omen.
Tr. Documentado en la tradición guipuzcoana, alto-navarra y septentrional. Tbn. lo usan desde finales del s. XIX algunos escritores vizcaínos, como sustantivo (Arrese Beitia, Aguirre, Eguzkitza) o en formas como omenean (D. Agirre),omenez (Enbeita, Lauaxeta, Alzola) u omen egin (Otxolua). La forma emen (empleada sólo como partícula) se encuentra desde finales del s. XIX en autores guipuzcoanos y en Inza. Los suletinos usan ümen o umen, excepto Inchauspe, que emplea omen . Hay además emon en Mendigacha.
I. (Sust.).
1. (AN-5vill, L-côte, B, BN-baig ap. A ; SP, Urt III 161, Ht VocGr 417, Lar, Izt 50r, Arch VocGr, VocBN , Gèze, Dv, H), umen.
Fama. "Réputation. Omen ona, bonne réputation" Ht VocGr 417. "Fama" , "gloria, fama, gran nombre" Lar. "Acredita, [...] omen andikoa egin " Ib. v. ahomen, entzute (3), 1 ospe. Tr. Documentado desde principios del s. XVII; es bastante más usado al Norte. Si exceptuamos a Ubillos, al Sur no se documenta hasta finales del s. XIX. En DFrec hay 101 ejs. de omen, 98 de ellos meridionales.
Omena aditzeaz dituk segurenak izitzen. EZ Man I 42. Hain arinki gogotik [ahantzi] utz dezazuen omena. Ib. 124 (Harriet traduce "souvenir"). Haren iustu omenak du / mendeetan iraunen. EZ Eliç 258. Prezio guti du munduko famak eta omenak. Harb 372. Ediren bedi liburutto hunetan Echaus eta Echausen omena eta izena. Ax 10 (V 5). Batzutan gertatzen da norbait ezagutua eztenean ongi aiphatzen dela bere omen ona gatik. SP Imit I 8, 2 (Leon omen; Ch y Mst fama, Ol aipu ). Ardietsi zuten jakintsunen izena eta omena. ES 402. Horri dagokala jartzen naiz belhauriko Jesukristo gure Jaunaren Aitaren aitziñean, eiña ganik baidu izena aitatasunaren omena duen guziak. He Eph 3, 14s. Zorrozki begiratzen zitekeien liburu [...] den gutiena omen gaitzetan zitekenik irakurtzetik. Birjin 225. Zein da denbor-aetan omenik edo pamarik andiena zuen Profeta? Ub 48. Eskaldunen omen ona. Monho 56. Jende-arteko omena gatik egin dituen hek. Dh 142. Laudorioak eta omen handia. Jaur 398. Zoiñek heiekin baidute galtzen bere omen ona. Gy 70. Alfer omena dute artzain gehienek. Hb Esk 234. Eta Siria guzira goan zen haren omena. Dv Mt 4, 24 ( TB, Ip, SalabBN omen; Lç, He, Echn, Samper, Hual, Leon fama, Ur otspe, Ur (V), IBe entzute, Ol ospe, Or, Ker izen on, IBk izen ). Ez zare bada ohartzen zure omena galdua dela Alcala guzian. Laph 81. Omen edo glorien batzuen gañean bersorik onen onenak. (1879). JFlor . Gauza horrek omen handitan eman ninduen jende gaixo heien artean. Prop 1880b, 165. Bere usaiona eta bere omena goiera allegatu. " Gloria" . Otag EE 1881, 165.
(s. XX) Bear dan muga barruan geldirazteko omena aski bear luteke. " El honor" . Zink Crit 43. Olak garbitu nai izan du Urdanibiko omena. Lh Yol 48. Baña iñork etzuen Pernandok ainbat omen irabazi. Etxeg ( in Muj PAm 23 ). Eta gu atzerrirat gioazin, omen txarreko herri batetarat! Zerb Metsiko 54. Minbera baita ohoreko eta omeneko zeretan. Zub 23 (v. tbn. 33). Omen handiko eliza da hau. JE Ber 21. Profeta batek bere sorterrian eztuela omenik. Ir YKBiz 73. Erromatarren izkuntz eta gogolantzeak omen aundia artu zuten aien artean. JMB ELG 99. Guztien buru, omen eta entzutez beintzat, Vander Velde. Eguzk GizAuz 70. Erriaren omenaz mintzatu zenean, eta bereziki auzoen bekaizgoaz. Lf Murtuts 12. Merezi izanen zuen gutartean omen handiago baten uztea. Zerb Azk 115. Gure arrazaren omen ona histen dutela. Larz Senper 108. "Inkizizioneko" tribunal omen hitsekoak hamazazpi urtez preso atxiki behar zuen. Ardoy SFran 56. Munduko oore ta omenen jabe izateko. Berron Kijote 123.

v. tbn. Dv Lab 84. Legaz 31. Elzb Po 199. Jnn SBi 72. HU Aurp 75. A Ardi 15. Lh Itzald II 107. Etcham 137. FIr 163. Zait Plat 75.
(SP, Arch VocGr, H, VocB ).
Rumor; fama, opinión extendida. "Un dire, bruit commun" SP. " --Egia dea diozuna? --Omena bederen hola da " H.
Nola [...] orduan ezpaitzen bekhaturik, eta ez bekhaturen aierurik, omenik eta ez aiphamenik ere. Ax 22 (V 12). Soldaduek dirua hartu eta egin zuten erran zitzaien bezala, eta omen hori barraiatua izan zen eta dirau egungo eguneraiño juduen artean. " Divulgatum est verbum istud" . He Mt 28, 15. Arren ez dakizuen arinki gogoa ganbia eta ez zaitezten izi ez omenez, ez erranez, ez buthunez gure ganik heldu direlakotz. He 2 Thess 2, 2 (el sdo. no es seguro; en la Vulgata aparece "per spiritum"). Omen hortaz ez dezakegu hemen deusik erran, baizik eta hola erraten dutela zonbaitek, egia bada eta ez bada. Arb Igand 16s. Geroztik gaurko egunera arte banatu da omen ori Yuduen artean. Ir YKBiz 525. Entzun duzue engoitik / ixtripu horren omena. Xa EzinB 27.
(Ref. a cosas divinas). Gloria.
Dignekiago detzadan / bana haren [Gurutzearen] omenak. EZ Noel 99. Jaunari omen (gloria) zeru goietan. Ag Ezale 1897, 266a. Gura baleu Berak nire bizitzea neure gaistakeri guztien orderako ta Bere izen donearen omenerako artu! Ag AL 163.
2. Homenaje. v. omenaldi.
Orra berba gitxitan etsaien omena, / iñok emon leionik da au andiena. AB AmaE 100. Omen euskalduna Cervantes-eri donkitua. (1905) "Homenaje" . (In Alzola Atalak 143 ). Gure txaloak, gure omenak, ez dute gudarientzat eta agintarientzat eta jakintsuentzat eta aberatsentzat bakarrik izan bear. Etxeg ( in Muj PAm 28s ). Ez alperrik berentzat omenik antolatzeko. Lab EEguna 109. Aberriari opa dioten lenengo omena. "Homenaje" . EAEg 18-11-1936, 326. Illari omena ekartzeko ainbatean. Zait Sof 21. Orra omena / anaiak eskeintzen dizutena. Olea 128. Beren omena eskeiñi naian / Lazkao-Txikin ondora [bildu zirala] . Uzt Sas 271. Omen bi egin jakozan Leibar-eri. Etxabu Kontu 12. Oroitzekoa handik [Parisetik] bertsularitzari eman zioten omena. Larre ArtzainE 246. Beraz, eguzki, merezi dezu / mundutar danon omena. Insausti 317.
v. tbn. Zendoia 96.
3. Opinión, concepto que se tiene de una persona.
Gero ere etsai berak hautatuko ditu eta sutatuko ifernuak jenden omenean Iñazioren galarazteko. Laph 106.
II. (Partícula).
(V-gip, G, AN, L, BN; SP, Urt Gram 418, Ht VocGr, Lar, Añ (G, s.v. decir), VocBN, Dv, H), emen (G, Sal), emon (R), men (AN-ulz), umen, ümen. Ref.: A (omen, emen, emon); A Morf 687; Iz Als 80, Ulz (bidéjia); ZMoso 59; Gte Erd 123, 238. (Partícula con la que se da a entender que la información que se expresa proviene de otras personas o fuentes; se coloca inmediatamente antes de la forma vbal. personal). "On dit que" Ht VocGr. "Dicen que, dice que, dizque. // Dicen que ha venido, etorri omen da, etorri ei da. Y se responde bai omen, bai ei " Lar (s.v. decir). " Lekutu mentzén ta kobrátu bidéjia ederki in mentzion " Iz Ulz (s.v. bidéjia). " Egon emen zen " ZMoso 59. v. ei. Tr. Documentado desde finales del s. XVI, es usado por septentrionales, navarros y guipuzcoanos. En DFrec hay 54 ejs. de omen, 26 de ellos septentrionales. Se coloca inmediatamente antes de la forma vbal. personal, salvo en algún ej. de oración negativa de relativo: Halako goxotasun bat [...], jende onari baizik aurkitu izan omen ez dena nihoiz (JE Ber 100); cf. A Ardi 70: Egin bear ez omen dana.
Arengatikan atera omen zuen etxetik. (Pamplona, 1596). ReinEusk 97. Seguro marexal Mousieur de Biron omen da. CartEsp 457. Zeren iende gaixto batzuek, lehen nitzaz gaizki erraiten zutenek, erraiten omen dute orai ongi. Ax 446 (V 291). Erraiten omen da [...] kontrapozoina hartu dutenak eztirela hantzen biperak edo sugeak ausiki dituenean. SP Phil 230 (He 231 errana da). Mendi baten gainean, zeina deitzen omen baita Baris. ES 388. Eta hark omen du botherea aphezen prinzeen ganik preso hartzeko zure izena deithoratuko duten guziak. He Act 9, 14. San Pedrok ez omen ziekien zer zeraukien Tabor-eko mendian. Lar SAgust 15. Orañ eun urte Apaiz bat Ernanin omen zan, bere ustez euskaraz ondo zekiena. Cb EBO 46. Hen flakeziari ümen direlakoz lothü. Egiat 217. Zigárra joan omen zitzáio negu bátes txinurriarí janário éske. LE Prog 118. Tonban zenbat egon den / ez omen baitaki. Monho 28. Esan omen zion astoari. VMg 45. Au egiten ezpadu, muzindurik geratzen omen da emaztegaia. AA I 604. Barber gazte bat jiten omen da. Bordel 68. Txit omen zekikela / ederki itzketan / txakur eta katuak. It Fab 17. Mutil gazte au guztiz omen zan ederra ta galanta. Izt C 248. Bañan aietakorik / ez omen dezu nai. Bil 101. Bere gorphutza azoteaz joiten omen baitu. Laph 195. Lengo egunen batian bota emen du arriya Irun aldian. Sor Bar 48 (81 omen). Hotz omen baita egun hautan han biziki. HU Zez 124. Kemenko mitilek egiten emon zein bi kuadrilla. Mdg 126. Abiatzeko, manuaren beha omen zagon. JE Bur 128. Zortziko bat ostu emen zioan aurreko egunean bere amari. Inza EEs 1913, 10. Ba omen du dirua. A Ardi 32. Deusik ez omen duzu izanen hoi, etxek'andrea! Barb Sup 68. Ajia hunkoi handi ümen zen. Const 37. Gaitzeko partida omen zen. Ox 201. Itxas gañian omen darama / bere munduko bizitza. Tx B II 119. Inguruko errietan ibili arren ez omen ziran araraño eltzen. FIr 137. Arri ori dagon etxera oñaztarrik ez emen da erortzen. JMB ELG 83. Maxkal omen zebillen ama egun arietan. TAg Uzt 260. Bitxi aire bat omen zuen... eta maingua zen. Zerb Azk 17. Ezin bizia omen da han ere. JEtchep 72. Bururik ez da txapela nai ari omen naiz urliaren iritzian. Zait Plat 1. Izlari bat ba-omen zebillen Jainkorik eztagoela erakutsi naiez. Vill Jaink 53. Erori egin omen zan sukaldearen erdi-erdian. Uzt Sas 340. Langilea omen zira, bainan hargintzan oraino guti omen dakizu. JEtchep 85. Bagoneta mandoak tiraka ekartzen omen zuten. JAzpiroz 12. Au, giltxurdiñetako ondarra edo arriak uxatzeko, oso ona omen da. Ostolaiz 31. Progresismoa malda behera omen dabil mundu guztian. MIH 173.
v. tbn. (Para textos anteriores al s. XX) Gy 33. Hb Egia 127. Dv Lab 338. ChantP 326. Zab Gabon 33. Xe 296. PE 88. Ud 68. Noe 19. Arrantz 79 (15 emen). EusJok II 89 (143 emen). JanEd I 56. Elzb PAd 61. Urruz Urz 44. Elsb Fram 154. Zby RIEV 1908, 84. Alz STFer 136 (124 emen). AzpPr 47. Moc Damu 14. Umen: Arch Fab 225. Ümen: Xarlem 83. ChantP 216. Xikito 10.
(No colocado inmediatamente antes de la forma personal; se incluyen tbn. ejs. sin forma personal explícita). "Aun con el verbo algunos lo separan, posponiéndole. Berant ibili dira omen (L)" A. v. omenariak.
Hastioaren arrazoa ediren giniro, ümen. Egiat 225. Hauzen bada laborari / umen dozena y'et'erdi! Etch 332. Axeri bat lehen, omen, / otso egiñ nahi izan zen. Gy 267. Badituzte omen ariman horradurak! Hb Egia 130. Bai, nere erritarrak dakuskigu omen / paseko egaztiak joan da etortzen. AB AmaE 283 (errata casi segura; cf. en la ed. de Ezale 1897, 116b emen). Gero hau erran zion omen. Zby RIEV 1908, 292. Ageri du kanibet sista bat hetsia; lehenagoko operazionearen marka omen. HU Aurp 185. Miliun bat baino gehiago gostaia, omen, egin zenean. JE Ber 60. Hirur egun eman zituen, omen, hek utzi ondarren milikatzen. Barb Leg 143. Euskal-erriatik ate bizi izaten omen. Ldi IL 40. Ezin egonez oiean omen. Or Eus 388. Gorputza ez-behar bat omen; edo eragozpen bat. Mde HaurB 90. Aritzak zozpela beretarikoa omen. Zait Plat 81. Guzia Estadukoa omen! Lab SuEm 181. Diego Laynez, judu arrazatik omen. Ardoy SFran 111. Buruzagien errespetuzko lekua, beste izen bat ere baduena, omen, bainan bego hortan. Larre ArtzainE 217. Baina inguru latinetik hartua omen, eta nola lasai erabili? MIH 345.
v. tbn. FIr 137. Etxde JJ 21. Zerb Azk 103. Vill Jaink 132. Larz Iru 42. Onaind in Gazt MusIx 153. Xa Odol 20. Etchebarne 146.
Erregearen alaba ain omen-eria. " Dicen que [...] está tan enferma" . Or Eus 50.
OMEN-AGUR. Homenaje.
Omen-agur gozuaz laztandu Kanpion. Enb 69.
OMEN-AMEN. Rumor. v. amen-omen.
Bertze omen-amen batzuek kurritu zuten, baizik- eta arboleri eta mahastieri eman erremedioek pozoindatu zuketela bazterra. Herr 27-7-1961, 1.
OMEN EGIN. Homenajear, rendir honores.
Begiratu zenbat jaun eta andiki yagotazan inguruban, neure adi ta neuri omen egin gura. "Onorarmi" . Otx 14.
OMENEAN (Precedido de gen.). En honor de.
Zeruko Erregiñaren omenean (gloria) egiten ziran iaialdi ederrak. Ag AL 109. Lau kandelargi musker / zure omenean. NEtx LBB 340. Pare bat bertso kanta ditugu / dantza-saion azkenean, / eta gaiñera azpil ederrak / gure lanan omenean. Insausti 242.
OMENEKO (SP, sin trad.). Supuesto (?).
OMENEZ.
a) Según dicen. "(S; Foix), par ouï-dire" Lh.
Xuberoko yendea omenez leguna. Hb Esk 79.
b) (Precedido de gen.). En honor de.
Luzi Zabalaren omenez. (1908). Enb 83. Pernandoren omenez Amezketan egindako jaiak etorri ziran. Muj PAm 7. Pentsa ezan antxe [zeruan] dagola ire amatxo ta esaiozu aren omenez pozik artzen ditunala etorriko zaizkiñan naigabe guziak. TP Kattalin 185. Jaioterrian aren omenez zerbait egiteko garaia dek. Lab EEguna 86. Gizon baten omenez eta oroipenez. Ldi IL 154. Begijen omenez. Laux AB 96. Ire omenaz abeskide gu. EA OlBe 90. Prometeuren omenez antolatzen zan argi-zuzidunen laisterketa. Zait Plat 23. Kesar-en omenez egiñiko illeta bitartean. Ibiñ Virgil 61. Benetako eskerrona erakutsi nai-ta gure adiskide aundiaren omenez. Alzola Atalak 132. Egun auetan zure omenez / "Agur, Jaunak" aditzian. Olea 213. Patxi Barberoin omenez atzo zarauztarrek zuten jaia. Xa Odol 269. Gu, musika taldea be, joan giñan bere omenez zerbait jotera. Etxabu Kontu 94. Nola saiatu ziran propaganda egiten nere omenez! Albeniz 264. Aita Manuel handiaren omenez edo kaltez zertxobait itzuri zitzaidala luma liburu horretan. MEIG III 84.
v. tbn. NEtx Antz 7. Munita 125. Etxde JJ 201. Basarri 41. Onaind STeresa 8.
OMENEZKO.
Honorífico, de homenaje.
Guda-agintari ospetsuak belarrira bere agerkai omenezkoak esan ziozkaten. Lh Yol 17.
(Tras gen. -(r)en ). Que es en honor de.
Dionisioren omenezko iaureskizunak. Zait Plat 30.
OMEN-JAI. Homenaje.
Soloeta'tar Ilario Jaunari omen-jaian. BEnb NereA 158 (tít.).
OMEN-NAHI. a) "Ambición [...], omenaia" Lar. b) "Ambicioso [...], omenaia" Lar.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper