo izan ). Egun on eta izan ongi ni berriz etorri arte. HU Zez 72. Gero, oi dana, agur bein ta berriz, esku-emate luzea ta berreun aotako "izan ongi...". A Ardi 73s. Ongi izan... Lizardi. Or BM 12. Agur, Piarres, eta izan ongi eskualde oietan barrena. Etxde JJ 65. Besterik gabe, onik gorde zaitzala Jainkoak eta ez nazala ni aaztu-ta utzi. Ongi izan. "Vale" . Berron Kijote 22.
azpiadiera-3.1
Izan dakizuntzat ongi eta bizi zaiten hainitz denbora lurraren gainean. TB Eph 6, 3 (Lç ungi hel dakianzat, He ungi hel dakizuntzat, Dv izan dezazun zorion, Ol ondo ibili, Ker, BiblE zoriontsu izan zaitezen ). Izan bedi onki eta emonbezkabei ene goraintziak nitaz aipatan dabein guziuer. Mdg 126.
azpisarrera-49
ONGI-IZATE. v. ongizate.
azpisarrera-50
ONGI IZATEKOZ.
Geró, óngi izatekós, ikuskodúgu kláro; orái Fedearén bélo, hispillu ta argiarén medios. 'Dios mediante' . LE Doc 109.
azpisarrera-51
ONGI JAIOA EGON, ONGI JAIOAK EGON. Estar apañado(s)
Bestela, itsua badabil itsu-mutil, ongi jaioak gaude. MIH 322.
azpisarrera-52
ONGI JIN.
azpisarrerakoSense-52.1
a) (onki-jin R ap. A Apend; onki-xin Sal ap. A EY III 252; hunkijin S ap. Lh). Bienvenido (fórmula de saludo). v. ONGI ETORRI, ONGI JIN IZAN.
Eta, hunki-iin erran orde, / Ari zitzauzat belzuri. O Po (ed. Michel) 247. Zure azken orena heldu denian, Ienkoak zeruan zuri erranen dizu ungi jin eta eginen begitarte. Tt Onsa 19. Hunki jin, Musde Hegobe. Etch 532.
azpisarrerakoSense-52.2
b) (H (BN, S; + ungi); onki-jin R-uzt ap. A; hunki- S ap. A; H (BN, S)). (Sust.). Bienvenida. "Ene [...] ongi, ungi jinak emoitzu, faites-lui mes compliments, donnez-lui mes bons jours" H (s.v. ongi).
Han erregeñi batek honki jinak eman zereitzen. Egiat 159. Bena dügün erran zorthü hona dükiela, eginen dereienek honki jina. Ib. 167 (cf. infra ONGI JIN EGIN). Apezak apezari hunkijin beitero, nun nahi batürik eta zuin nahi nazionetako izanik. Const 38.
azpisarrera-53
ONGI JIN EGIN (hungi- H, s.v. ongi). Dar la bienvenida.
Arrotzer [...] hungi jin egiteko. AR 36. Zuri hunki jin egiteko gü baginande kapable! Etch 532. Lehen hunki-jin / egin zeiola Booz handiak / Ruth gaixuari, dio ixtoriak . (1861). Arch GH 1957, 328. Eriak honki jin egiten deio erri ezti eta itxüra eme batekin. Ip Hil 74.
azpisarrera-54
ONGI JIN IZAN.
azpisarrerakoSense-54.1
a) Ser bienvenido. "Le défunt archiprêtre de Mauleon, M. le Chanoine Irigonegaray, aimait à redire: Nahi bazira honki jin, behar zira bekhan jin (Lander)" DRA.
Espozaren banketian honki jin izan ziren. Tt Onsa 77. Orazione partikularrak lekhu orotan ongi jin dira. Tt Arima 13. Hunki jin ziradiela / Errumako Aita Saintia. Xarlem 147. Hunki jin ziradila, prima anderia. Etch 280. Jin bazira, jin zira, / segür hunki jin zirela! ChantP 166. Hunki jin hizala, / Madalen maitia. PierKat 48.
v. tbn. Hungi jin: Mustafa 64 (ap. DRA).
azpiadiera-1.1
(Det.).
Enplegu haur ongi jina lizate Iinkoa baitan. Tt Arima 117.
azpisarrerakoSense-54.2
b) "S'accorder ou être en mésintelligence ensemble. Ez dira ongi jiten elkharrekin " H (s.v. ieitea).
azpisarrera-55
ONGI-JINZTATU (H (BN, S; + hungi)). "Faire à quelqu'un des souhaits de bienvenue, des démonstrations de bon accueil" H.
Munduko gizon batek, etxera jin zakonian Jaun handi bat, erakhar bailitzake bere azkaziak haren hungijintztatzera. AR 212.
azpisarrera-56
ONGI JOAN.
azpisarrerakoSense-56.1
a) (Con aux. intrans. bipersonal). Ir bien.
Fidantzia izan zuen bitartean, ongi ioan zeikan. Ax 132 (V 87). Zeren hain zaren alegera ongi doatzunean. SP Imit IV 7, 2 (Ch ungi doazkitzunean, Mst egitekuak untsa duatzanian, Ip gaizak zure gogara doatzanian, Ol egoalean, Pi zorionekoetan, Leon atseginetan ). Harmetako eginbidetan hain ongi zihoakona. ES 177. Gehienei ongi dohazkoten zenbait phondu premiatsu. Dh 46. Ongi zoakon afera / libertitzen zen gogara. Gy 23. Amerikan ongi ibilli eta ongi joan zait, baña itxasoan gaizki. Apaol 110. Errotaria izandu bazen ere, nola ezpaizijoakion ongi, auzoetan lana eginta irabazi zuen. Goñi 23.
azpiadiera-1.1
Convenir.
Dutey-Harispe denek maite dutenari, / ungi dohako arras loratu izena. Hb Esk 75s. Izen hori guziz ongi dohako Jainko gizon eginari. Jnn SBi 14. Hura bezalako bekhatoros bati, etzohakola ongi Jesusen haurride berezien arthatzea. Ib. 92. Douglas-izaia [...]. Karaitz-lurrik ez dijoakio ongi, sakon eta ibarretan oso irabazkorra da. Munita 84. Gero ardo pixka bat ongi dijoakigu. Zendoia 184.
azpiadiera-1.2
(Con aux. intrans. unipersonal).
Zure egitekoetan ongi joateko. Brtc 236. Gauzak oker dijoazenean, susmo ta salaketak ere, ugaltzen asten dira. Ala ere, nere aldetik ongi noa. NEtx LBB 83. Egia da ni yokalarie naizela, bañan suertez geienetan irabazten dut eta ongi noaie. Izeta DirG 104.
azpisarrerakoSense-56.2
b) Parecer bien, agradar.
Ezagun zuen etzitzaiola ongi goan Mainkerraren erantzuna. Izeta DirG 23. Etzitzaioten nonbait ongi joan gazte mukuzu bat heien artean sartzea. Xa Odol 37.
azpisarrerakoSense-56.3
c) (Con sociativo). Parecerse.
Nere alaba Kattalin / bere ameka urthekin / ongi doha amarekin. / Begiak ditu, amak bezala, / zeru-zola bezain urdin. Elzb Po 197.
azpisarrerakoSense-56.4
d) (Fórmula de despedida).
--Bigar arte ba, Simon. --Ongi bijoaz. Apaol 91.
azpisarrera-57
ONGI MINTZATU, ONGI MINTZO IZAN (Con instr.). Hablar bien (de alguien o de algo). No se incluyen los ejs. triviales de 'hablar bien, hablar adecuadamente'. v. ONGI HITZ EGIN.
Egun hartan behatuko dut non kausi detzakedan, hekin maiteki salutatzeko edo ezin ikus badetzat, bederen hetaz ongi minzatuko naiz. SP Phil 110 (He 112 erranen ditut ungiak hetaz). Ezen nahiz iendeak zutaz mintzat ditezen ungi edo gaizki, etzare hargatik zarenetik bertze bat. Ch III 28, 2 (Leon zutaz ontsa mintza [...] ala gaizki; SP ongi edo gaizki hartu, Mst, Ip ala untsa, ala gaizki mintza). Haur hura hain ongi mintzatu zitzaion bere amari gure erlisione sainduaz. Jnn SBi 102.
azpisarrerakoSense-57.1
San Frantses Salesek nahiago du, eztadin nor bere buruaz batere mintza, ez ongi, ez gaizki. Dh 68. --Ezagutzen al-duk Engrazi, Pelentuakua? [...] --Entzun egin dut beretzaz mintzatzen eta ez ain ongi... Etxde JJ 71.
azpisarrera-58
ONGI NAHIEZ. v. onginahi.
azpisarrera-59
ONGI NAHI IZAN. Querer bien, amar, estimar. "Ongi nai uenak near egin araziren dauk, [...] (Sal)" A. "Ongi nai (G, AN), querer bien" Ib. (s.v. onginai).
Ez nabela utziko anima garbiei ongi nai dien Jesusek. Mb IArg I 131. Semea edo ongi nai diozun aidea. Ib. 172. Nola adirazten degu, onesten degula Jainkoa, ongi nai diogula ta maite degula? Ub 174. O Jesus, orrék ongi nai banáu, guziék nai naute. LE Ong 139r. Ez nazála útzi sékulan bere gánik [...]. Ori neréki, ni orréki: elkár nai garéla óngi. Ib. 96v. Lagun urkoari ongi nai dionak ez diola atsegin lizunetarako biderik emango. AA II 165.
azpisarrera-60
ONGIRAKO, ONGIRATEKO.
azpisarrerakoSense-60.1
a) Hacia el bien. " Ongirako ixuria, l'inclination vers le bien" Dv.
Ongirako herabetasuna. He (ap. Dv ). Natura korrunpituaren indarrak bethi borthizten-baitu gaizkirako usantza eta bethi flakatzen ungirakoa. He Gudu 87. Ungirako xedetan ikustean gaitzak, / ez gorde argitzeko behar diren hitzak. Hb Esk 210. Mintzatzea haizu eta egoki denean, ongirateko gauzez solas egizu. Dv Imit 18 (ap. A ). [Berthutea] da gure arimaren molde bat, naturalezaz goragokoa, ongirako gogoa eta errextasuna emaiten daizkuna. CatJauf 91s. Heien sineskerien arabera, jainkoek indar gaitza handiak bazituzten, bai ongirako, bai gaizkirako. Lf ( in CEEN 1973, 128 ).
azpisarrerakoSense-60.2
b) Para bien.
Mundu huntan ikusten / dugula holako, / gaizkirako bezala / berdin ongirako, / aise aitor nezake, / bizia lekuko. Etcham 63.
azpisarrera-61
ONGI-USTE. Confianza.
Etzaiteztela urrutiegi ioan, ardiak: ez urertzean ongi-usterik ukan. "Non bene ripae creditur" . Ibiñ Virgil 40.
azpisarrera-62
ONGI USTEZ. De buena fe. "Ongi bearrez esan eta gaizki artu zun (AN-gip), [...], ongi ustez esan dizut (AN-gip)" Gte Erd 240.
azpisarrera-63
ONGIXE (Forma con suf. -xe , de valor aprox.).
Dakizuna ta ongixe ulertzen dezuna asko ba-deritzazu, ez dakizkizunen kopurua aundiagoa dala ekizu. Ol Imit I 2, 3.
azpisarrera-64
ONGIZ.
azpisarrerakoSense-64.1
a) (H; hon- BN ap. A; ungiz SP (que cita a Lç), H). (Con ...-ago ). Con ventaja, mucho más, muy.
Bertuteak behar luke gizonetan handiago, / emaztetan nik dakusat hongiz ere gehiago. E 123. Hark ungiz oihu gehiago egiten zuen. Mc 10, 48 (He, Dv gorago, TB garrazkiago, Ol, Or, BiblE areago, Leon gorakiago ). Hertsen naiz alde bietarik, desir dudalarik partitzera eta Kristekin izatera, ezen haur ungiz hobeago dut. Phil 1, 23 (He hobeago ere bainuke hainitzez, TB hainitzez hobe, Dv hoberenik, Ol askoz obe, Ker askozaz obe, BiblE askogatik onena ).
azpisarrerakoSense-64.2
b) Por medio del bien, mediante el bien; buenamente, bondadosamente.
Txarkeriei ta bidebageei txarkeriz ta bidebagez ez, baizik begitart onez ta ongiz eranzutea. Mb IArg I 304. Ez baita halakorik azkenean, bihotzen hausteko nola gaizkia ongiz garaitzea. HU Aurp 87. Egiten zaizkioten txarkeriak ongi eraman bear dituzte, gaizkia ongiz ordaindu bear dute. Ir YKBiz 260n.
azpisarrera-65
ONGIZKO. Bueno, benévolo.
Batzuek zioten, gizon ongizkoa da eta berzek erraiten zuten, ez, bainan yendaia enganatzen du. TB Io 7, 12 (Lç, LE, Leon, Or, BiblE ona ).
ongi
<< omen 0 / 0 ontziketa >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper