OEH - Bilaketa

377 emaitza hotz bilaketarentzat

Sarrera buruan (54)


Sarrera osoan (323)

Euskaltzaindia. OEH. Orotariko Euskal Hiztegia
goiburua
usain.
tradizioa
Tr. La forma más extendida es usain. Usai, propia de la tradición guipuzcoana, se encuentra tbn. en Lazarraga, Betolaza y Lizarraga de Elcano. Hay además un ej. de usein en E.M. Azcue (junto al más frec. usain ), otro de useñ en Kirikiño (junto a usañ ) y un ej. de usin en Herria. En DFrec hay 30 ejs. de usain y 12 de usai.
sense-1
1. (V, AN-5vill, L, B, BN-baig, S; Ht VocGr 323, VP 91r, Lar, Aq 403 (G), (V), VocBN , Dv, H; ü- Foix ap. Lh.), usai (G, AN-olza; Lcc, Lar, (G), Izt 59r, Dv (G), H), usein (V-gip (-iñ), B), usei (AN-ulz-olza), usin (V-arr) Ref.: Bon-Ond 153; A (usai, usain); Lh (üsain); Iz Ulz (useie); Als (usai), UrrAnz (usaiña), ArOñ (átza, uséiñe); Etxba Eib (usaiña); Holmer ApuntV 45; Elexp Berg (usaiñ); Gte Erd 4 y 297; Izeta BHizt2 (usein); ZestErret (usai) .
Olor. "Olor" Lcc. "Hedor, usai gaixtoa" Ib. "Usaina aditzen diot, je le sens, j'en entends la senteur" SP. "Transcender, exhalar olor muy vivo, usai andia banatu" Lar (v. tbn. Añ). "Apestar, oler mal, kirats usaia, kindu usaia, keru usaia ekarri" Ib. "Oler mal, [...] usai gaistoa izan" Ib. "Hedentina, hedor, hediondez, kiratsa, [...] usai gaistoa" Ib. "Oler, echar de sí olor, usai eman, usai izan, usai ekarri", "fragrancia, usaigozoa" Lar y Añ. "Apestar, oler mal, kirastu, atsitu, usai txarra emon, bota" Añ. "Fetidez, (c.) atsa, kiratsa, usai txarra; (AN) usaia" Ib. "Usain gaixtoa, odeur mauvaise. [...] Lili, inzentsu usaina, odeur de fleur, d'encens agréable. Hiliki usaina, odeur, puanteur de cadavre. [...] Usaina aditzea, sentir par l'odorat" H. "Usai gaiztú, el mal olor" Iz Als. "Átza, usáiñ átza, el mal olor" Iz ArOñ. "Aren sukaldetik usaiñ gozuak agertzen dira, de su cocina se desprenden buenos olores" Etxba Eib. "Eztakitt zeren usaiña daukan onek" Elexp Berg. "Usain txarra aditzen dut emen (G-azp, AN-gip-5vill), usain txarra usaindu dot (V-gip), usine asmau ot (V-arr), zeozeren usaia aditzen det nik emen (G-azp)" Gte Erd 4. "Aoko usain txarra botaten dau (V-gip, AN-5vill)" Ib. 297. AxN explica usanik (406) por usaik. Cf. VocNav: "Useña, olor, aroma. ¡Qué useña se siente! (Baztán)". Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos exceto en suletino, donde sólo lo hallamos en Archu. Con el sdo. de 'percibir un olor', además de USAIN EGIN y USAIN(A) HARTU (v. infra ), lo hallamos con aditu en Axular (414 (V 269)), Pouvreau, Txirrita (B I 233), Anabitarte (Usauri 55) y Zaitegi (Plat 40), con sentitu (senditu ) en Astarloa, Iturriaga (Dial 83), Lardizabal (33), Arrue (May 137), Joannateguy, Barbier, Iratzeder (85) y J. B. Etchepare (21), con usnatu en Joannateguy (SBi 161), Orixe (Mi 108) y Mirande, con sumatu en Urruzuno (Zer 106), Erkiaga (BatB 87) e Ibiñagabeitia, con naba(r)itu en Anabitarte (Poli 123), M. Atxaga (Gazt 13) y B. Barandiaran (56), con asmatu en Añibarro, con entzun en Anduaga, Villasante (in Gand Elorri 16) y N. Etxaniz (LBB 177), y con ulertu en Lardizabal (33).
Belharrek eta lorék bere proprietatetan eta usainetan abanzamendu eta leialtate alegranzarekin erakusten zeraukaten. Adv ** 1r. O Iongoikoaren ama / nola mirra hoberenak / bazterretara banatu / ditutzu usain onak. EZ Eliç 372. Hobi ideki bat hekin / diduri eztarriak, / zeñak banatzen baititu / usain iguñgarriak. Ib. 301. Usainik hoberena, bat ere usainik ez izatea da. Ax 414 (V 269). Musu emaitea, iakiteko ea arno usainik bazutenz. Ib. 406 (V 264). Eltzeak luzaro edukitzen du, berrian hartzen duen usaiña eta kutsua. Ib. 87 (V 59). [Lehoin emea] garbitzera doa, [...] usain gaixtoaren khentzeko bere ganik. SP Phil 154 (He 156 usaiñ gaxtoa). [Arrosek] idorturik usain eta indar geiago baitute. Ib. 491 (He 498 urriñ). Galdea dute ea ian lezaketenz, hekin usaina bederen aditu nahi dute. Ib. 27 (He 26 usain egiñ nahi diote). Isopa da halaber belhar bat [...] usain handi batekin. Mong 594. Ogiaren kolorea, usaia, saborea, figura eta kantidadea. OA 47. Ekustea; aditzea; usaia sentitzea. Ib. 99. Gorphutz urkhatu ustelduen usaiñ gaxtoa. He Gudu 135. Agiri deu, ongarri billa dabillenean. Alan bere eztakar usai dongea. Lar DT CCXVIII. Sendatzeko onak diran usai gaiztozko edari latz-miñak. Mb IArg I 173. Añ usai ta kirats gaiztoa bota zuen. Cb Eg II 195. Likore txitez prezioso orren usaiaz nere biotza anima dedin. O zer usai erregalatua! Ib. 46.
( s. XIX) Izan leite biar legez ez ezagututia, ez sentietia antz, edo usain dongia egonarren. Mg CO 137. [Arimea] asten da emoten usain txarra; betetan da ar atsituz [...]; lenago emoten eban usain gozo santua. LoraS 103. Sartu barri atan usain txarra, atsa ta kiratsa asmetan dozu. GGero 74. Zure unguentu usai ederrezkoen ondora. AA III 398. Eztozu sentietan euren usain gogor eta atsituba. Astar II 146. Arerioak, diño, / yon yozak ortik: / eztok aen usañik, / eta ez otsik. Zav Fab, RIEV 1909, 28. Il bezin laister ditu / [...] / usai zikiñarekin / liztor ta euliak. Izt Po 54. Haxeri jaun usainaz deithurik, [...]. Arch Fab 75. Hila da, harzak du erraiten, / bai, usain gaixtoa du emaiten. "Il sent" . Ib. 179. [Eiztari txakurrak] usaia sentiturik / die begiratzen, / ikusten dute eta / bertan arrapatzen. It Fab 153. Erortzen diran esne tantak usteltzen dira eta usai gaiztoa ematen diote guriari. "Dan mal olor" . It Dial 83 (Ur usain txarra, Dv usain gaixtoa; Ip ürrin gaisto). Nere arrosa: / usain goxo ezti bat / kolorez airosa. Bordel 107. Usaiñak sudurra yo dioeneko, / bele gasna-dunaz ohartu deneko, [...]. Gy 1. Zauri nazkagarri, eta usai gaiztoko. Lard 69s. Il-janzi edo meztidura utsakin, zeñak ematen zuten usai gozoak inguru guzia lurrindu zuen. Ib. 536. Gantzugailuaren usainaz bethe zen etxea. Dv Io 12, 3 (TB, Leon usain, Ol, Or, IBk usai; Lç, He urrin, LE atxon). Lilien usain gozoa eta aphaindura. Laph 192. Ama labatik etorri eta / mutil usaiña etxian. Balad 56. Sentiu eban zelako usain gozua botaten ebeen umiaren zaurijak. Ur MarIl 117. Begientzat bakharrik badire loreak; / dire usainik gabe, fruiturik gabeak. Elzb Po 220. Non ere dagoen Jaungoikoa, an dago usai eta lurruñ gozoenen asiera eta jaiet-burua. Arr May 138 (GB 55 usai). Senditu orde jende erretzen hari denaren usain borthitza, senditzen zuten guziek bertze usain bat ona. Jnn SBi 161. Sofre erakitu usain bat gaitza bada. HU Zez 16. Lirio baten usain gozoa / gelditu iatan buruan... / [...] Lo sor txar batek ezereztu eban / neure usain gozo laztana. Azc PB 171 (286 usein gozoagaz). Arduaren usai utsak naigabetu egiten omendu. Moc Damu 27.

( s. XX) Señora bat, aguardinta alkanforatu usai pestia botatzen duela. Iraola 129. Lore pollit baten usaina dariozula. JE Bur 90. Elorriaren loreak eta sasietako arrosak usai on bigun biguna zabaltzen zuten. Ag G 43 (Kr 217n usaña). Maite dugu euskera, [...] gure mendietako usai gozoz usandua datorrelako. Etxeg EEs 1916, 116. Urrunera hedatzen zuen arbi ustel usain bat leher egitekoa. StPierre 28. Mando bat erosi du / [...]; usai gozoa dago / ura dan lekuan. Noe 40. Han zagon, zigarro usain bat noiz eta non sendituko zuen, [...] bederen usain goxo demonioaz sudur xiloen bethetzeko. Barb Sup 64. Beren usain on gozoekilan / lorez estali zelhaiak. Ox 142. Adar kakol, usain gaixto, heian dugun / akherra. Ib. 112. Udaberriko / lore-usaia. Jaukol Biozk 78. Axe gozo-usaña / Urkiolan dago. Enb 111. Lora legunak / ameslari, goi-gora digorte usain-goxua. "Sus perfumes" . Laux BBa 38. Lilijen usañak alaitu eban oiana. Ib. 34. Español olio higuingarriaren usainak ez gitu nardatu. JE Ber 28. Orain gaztaie. Onen usai gozoa! Lek EunD 28. Gantzukariaren atxonaz (usai onaz) bete zan etxea. Ir YKBiz 371s. Lurrin ederrez, usai zabalez / lêrtua du sukaldea. Or Eus 235. Usai gozoa zerion ondutako belar igarrari. TAg Uzt 240. Belarraren usainak hartzen daut gogoa. Iratz 49. Usai garbidun / eskeintza lili nabarrak. EA OlBe 16. [Xokolet-minez,] behar duela bederen usain-bafada on bat hartu. Lf Murtuts 10. Itxasoak beste usai bat zeukala iruditzen zitzaion; orduraño usai kaxkarra; orduan itxaso usaia, egitakoa. JAIraz Bizia 109. [Piñuak] jakiari erasten diola usai txarra. Munita 105. Arima baithan / usnatu nizun hil-usaina. Mde Po 58. Apariari usaiaren ederra artu orduko. Etxde JJ 160. Ikus zer soiñua, ikus zer usaina. Or Aitork 288. Kresalaren usai sarkorra. Txill Let 52. Abere-usaia aundia, gorotz-pustillak ugari. Anab Poli 133. Amaikatxu erbiren usaiña euken abadiareneko sartenak. Bilbao IpuiB 133. Ikaragarriko paztizeria usaina bazen. JEtchep 19. Zer onddoen usain goxo ona. Ib. 24. Otso-naarraren eta garbitasunaren usain onetan blei-blei. Zait Plat 20. Utziko al diguzu leiotik ukuilluko usaia entzuten? And AUzta 48 (66 usaiña entzun). Sardiñ-zarren alako zoko ta busti usai nazkagarri ura. Ugalde Iltz 31. Koloniako urak eukan doaia ala emakumearen berezko usaiña, bata nai bestea edota biak batean, usain egingarri ta sentigarri zirala uste eban Nikanor-ek. Erkiag BatB 87. Garbi usaiña dauke izarak. Ib. 110. Ekeaz eta usain txarraz betea zagon leku zikin ura. Izeta DirG 73. Gorago, ardi-usaiña. / Edur-usaiña mendian. Gand Elorri 181. Gure erropai usai ona emateko, ereiñotz-abarrak sutara bota eta erropatxuok zabaldu egiten zenituan, usai ura ar zezaten. Vill ( in Gand Elorri 17 ). Zelan sartuten jatan arimaraiño [...] eriotzaren usain gesala. Azurm ( in Gand Elorri 145 ). Ator i, Egoa, maite-ekarle, / ufaka usaionez / egiok baratzari, / Maitea loretan dedin ase. "Corran sus olores" . Gazt MusIx 187 (Onaind ib. 206 aren usain-jario). Dena zezen eta torero, beren izerdi eta tipula usin zikinarekin. Herr 29-7-1965, 3. Ez al duzu ikusi zaldiaren gorputza ikara, usai ezaguna sumatu ala? Ibiñ Virgil 99 (v. tbn. 111). Bainan espezeriak usain ona badu, usain hobea oraino diruak! Ardoy SFran 189. --Gasolina usaia ote dagon. --Jaunak, nik ez dut ezeren usairik sumatzen. Lab SuEm 192. Beti alkarren gaiñean pillatuta, aize urri ta usai txarren artean. NEtx LBB 33. Aideak kanpo-usai gozoa zekarren. Ib. 23. Pix-untziaren usainak. Xa EzinB 90. Gatz-oliotan zaartutako jakiaren usaia. Berron Kijote 179. Han bazterrak ilun ziren. Murrutako usaina bakarrik. Etchebarne 29. Usain txarragaz fabrikan baño / obe lana apartean. FEtxeb 196. Batzuak naiago izango dituzte loreak, usai gozoa daukatelako, ostoak ain usai txarra nolatan daukaten. Ostolaiz 65. Pinturaren usaiak halako buruko horditzea sortzen zidan. MEIG IX 140. (en colab. con NEtx)

v. tbn. CatLav 232 (V 118). Zuzaeta 48. fB Ic II 277. CatLuz 36. MarIl 107. AB AmaE 351. Zby RIEV 1908, 764. Lap 194 (V 86). A BeinB 48. Itz Azald 163. GMant Goi 66. Altuna 47 (34 usaña). Zub 90. Zerb Azk 89. Arti MaldanB 193. Osk Kurl 179. Larz Senper 74. Etxabu Kontu 203. Onaind STeresa 109. Usai: Gco I 444. Echag 136. Bil 61. Sor Bar 103. Urruz Zer 142. Zink Crit 12. JanEd I 30. KIkG 70. Inza Azalp 57. Tx B I 144. Aitzol in Ldi UO 4. BEnb NereA 207 (176 usain). MAtx Gazt 83. Salav 84. Lasa Poem 83. Uzt Sas 133. Ataño TxanKan 132. Usañ-: CatB 62. Legaz 45. KIkV 90. Kk Ab II 59. Usaiñ: CatLlo 73.
azpiadiera-1.1
(Fig.).
Esker bada Iainkoari bethi Kristean triunfa eraziten draukunari: eta bere ezagutzearen usaina ezagut eraziten draukunari lekhu guzietan. "L'odeur de la connaissance" . 2 Cor 2, 14 ( TB, Dv ezagutz(e)aren usaina; Ker bere izenaren usain gozoa; He ezagutzaren urriña, BiblE ezagutza usaingozoa bezala ). Kristen usain ona gara Iainkoagana, salbatzen diradenetan, eta galtzen diradenetan. "Nous sommes bonne odeur de Christ à Dieu" . 2 Cor 2, 15 ( TB, Dv, Ker K(r)istoren usain on; He urrin ona, BiblE intsentsuaren usaina bezala gara ). Perfekzione guztien usain / ezin agortua. EZ Man II 198. Geure bekhatuak kofesatzen ditugunean, behar dugu geure gogoa eta bihotza, [...] garbitu; eta halatan, ura egotu den untzia bezala, bat ere hondarrik, kutsurik, eta bekhatuaren usainik, eta urrinik gabe gelditu. Ax 532 (V 342). [Alhargunek] bertutezko eta kastitatezko usain hobeago eta handiago isurtzen dute. SP Phil 418 (He 422 urriñ). Hura hil denean, beroki egin behar du laster zeruko usain onetara. [...] Ô Iauna, orai ni osoki neure naizenean har nazazu guzia zure, erakhar nazazu zure ondotik lasterka eginen dugu zure usain onak aditurik. Ib. 420 (He 424 urriñ on). Khentzen eta borratzen baitute bekhatuaren itsuskeria, eta haren usain gaixtoa airatzen. Ib. 71 (He 73 usaiñ gaxtoa). Ire bekatu zikiñaren usai gaiztoagatik. Mb IArg I 129. Aingeruaren kastidadea, onen da beste birtuteen zeruko usai txit suabea zekarrena. Cb Just 86.
( s. XIX) Zure bizitza onarekin birtutearen usai gozoa zabaltzeko. AA III 273 (v. tbn. Mg CO 219 birtuteko usainak, Bv AsL 125 birtutien usai gozua). Santutasunaren usai gozua barriatuko dutenak Eliza guzira. Bv AsL 54 (v. tbn. Cb Just 127 santidadearen usai gozoa, Arr May 178 santutasunaren usai ederra). Guztien tartian pakiaren usai gozua zabaltzen. Ib. 178. Birjiñen Amak alatan biotza trukatu, eta garbitasun edo kastidadearen usai atsegiñgarriz alaiñ lurruindu zuen. Arr May 182. Usain hori, erran zion Julienek, garbitasun sainduaren usaina da. Jnn SBi 97. Giristino konfirmatuak bizitze saindu baten usain ona lagunari zor diola. CatJauf 110.

( s. XX) Ura zebillen tokian edertasunaren argia ta anima garbiaren usai gozoa bezela utzitzen zuan. Ag G 169. Emakume deabru oriek! maitetasunaren usaia urruti usainkatzeko... ze sudurra daukaten! Lh Yol 23. Nabaitu neban gentza... zerutar usaña. "Un perfume celestial" . Laux BBa 98. Fede orrek giza-bizitzari ixuri dion lurruna, jainkozko usaia egiñalean gorde nai luteke. Vill Jaink 133. Zor oro berdinduz, zeru-usai baitu / erioz bizia emaiten didazu! Or ( in Gazt MusIx 216 ). Anjelus errezatzen du nekazari zailduak. Lanak, zeruko usaia artzen du, ta bekokiko izerdiak goitik darion intza dirudi. NEtx LBB 195.
azpiadiera-1.1.1
(Con izen ).
Bedeinkatzen da izen au [Loiola] usai gozo artean / Ebro, Nilo ta Ganges, ta Amazona aldean. Aran SIgn 213. Nolaz, ba, mundu aztukor ori ezin aztu da / Asis-ko Eskaletxoaz? / Noletan urte t'eunkiak junda, asetzen ez da / bere izen-usai gozoaz? Jaukol Biozk 33. Geroztik urteak joan dira baña ez da erritik aienatu Joxepantoniren izen onaren usai gozoa. Jaukol Ipui 74. [Ozerinjauregi Aita] deun ixen ta usain onagaz Medellin-go urien il zen. Akes Ipiñ 9.
azpiadiera-1.2
( usañ V-arr-gip, G-azp, AN-gip), usai (AN-olza; Lcc, (AN), H) Ref.: Bon-Ond 159; Gte Erd 297 .
Mal olor. "Hidiondo, usaia dakar " Lcc. "Fetidez" . "Mauvais odeur, puanteur. Ken ori ortik, usaia dakar, [...]" H. " Urrin izan, urrin gaixto izan, usai izen, izendu (AN-olza)" Bon-Ond 159. " Botaten dau agotik usaña (V-arr-gip, G-azp, AN-gip)" Gte Erd 297.
Erlek ez xoilki ez dute nahi ukitu gorphutz hillik, baiñan eziñ paira ere dezakete hetarik heldu den usaiñik. He Phil 261 (SP 259 hetarik banatzen diren usain gaixtoak). Urez beteta irarakin, kentzeko husaia edo portaleza, ez dezan manteka penetratu. BerastAzer 129. Úsma ta ágoa usái, góse ta egarri intolerábleas. LE Doc 273. Baiña hau hilla da, azkenean dio: / Goazen hemendikan, usaiña dario. Gy 167. Nahiz [allibrea] ez den on, ez behi, ez hiltzeko aziendentzat, esneari eta haragiari ematen dioten usainagatik. Dv Lab 94s. Han dire gaxtagin handienekin nahas mahas, usainez eta zikhinez nihor ezin dagoken lekhu batean. Laph 96. Badoha Franzizko eriaren ganat; hurbiltzen zaio. Usainak okhaztatzen du. Ib. 167. Finean [korputza] aterako dutela etxetik len baño len botatzen duen usañarengatik . ZugSerm 307. Usaina botaten ebala gorputz ilak. Itz Azald 153.
( s. XX) Arraia gaizki maniatuta, / urdaiak arrak bestetik, / Santa Kurutzek libra gaitzala / usaia duen gaitzetik. JanEd II 133. Mutillak, au dok useñe --Txarri arraiuek--. Kk Ab II 180. Kulparik gabe bota zenion / fusillako kargazoia, / [...]; / diabru zarrak aditzen dute / zure animan usaia. Tx B 185. Ez ninduen sekulan herioak laztu. / Egun nere gogoak guzietan ditu / haren ikara eta usainak senditzen. Iratz 85. Harrek hartu ziozkaten zauriak eta halako usaina abiatu zitzaion gorphutzetik nun oro urrundu baitziren haren ganik. Zerb IxtS 77. Ez ziran arritu Cubako [Cuba ontziko] usaiarekin, eskallea piko estukin, ango jende nastearekin. JAIraz Bizia 19. Eta etzaude bizirik / zure usainak kendu dit / zugan jarrita neukan fedea. Arti MaldanB 216. Urumea ibaiak / badauka usaia. (In Uzt EBT 95 ). Arengana igo zan beeko atsa xuxen-xuxenean; eta aren sudurra ez zan gelditu aal izan, usairen batzuk artu gabe; usaia artu zuaneko, bere sudurrari lagundu nairik estutu zuan bere eskuko beatzekin. Berron Kijote 224. Usaia bait-dariok Santxo bestetan ez bezela, usaia, ta ez goxo-goxoa. Ib. 224. Hildakoaren arreba Martak esan zion: --Jauna, usaia dario; lau egun baditu. IBk Io 11, 39 (Ol, IBe, BiblE kiratsa ).
azpiadiera-1.3
(V-gip; SP, Dv) Ref.: SM EiTec2 138n; Etxba Eib. .
"Odeur, senteur" SP. "Odeur, parfum" Dv. "Eibarren usain 'perfume' edo 'buen olor' bezela erabiltzen da" SM EiTec2 138n. " Usaiña emon, dar olor, perfumar. Erregia etzinda zan artian, nere lirixuak usaiña emon eban (Cant 1, 12)" Etxba Eib. . " Usaiña euki, tener olor, perfume. Lora onek ez dauka usaiñik " Ib.
Baldin bada zeruan / jaten usakumerik, / ezin lizake oberik / auxe baño an ere jan. / Ha zer usaia zeban! / Hil bat lezake piztu! Lar Gram 389. Amodioa duzu arrosaren pare / usaina badu eta ondoan arhantze. 'Il a le parfum' . ChantP 198. Hale-tik leunki urretxiñolak / Kepa-ri jaurti dautsozan lorak / bai-dauke usaña. Enb 191. Zebillela, ats epel bat, / usaiez yoria. Ldi BB 58. Bedar ezez burdija, / --arrats onen usaña!--. Laux AB 27. Belar orok usai du Doniane-goizez. Or Eus 274. Zu berriz, Iauna, Zure etxearen usaiez ats arturik, erruki zakit Zure erruki aundiz. "Delectatus odore" . Or Aitork 247. Usaien zorameaz ez naiz luzatuko. Ib. 283.
sense-2
2. Perfume, sustancia olorosa.
Apresta zitzaten usainak eta ungentuak. Lc 23, 56 (He urrin onak, Ker usaingarriak, BiblE usaingozoko ukenduak). Arabiak ekhartzen tik usaiñik hoberenak. EZ Man I 16. Manatu zuen Solonek, etzezala nehork usain merkatalgoatan trata. 'En negocios de perfumes' . Ax 414 (V 269). Baldin karitatea esne bat bada, debozionea haren goiena da; [...] balsamu preziosa bada, debozionea haren usaina da, eta usain ona gizonak bortitzten dituena, eta Angeruak alegeratzen. SP Phil 11 (He 10 urriñ on). Ez zaite miraritu, erantzun eutsan Andriak, bada Jaungoikua daguan lekuan, an dago ujentu ta usaiñik gozatsuenen jatorrija. Ur MarIl 118. Ama Birjiñak ederra izateko, erraztun, usai, auts eta seda bearrik ez duela. Goñi 28. Usain ta edari bakanak / batzen dabez kai gustijetan. "Las bebidas y los perfumes más raros" . Laux AB 61. Iltzear zegola ez baitzun gogoan gorputza aundikiro lurpera zezaten, ez, usaiez lurrindu zezaten. Or Aitork 239. Usain-ontzi bat zedukan hor eskuen artean eta, makurturik, ahoratzen zuen usain maite hori, hainbat mozkor-erazten zuena. Mde HaurB 19. Hire bilho beltzetan hol-holako usain bat ezartzen huen. [...] Usain hortaz mozkorrarazi nun frangotan, Mayalen! JEtchep 64. Agindu usaiak zabaldu itzatzu toki auetan: garraiska txikitua ta kerinte belar arrunta. Ibiñ Virgil 108.
sense-3
3. Buen gusto, buen estilo (?).
Presentexeak emun begio, / gauza usaiz beterik. Lazarraga A14, 1182r. Ene kapaak egon doaz / ain ondo toleztadurik / nola batzuen saboianea, / gauza usaiz beterik. Ib. A23, 1195r.
sense-4
4. + usai (G-to ap. A). "Olfato" A.
Gorputzaren bortz kanpoko sensuak: [...] / bista, aditze, usain, gustu, ukitze. EZ Man I 15s. Parkatu dagizuzala Jaungoikuak entzunagaz, usainagaz, esanagaz, pausu eginagaz, ikutu eginagaz, gusto artubagaz egin dituzun pekatu guztiak. fB Ic III 276. [Zakurrak] usai oneko sudurra dute, / belarriyak erne para. Tx B II 96.
sense-5
5. Aire, deje, aspecto; señal, rastro. "Trace, vestige, ombre" H. Tr. Documentado al Sur en autores vizcaínos y guipuzcoanos desde mediados del s. XVIII, y en F. Irigarai. Al Norte lo emplean Duvoisin, Hiribarren, Hiriart-Urruty, Mirande y Xalbador.
Mairu kutsu, judu kirats, beltz eta billau usai geiegi dabil erri horietan. Lar Cor 153. Zuk dongatzat, lapur-usainekotzat, sorgintzat ta guzurtitzat zeunkan luebagin pranzes au. Mg PAb 168. Bakarrik etorri banintz, ez eban zaunka aserre usaiñekorik egingo. Ib. 92. Euskeriak daukaz txito antxinakua dalako usain ta sinisgarri asko, ta gauza askotan. Ib. 186 (v. tbn. 67). Nere Osaba jaun ta besteekin ere leiatu edo dentatu naiz onelako izen-azaldatze edo erdera usaian, ethimologietan . VMg XVI (v. tbn. Mg PAb 195s erdera usaiñak ). Gerra usaiñeko arma baga. JJMg BasEsc 177. Gorde zedin naturaleziaren modu ta giza usain puska bat. fB Olg 206. Andikijagaz edo andiki usainekuagaz ezkondutia. fB Ic III 334. Oitura nasaijetakua ta kristinau usain gitxikua. Ib. 350. Asi baga eguna nagitasun ta alper usañagaz. Ur MarIl 2. Mendiko yanariek indarra handia; / beiratzen hetan yendek luzeki bizia; / heldek alha biderik heietan ez dute, / hiri handi usaina hobea zaiote. Hb Esk 17. Gizon au guziz ondo-hitzegiña, ondo azia, fiñ-usaikoa [zan] . Arr GB 15. Errege-usaiñekoakaz ibilteagaitik. Ag AL 124. Nik neu lakoxe arrain-usaiñekoa nai rot. A BGuzur 116.
( s. XX) Len euskal-usaia, garo-usaia zegoan emen. Ag G 194 (v. tbn. AB AmaE 423, BEnb NereA 234 euskal(-)usaiña, Inza in Jaukol Biozk X euskal-usaia; Ldi IL 164 eusko-usai). Protestante-usaina darikala. A Ardi 53. Bizkor baxen zintzoro / darraike lanian, / Jel-usaña zabaltzen / Euzkadi danian. Enb 65. Ikasi ta ikasi ari da, euskara horren mami eta usaña biltzen nun nai. FIr 178. [Neskatxa] ark berriz aker zarraren / usaia aditzen badiyo, [...]. Tx B I 233. Ori eztozu pekatu. / Neskutz-usañez espanak / ezin daikezuz orbandu. "La gracia de una doncella" . Laux AB 66. Ezin-ukatuzko liriku-giroa galdu bage, geldi-giro aundikitar bat erauntsi dio; epiku-usaia. In . Or BM 24. [Artikuloaren] muin eta ariak gaurkotasun-usaia (actualidad) bear du. Ldi IL 98. Bazkatu baititugu geren gogoak aberkoi-usaiezko gezurrez. Ib. 52. Sozialismoari jakintza-usañeko oñarriak ipiñi nairik. Eguzk GizAuz 51 (v. tbn. 20). Galdera oiek jum..., usai / leunegia dariote. EA OlBe 101. Aberria, ta batez ere aberri usaia. JAIraz Bizia 38. Gure Koplategi jatorreko zenbait koplai, gotiko-usaia darie nun-naitik. Lek SClar 114. Kopla oni, loxintxa-usaiez gañera, beste usai bat ere badario bere lau alderdietatik: Erdi Aroko usai sendo-sendoa. Ib. 112. Izen hainitz bada galdurik Azkainen: Amaioren, Ascazibar, [...], oro oraiko Dumont eta Durand batzu baino usain hobekoak. Zerb Azk 29s. Europar kultura bat badago, gurean, [...] tokiko ikurra eta usaina duena. Mde Pr 42. Paganu-usain gehiegi zeukaten herri sinespenak. Ib. 265. Zenmartzo ogutzi oi zuten iaioki, arrotz izkuntzako izenari etxeko usai erantxi nairik bezela. Etxde JJ 271. Bere begiratuak on puska baten usaia zerion. Ib. 10. Gabon-gabari bere usaia emateko, kanta dezaiogun biok gure Jesustxo biziari. NEtx Antz 123. Baserritarrak eta kaletarrak, [...] naspil gozoa zebillen mendiko usaiarekin. Anab Poli 80. Jonek aurretiaz egindako eskabideari baietzaren usaiña iratziaz. Erkiag Arran 129. Iaungoiko-usainez bere buruaren azterkizunak adieraztean, [...]. Arro-usainetan ibili bearrean, goitikako eginbide orri zintzo ta kirmen eutsi nai dio. Zait Plat 88. Susmo txarraren usaiña jaso eban, zaldunaren otseiñaren berbetatik. Erkiag BatB 63. Guzti ori, egia izanikan ere, ain da bada-ezpadako eta goi-usaiñekoa. Vill Jaink 86. Egiaren usaina irakurleari ekartea nahi dut bakharrik. Osk Kurl 174. Guretzat gaur gaurko diran esaerak, aieri zaar-usai dakarkie. "Se les hacen arcaicas" . Or ( in Gazt MusIx 24 ). Ontan, bear bada, au agindu ta ua debekatu, lege-usaia artuko diote norbaitzuk. MAtx Gazt 12. Gaiak, benetako jatortasun usainez margoztuta. Alzola Atalak 78. Nere asmoa auetan, euskerari sakristai eta konbentu-usaia kentzekoa izan zan. NEtx LBB 127. Bixak barre eiñaz gizonen zoro usaiñen kontura. Etxba Ibilt 474. Arrotzak zu ganatzen dauzkitzu Ekainak, / bainan gu ez kutsatzen horien usainak. / Etzauzkigu erdaran lokartu ezpainak. Xa Odol 111. Jentil-usaia dario. Berron Kijote 146. Lizun usaiko konturen bat. Ataño TxanKan 88. Gorritiri italiar usaina dario. MIH 155. Parisen hartu dudan jakite-usain urria. Ib. 212. Berri usai bizia darie gainera zenbait olerkiri. MEIG II 96. Ederki eman ditu euskaraz, halako Bizkai usai arin eta goxo bat duen gipuzkeraz. Ib. 97.

v. tbn. A in Azc PB 16 (maitetasun usaiñeko).
azpiadiera-5.1
Ameriketara baserritar yoanak zaldun-usai etorri oi bezela. Ldi IL 81.
azpiadiera-5.2
(En frases negativas). Rastro, pizca.
Urten egizu ainbat lasterren onelango etxeti, nun Jangoikuaren usainik eztaguan. Mg PAb 72. Gozotasun, atsegintasun eta pozkari bete ederrak, atsakabeen eta nekeen usaiñ bagarik. EL2 70. Zentzun ona edo jakiturija, kodizija usainik eza, [...] biar ditu Juezak, erabagija ondo emoteko. fB Ic II 165. Eztakuse euren gurasuetan debozinoiaren izpirik, ezta errosarijo bat errezetan, ezta Kristinauben usainik bere ikusten. Astar II 99. Iñork ez daki zer dan pena ta naigabea, / zeren an ezdagoan penen usairikan. AB AmaE 109. Lengo denboretan baso bat sagardo izan al leiken onena, arkitzen zan nun-nai ardipatian, [...] bañan oraiñ bost zentimoko ederrenakin, ezta arren usairik ere. Sor Bar 94s. Gorpuaren eroate ta lurpetzak negar ta il-jaiaren usañik ez eben euki; Erriaren txalo artean, guda-irabazle-garailari baten sartzea zirudian. Belaus Anab 20. Ezertan ez du geiago Erraondo berri onek antziñakoaren usairik. Mok 19. Ene irizpideko "Akelarre" itzak, akerraren usañik ez du. FIr 166. Eztau arrantzaleak, zeken-usaiñik ez zuurkeri larregirik. Erkiag Arran 118. Itza, barruan su izandako, txingar baten ke apur bat baiño ez dalako, txingarren usaiñik eta berorik gabeko ke apur bat baiño ez dalako. Gand Elorri 224. Eta nola ez nuan beñere soldataren usairik ere nabaitzen, egun batez esan nion: [...]. Salav 35. Etzan bero-usai aundirik. Antxe igaro genduan gaua, otzak madarikatzen. Alkain 144.
azpiadiera-5.2.1
Emeko suak, infernukoaren parean su usaña baxen eztan su onek. EL2 58 ( EL1 emeko suak pintauta legez izanik ). Ongarri berorik egiten ez duenak, badu laborariaren izena, bainan ez usaina. Dv Lab 163. [Gazte] geldo barritsu batzuk / lotsa-usainik bakoak. Azc PB 79 ( in Ur PoBasc 256 lotsagaldukuak ). Emakume au alper-usain bakoa da, beargin suarra, ekiña. Erkiag BatB 151.
azpiadiera-5.3
Ez diozu eman bear emazteari zeloak artzeko biderik, dala usai txarreko emakumeakin itz egiñez, dala [...]. AA I 589 (551 usai gaiztoko emakumeakin ). Apaiz-etxe batzuetako emakume usaitxarrekoen oitura agiriko anziñakoa kentzea. ' Las barraganas' . Aran SIgn 81.
sense-6
6. Esperanza, expectativa.
Egun orretan eztira danak Urkiolara Doneagatik joaten: gazte asko jan edanaren usaiak eta jolasaren durundiak jasotzen ditu mendiraño. Ag G 182. Beraz, erare ontan / olako sasoia; / ogei ta bi urtetan / etzeunden lasaia, / adituko zenduen / mutillen usaia. Tx B II 109. Urrearen usaiak zoratuta zeramakin. TAg Uzt 255. Erri guzia jai-usaiz elizan batua zenuan. NEtx Antz 155. Andik eta emendik jasoten zituen zerzelada ta zeetasunak, ostera, Olarratzen aldeko usaiña ezarten eutsen burrukeari. Erkiag BatB 104s.
sense-7
7. (BN-ciz-lab ap. A). "Pesquisa, husmeo" A.
Gaiztoa nor zan? [...] Baño usaia, usaia... danak susmo batean egon, uste berberekoak izaki. Poli? Noski! Anab Poli 29. Agintariak saiatu ziran / nun billatuko usaiak, / ama-alabak il zituztenak / agertutzeko etsaiak. Auspoa 131, 125.
azpisarrera-1
USAINAK HARTU. Tomar mal olor.
Oien gorputzak ikusgarriyak / artuak daude usaiak, / ill ta utziyak lasaiak. Yanzi 81.
azpisarrerakoSense-1.1
Usainik tzarrenak hartua bizi-bizia zelarik oraino, hil zen harra zariola. Jnn SBi 19.
azpisarrerakoSense-1.2
Etxe guzia hartu zuen erre usainak, eta aita minitroa lasterka sikhalderat jautsarazi. Laph 236.
azpisarrera-2
USAINAK EMAN. "(Oler el) poste, usaiak eman" Lar.
azpisarrera-3
USAIN HARTU, USAINA HARTU.
azpisarrerakoSense-3.1
a) (H (G)), USAINA HARTU (V-gip ap. Elexp Berg; usaiaLar, Añ). Oler, percibir un olor; olfatear, ventear. "Ventear los perros la caza, usaia artu" Lar, Añ (usaiña, usaia artu). "Usain artzea (G), flairer, en parlant principalement d'un chien qui quête" H. "Txakurrak usaiña artu dau ta ezta urriñ basurdia" Elexp Berg.
Besteak aragi-errearen usaia artu zuten. Lard 543. Gaurko liliari eztiot usairik artzen. Ag G 193. Yaiki zan eta eldu eustan burutik, eta usaiña artu eustan. " Llegose a olerme" . Or Tormes 29. Usmo oneko eize-zakurrekin zebiltzen aren billa; baño zegoan lekutik laisterregi pasa ziran, eta etzioten usairik artu. Or SCruz 48. Zakurrak ere usai artu zuten nunbait eta egon-eziñik zaunkari biziki ekin zioten. Etxde JJ 260. Aita-nagusiak ziria sartu nai ziola pentsatu zun, baiñan, kortxoa kendu eta usai artu ordukoxe egia zela igarri zion. Ib. 20. Inguru aretan ebillen beste otso batek be artu eban, antza, zeozeren usaiña. Bilbao IpuiB 36. Nere alaba guziei usaia artzen asia al aiz? NEtx LBB 126. Udabarriko usain gozuak artzen. Alzola Atalak 58. Ugaldu dira azaiak / eta ez gaude lasaiak; / urrutitikan artzen dituzte / aiek ardien usaiak. Uzt Sas 89. Lore eder auei urrutitikan / artutzen nien nik usai, / baña deirikan etzegon eta / mendiyan nebillen artzai. Uzt Noiz 83. Ta katuak, nola ez, / usai artu zuten. Zendoia 32.
azpisarrerakoSense-3.2
b) Husmear, investigar.
Zertako bada edo zergatik ote da Jaun dibinoak negar egitea okasio artan? Guazen usmatuz edo usaia artuz, aldezakegun moduan. LE Urt 278 ( ms. 98v usmátus ). Jendarmak ordea, emen galde, an galde, laister usai artu zioten Piarresen oñatzai eta Etxegoiheniako Sebastian erail eta bederatzigarren egunera [atxillotu zuten] . Etxde JJ 162.
azpisarrerakoSense-3.3
c) Presentir, sospechar.
--Oingoan igarri dio. --Guk, burua zurituta degunak, urrutitikan usaia artzen diagu. Apaol 45. Gizon prestuba etorri zaigu / onradua ta lasaia; / [...] diru-puska bat aurreratu du, / badauka naiko sasoia, / gure auzoko neskazar batek / laister artu du usaia. Tx B II 43. Xixpa zaku batean bildu, iñolaz ere norbaitekin topo eginda bere asmoen usairik ar etzezan. Etxde JJ 151. Oraingo aldian ordea bildur nauk, jendarmak gure usain artuak ez ote diran. Ib. 42. --Zer esan nai duzu, Mayi? --ekin zion Madalenek larri, egi garratzari usai artuz. Ib. 133. Gure gaztea ibil zale da; / etxean ez dago lasai, / ta batez ere artzen badio / diru pixka bati usai. Basarri 136. Emakumeak alako begi ezkutu bat oi dute, beren seme-alaben etorkizunari usaia aurrez artzeko. NEtx LBB 20. Orrek gaur gure usainik artzen badabe, guardia asaltuak ekarriko dauzkuez. Gerrika 53. Usaia artuta egon, zeñek eramaten zituan zizak. Albeniz 30.
azpiadiera-3.1
--Sukaldeko armarioan [amorrai] aundiagoak, zarragoak egon bear dutela. --Arraiea! Usai ori ere artu dezu? Zelebrea zera. Muj PAm 44 (tal vez 'oler').
azpisarrera-4
USAIN-HARTZAILE. Oledor, (el) que huele.
Elefanteak oso usai-artzaille onak dira. Lore usaitsuen ondoren zoratuta ibiltzen dirala diote jakintsuak. EgutAr 29-2-1960 (ap. DRA ).
azpisarrera-5
USAIN-BELAR (AN-gip ap. BU Arano; -belhar Hb; usanbelar G-bet ap. Zt; uzain-belar Lar, Lcq 157, H; uzainberar Izt C 48). "Alisma, hierba como llantén, flor menuda y blanca" Lar. "Alisma" Izt C 48. "Planta de hojas anchas, muy venenosa" BU Arano 220. "Hierba luisa? Gizon bat eta emakume bat biak gure auzokoak asarretuta alkarri itz-ernarika aritu ondoren gizonak lurretik belar batzuk artu, ipur-gañian igurtzi ta emakumeari bota zizkion, orduan emakumeak: ¡Ai zak! ezkatxak usabelarrakin [sic] oittuta" Zt (comunicación personal). Cf. VocNav s.v. usainbelar. Cf. USA-BELAR (s.v. uso).
Prozesioa egiten danean, [...] bideak estaltzen dira usaibelarrez. AA III 58. Lore begitangoakin, usan berar gozoak. Izt C 159. Urrezko kandeleroa, lurrinkaiak edo usanbelarrak erretzeko aldarea, ofrendak ipintzeko maia. Lard 82. Erregiñatzako autuak ziran neskatx gazteak, sei illabetean usan-belar, eta olio gozoz igortziaz iduki oi zituzten, ederrago egin zitezen. Ib. 13. Usai-belarrak eta eliz-kandelak, krabeliñ sortak eta opill mordoak, eskeak eta eskeintzeak, [...]. Ag G 181. Ipintzen dira kazuela batean tomate, azenario, baratzuri ta usanbelar batzuek. Egan 1961 (1-3), 120.
azpisarrera-6
USAINEAN.
azpisarrerakoSense-6.1
a) Olfateando, oliendo. "Txakurra gaur goizian usaiñian ibilli da" Elexp Berg.
azpiadiera-1.1
(Tras gen. o tema nudo). Al olor de, en busca de, con la esperanza de.
Dirautsa ak oni; / gurozu neugaz etorri? / Bai ordu onian / adiskide usainian. Mg PAb 96. Ez baitzuen batere dudarik egiten Zugarramurdiko hauzapheza ethorriko zela, eguerdi baino lehen, ahate saltsaren, oilo egosiaren eta gerreneko antzararen usainean. Elzb PAd 78. Oliyo-usaian ezkill-torrian / ujuka bezela ontza. MendaroTx 114. Beroien oñordekotzaren usaiean dabiltzanak. EAEg 13-1-1937, 794. Makiñabat uritar badabiltz baserriz-baserri okel-usaiean. Ib. 13-2-1937, 1054. Ume asko dabiltz gure ontzi-ondoan diru-usaian. Sorarrain Lili 80. Mutil gazterik diru usaiñean alargun edo neska-zaharren batekin ezkontzen zanean. Etxde JJ 171. Bai, mutil azkar oneik, [neskatilla] aen usaiñean doiaz, ez itsasoa ikustearren. Erkiag Arran 26. Une ortan daki kaieko seme-alaben odol bero baiña baketsuak irakiten asten, pozaren indarpe, erromeri-usaiñean, nekeen aringarri, oiñazeen aztugarri. Ib. 35. Jende asko biltzen zan Panplonan festa-usaiean. Salav 49. Kale aldera jeisten giñan jai-arratsaldeetan, musika zala edo jai-usaian. AZink 53.
azpisarrerakoSense-6.2
b) Por el olfato, usando el olfato. "Usaiñian topau dau drogia" Elexp Berg. Lurrean dagon iateko gauzea billatuko neuke nik, usaiñean bere. Ag AL 159.
azpisarrera-7
USAIN-EGILE.
azpisarrerakoSense-7.1
a) "Oledor, usaikaria, usaigillea" Lar.
azpisarrerakoSense-7.2
b) Perfumista. v. lurringile.
Baitirudi khezko arroin bat dela usaingarrizko egurrez, mirrhaz, inzensuz eta usaingillearen erhauts on guziez egina. SP Phil 137.
azpisarrera-8
USAIN EGIN.
azpisarrerakoSense-8.1
a) (V, AN; Dv (V, L), H; usai G-azp; Lcc, Lar, Añ, VocCB, Dv (G); usañegin Urt Gram 400). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Oler, percibir el olor; olfatear, husmear; aspirar aire por la nariz para percibir un olor; presentir, barruntar. "Sentir, [...] usañegitea" Urt Gram 400. "Flairer" Dv. "Egiozu usain sagar huni" H. "Olfatear, barruntar" A. "Aittuak, ardauari usaiñ eitten detse eran aurretik" Etxba Eib. "Usaiñ eixozu okela oni, ikusikozu" Elexp Berg. AxN explica usnatzea (391) por usai egitea.
Sentiduak gorputzekoak dira bost: [...] Laugarrena, surrakaz usai egitea. Bet 16 (v. tbn. en contexto similar Iraz 44 y CatBurg 42 usai egitea, Cb CatV 59, CatLlo 82, CatBus 36 e Itz Azald 188 usain egitea). Mandragorari urrundik eta iragaitean usaiñ egiten diotenek, gozo aurkhitzen dutela. He Phil 203 (SP 201 usaina [...] aditu; tbn. en Echve Dev 237 usai egiten diotenak). Aiher litezke jatera ere, zillegi balitzaie; bederen usain egiñ nahi diote. He Phil 26 (SP 27 usaina aditu nahi dute). Onen atsak aztu eragiteko txakurrei oñatzetan usain egin daruena, edo [...], arrastuba galerazoteko. Mg PAb 174. Ateretan dau loratxo bat, betibere usaiñ egiteko. LoraS 95s. Begijak zabalik emon eutskuzan Jaungoikuak, ikusteko. [...] Suurra bere bai, usain egiteko. fB Ic II 183 (v. tbn. III 275). Kereiliagaz doianaren poltsiari, usain egin ezkero, [...]. Ib. 169. Nola artzak ez duen / gorputz illik jaten, / usai egin ondoren / da aurrera joaten. It Fab 93. [Lorazko aro edo koroiak] artu zituzan Amak eta emon eutsazan semiari usain egin eijuen. Ur MarIl 116s. [Iñurrijak] adrilluzko etxiak diran lekubetan, usain egiten badeutse barruko jakiren bati, [...]. Ur Dial 31 (It sentitu, Dv usmatu, Ip asmatü). Buket eder bat igorri izan daut / lili ederrez eginik, / hari usai egin diot eta / harek nerama mundutik. Balad 85s. Eztet uste ni baño abillagoak zirala edari jenero ura zer zan somatzeko, batek edo bestek usai egiñ geniolarik. Sor Bar 90. Lorez eotako bi koro, [...] aurrean ipiñi zizten, esanaz, arren usai egiñ zegiotela. Arr May 135. Parkatu dagidezala, ikusteagaz, entzunagaz, usain eginagaz, [...] nik egin ditudazan pekatuak. Itz Azald 168.
( s. XX) Usañ egingo deutsie arrañak amoari, ta gero iges. Ag Kr 145. [Andre ura] bidaztien sakelari usai egiten ederki oitua zegoan. Ag G 325. Beste alderdiren baten aragi biguna usai egin zualako, aldendu zan otsoa lasterka bizian. Ib. 155. Gipuzkoatarren dirua usai egin zuten beste askotxok. Ib. 220. Bil ezak eskuan, / egiok usai; / ozka ta milixka, / dukeiño garai. Ldi UO 27. Usai egin zion [loreari] eta "ez dauka usairik" esanda bertatik bertara jarri zion Poliri usai egiteko. Anab Poli 135. Lur ezean usai egiten dudanean, animalia izateaz eta sentitzeaz poztutzen naiz. Txill Let 66. Ezen bere sudur / motzak eztuen egin usainik kontentuz. Arti MaldanB 216. (Beatza bidoi gañetik igurtziaz). Egizu usai. (Beatza sudur ondotik pasatuaz). Lab SuEm 186. Kortxuari usain egiñez. Ib. 167 (172 usai egiñez). Arros maitea, zabaldu zera / ta egin dizugu usai. Uzt LEG II 155.

v. tbn. Usai egin: Lek EunD 28. Ataño TxanKan 156.
azpiadiera-1.1
Ez zuan Joxe ikusi. Joxek bai bera. Illeari usain egiteko denbora ere izan zuan. Ugalde Iltz 68.
azpiadiera-1.2
(Sin egin explícito).
Len ardua eraten lasai, / oraiñ urrutitik usai. Xe 235. Nola motel xamar dabillen eztu besterik egiten, usai oia-zurari eta usai sillari eta aur bat bezela kejatu. Iraola 69. [Bi zakurrak] usain hemen, musu han. Ox 103. An usai, emen susmo, janik ezin arkiz. Or Eus 247. Mutillak, bildur, mun egin dio / apaizaren estolari; / âriak usai, erdi-bildurrez, / aren soiñeko ertzari. Ib. 417. Usain, / erle... / elorri zaarra loretan dago. Gand Elorri 34.
azpisarrerakoSense-8.2
b) "Heder, [...] usa [sic] egin" Lcc. "Oledora cosa, usai egiten deben gauzea" Lcc.
Ildakoan, ez asi / bakar baten billa; / [...] / sentitzen dutelako / usaia egiña, / guziak aren igez / ibilliko dira. Izt Po 54.
azpisarrerakoSense-8.3
c) (L, BN ap. Lh). "Répandre de l'odeur" Lh.
azpisarrerakoSense-8.4
d) "Perfumarse. Egunero, usaiña eitten dau buruan, kalera aurretik" Etxba Eib.
azpisarrera-9
USAIN-EGINKOR. Oledor, (el) que huele.
Pipa laburra, / nere sudurra / usai eginkor luzea. EA OlBe 69.
azpisarrera-10
USAIN-EMAILE (L, BN ap. Lh; Hb; usai-emalle Lar; usai-emolle Añ). Odorífero.
azpisarrera-11
USAIN EMAN.
azpisarrerakoSense-11.1
a) (L, BN ap. Lh; Añ (V), Hb; usai eman Lar, Añ (G)). a) "Oler, echar de sí olor, usai eman" Lar (Añ usain, usai eman). Oler, percibir el olor, olfatear.
azpisarrerakoSense-11.2
b) Oler, percibir el olor, olfatear.
Byron-ek eman dio usain granadari, / ausikirik ez dio eman fruitu horri; / karratsegia zaio naski iduritu. Lg ( in Iraultza 122 ).
azpisarrerakoSense-11.3
c) Perfumar.
Beeko su ondotxuan, --ereiñotz garrez / otza kendu zapiei ta usain emonez,-- / ginduzuzan janzten. Gand Elorri 210.
azpisarrera-12
USAINERA.
azpisarrerakoSense-12.1
a) Al olor. v. USAINEAN.
Usaira urreratu zitzaion Aizeria leiza aurrera. VMg 51. Usaira bezela bereganatu zitzaion pobre-samalda andi bati, [...] diru puxka eman ondorean. "Que acudió al olor" . Aran SIgn 42. (Tras gen. o tema nudo). Al olor de, en busca de, con la esperanza de. Nehon diren judu eta alfer mandrineria jende-jale guziak bildu ziren sosaren usainera. HU Zez 45s. Edozoin pestaren usainera laster egileak. HU Aurp 175. Euliya esnetara bañan etzanaguak zirala, zenbait-emakume, diru-usaira. Moc Damu 27 (23 dote-usaira ). Eskaleak ba datoz pestan usaiera, / beleak sarraskira doazen antzera. Or Eus 12. Txikiena, ordea, gozoen usaira, geldiro urreratu zan. TAg Uzt 156. Arnas batean zijoan egiñalan eskalea, bere lanaren sariaren usaira. Ib. 255. Eiza-usaira, zaunga ta jauzi zegien zakurrak. Ib. 76. [Zezen deslaia] belar orriñaren usaira, edo bei-taldeari iarraiki, bigantxen batek Gortingo ukulletaradiño erakarriko du. Ibiñ Virgil 49. [Santxo] jaki-usaira abiatu zan, aunzki-puska batzuk bai-zeuden sutan egosten. Berron Kijote 123. Mazia uretara jaurti ta aren usaiñera batzen zan arraiñari bolintx-sarea jaurtiaz. Etxabu Kontu 124. Bazkaria libre gañerako egun baten. Eta olako gozoki usaiñera [...], olan subertau zan. Gerrika 201. Negar-usaiera jendea erruz dator, eulia goxora bezala. MEIG I 131.
azpisarrerakoSense-12.2
b) Por el olor.
Dagoneko, karlista amorratua dezute [aur] au. Bere begi itsuakin, usaira ezagutu nau, ez naizela bere aldekoa. Ataño TxanKan 32.
azpiadiera-2.1
(Tras tema nudo).
Atera zanean, aren muturjea ikusita, zekarren simaur usaira, ala esan genioken. Ataño TxanKan 134.
azpisarrera-13
USAINEZKO. Perfumado.
Samurki dabiltzan axiok / kantari dirautse bidian: / "Tori usañezko egalok / latsak laztandu dagixuzan". "Estas alas perfumadas" . Laux AB 88.
azpisarrera-14
USAIN GABEKO. v. usaingabeko.
azpisarrera-15
USAIN GOZO.
azpisarrerakoSense-15.1
a) (L, BN ap. Lh; Hb). Perfume, sustancia de la que emana buen olor. No incluimos aquí los ejs. de usain gozo 'buen olor, fragancia'.
Ostikopetuba izango da eureen soberbija, billostuba apaiñdurija, ta izango ditubee tormentubak, bitxi ta usaiñ gozueen ordiaz. JJMg BasEsc 193. Usain gozoen khea, sainduen othoitzekin, igan zen aingeruaren eskutik Jainkoaren aitzinerat. TB Apoc 8, 4 (He inzensu, Dv isentsu, Ur intzentzo, Echn perfume, Ker usaingarri, BiblE intsentsu ). Apaindu, urrin onez edo usai gozoz igortzi zaite. Lard 161. Diamante eta perla asko, eta sekulan iñork ikusi ez dituen ainbat usai gozo. Ib. 214. Gameluak zeramazkitela usaigozoak eta erresina, eta estaktea Egiptorako. Ur Gen 37, 25 (Urt droga, Dv baltsamu, Ol lurringai, Ker ukendu, Bibl goma, BiblE usaingarri).
( s. XX) Bainan zer jateko urintsu, hotz, usain gozo gabeko, muthiriak! JE Ber 26. Krixtalezko apaltxo baten gañean ainbeste ukendu, usai gozo, margo ta gañerakoak. JAIraz Bizia 39. Ez oian atsegiñetan, ez ioku ta leloetan, ez usai goxo tokietan, ez oturuntza gurietan. Or Aitork 84. Arantz artean lore usaingozo, likurtez bete, urrin zoragarrizkoak azi. Erkiag Arran 175. Aguerdinta xorta bat edan-arazi zioten eta begitartea usain goxoz perekatu iratzar-arazteko. JEtchep 58. Liranja ta zitroin lorez eginikako usain gozo bat erosiko dinat, [...] kristailezko untzi eder batean. Ib. 64s. Usain gozoa, urrin ta likurta zorabiogarrizkoa bere, erabilten izan dau. Erkiag BatB 171. Neskatillatxu gazte dotore ta pertxenta bat eldu zan, apainkiro jantzia ta orraztua, ta usain gozo ta guztikoa. Ib. 73. Zure urratsen segi / nexka gazteak doaz, / txinpartak ukituak, / birbiz, on dan ardoaz, / biotza bizkorturik / Iainko-usai gozoaz. "Emisiones de bálsamo divino" . Or ( in Gazt MusIx 200 ). --Pagatuko dizkitzudala erreal guziak, bata-bestearen gaiñean eta goxa-goxa egiñak. --Usai gozotan goxatze ori barkatzen dizut. "Del sahumerio os hago gracia" . Berron Kijote 61. Ez dario ez, diot, zuek diozuten olakorik, usai goxoa ta algodoi arteko algalia baizik. "Ambar y algalia" . Ib. 64.
azpiadiera-1.1
Maiatz-eguzki alaiari ongi-etorrika diardute ingurumaiko sasi-belazeak txinta-soiñu ta usai gozo. " El suave aroma de las flores" . Mok 3.
azpiadiera-1.2
Belar edo lorea, / usai gozo fiña, / ispligu, albaraka, / arros, klabeliña, / bioleta, liriyo, / aleli, jazmiña, / dauzka gure baratzak / eziñ esan diña. Echag 173.
azpisarrerakoSense-15.2
b) (Adj.). Aromático.
Janari ugarijaren, ta gozuaren gurarija, edaateko gozuen, ta usain gozuen gurarija. fB Ic II 253. Larrosarik ederrena eta usaigozoena, Ispastergo Larrosa gorria. " La más bella y fragante de las rosas" . Otag EE 1881b, 63.
azpisarrera-16
USAIN GOZODUN (usaigozodun Lar, Hb). "Fragrante, usaigozoduna" Lar. v. USAIN ONDUN, usaindun.
Eretsi zuen gurutzetik haren gorputza, ta aroma, edo ukendu usai gozodun batekin ganzutu. Ub 93. Loreak, frutak, belar usai gozodunak. AA III 619. [Lore] mueta guztietakoak, aiñ bitoreak, ikusgarriak, eta usai gozodunak. Izt C 159. Usaingozodunak ubienturik onenak legez . (V). CantCS 1, 2 ((G) usaigozodun; BiblE zure ukenduen usaina lurrin guztiak baino gozoago . Lore ta usai gozodun belarrez egindako bi sorta legor. Ag G 14s (140 usai gozodun lili apaña ). Zer egin zuten nere belardi usai-gozodunak? Mok 14. Euzko-baratzan sortu ta jaio / ziñan Aingeru-loria, / beti mardulik usain gozodun / Urtzik zaindu ta gordia. Enb 153.
azpisarrerakoSense-16.1
Biak zijoazen edertuta, gaztetuta, [...]; biak usai gozodun: gizonak eriñotz usaia zeraman, andreak alkanfor usaia. Ag G 70.
azpisarrerakoSense-16.2
Gero itza bakartien saldoetara biurtu zun, Zure usai goxodun oituretara eta lekaroko baso marduletara, ango berri ez baikendun oraiño. " Mores suaveolentiae tuae" . Or Aitork 196.
azpisarrera-17
USAIN-GOZOGILE. Perfumista.
Usaingozogillearen auts guztiko aromen kezko zigortxua legez. (V). CantCS 3, 6 ((G) usaigozogille; Echn perfumero, Dv baltsamugin, Ol gantzugin .
azpisarrera-18
USAIN GOZOKO, USAIN GOZOZKO. Aromático, fragante. "Franchipán, usaigozoko naste bat" Lar. v. USAIN ONE(Z)KO, usaindun, usaintsu.
Badaukagu konserba usai gozokoa onzi baten, persegituko dute euli txatarrak. Mg CC 231. Bedar usain gozoko bat buruban. fB Olg 50. Belar usai gozoko / aukeran batubak. Echag 137. Berar ta lore eder usai gozokoen ugaritasuna. Izt C 160. Balsamu usai gozokoarekin igortzi ziozkan [oñak] . Lard 397. Berotutzen du uda, eta udari usai gozoko belar batzuek botarik, [...]. Bv AsL 101. Pobreza da usai gozoko lore arantza gabia. Ib. 202. Burua ondo orrazturik usai gozoko urarekin. Urruz Urz 32. [Kontze Ganburutarra] eun orriko larrosa / usain gozokoa. Azc PB 130. Ori da bada kristiñauen artean daukazuen usaiñ gozozko lorea, lora bakarra. Ag AL 95. [Euskalerriko Loreak] ain bizitza on da usain gozozkoa erabilliko dau. Ib. 136. Iri edo kale-ariak usañ gozozko bedarrez estalduta. Ag Kr 216. Illea koipe leunez betea, usai gozozko urez bustia. Ag G 164. [Udaberria], usai gozozko janzki zuriaz, / erregiñ baten antzera. Jaukol Biozk 93. Itxaropenezko lora guztijak / irri-barreka daukozak, / usain gozozko zorun guztijak / eugaz ixango al dozak. Enb 196. [Libano-zedroaren] zura ikustekoena da ta iraunkorra, usai gozokoa. Munita 84. Eztuzu zure adurrarekin lore usain gozoko hori zikinduko. Arti Tobera 287. Lore arteko usain gozozko / ames gozoen baratza. BEnb NereA 245. Amomu, api antzeko landarea; usai goxozko arnaria dakar. Ibiñ Virgil 44.
v. tbn. BiblE Lc 23, 56 (usaingozoko).
azpisarrera-19
USAIN-GOZOLARI. Perfumista.
Gantzudura saindu olioa egin zuen, bai eta baltsamu isentsua, hutsa, usain-gozolari lan. Bibl Ex 37, 29.
azpisarrera-20
USAIN KERU. Mal olor.
Eztúzie senti arimarén usmas usaikerubat? LE Bail 223.
azpisarrera-21
USAIN ON.
azpisarrerakoSense-21.1
a) (L, BN ap. Lh; Urt I 416). Perfume, sustancia de la que emana buen olor. "Affluens unguento, urriñ on, usaiñ on frankoduna" Urt I 416. No incluimos aquí los ejs. de usain on 'buen olor, fragancia'.
Eta kanela, eta usain on, eta ungentu, eta enzensu, eta mahatsarno, eta olio, [...]. Apoc 18, 13 (Dv usain onak, Ur usai onak; He ur usain onetakoak ). Guziz goiz ethor zitezen monumentera, ekharten zituztela aphaindu zituztén usain onak. Lc 24, 1 (Leon usain-onak; He urrin on, TB, Brunet likurta, HeH urrin gozo, Dv baltsamu, Oteiza aroma, Ol lurriñ, Ker usaingarri, BiblE ukendu ). Usain onak arbuiatzak, fiñ, killikagarriak, / edo baratzeak edo Indiek ekharriak. EZ Man I 16. Etxe aitziñetan ifin / tzatzue aldareak, / eta hetan ere isensu / usain onez betheak. EZ Noel 122. Ezta musketaz, balsamoz eta halako bertze usain onez usainzturik ibili behar. Ax 414 (V 269). Bidegabe handia egiten derauka bere buruari, emazteki bat bezala urrintztaturik eta usain onez betherik dabillan gizonak. Zeren halakoak usain ona emaiteagatik, ematen baitio bere buruari fama gaixtoa. Ib. 414 (V 269). Urriki hura konpara daiteke usain on preziatu harekiñ, zeiña isuria izatu baitzen zure oin sakratuen gaiñerat. Ch III 52, 4 (SP ungenta on, Ip ünkhüntü baliusa, Ol gantzurrin atsegiña, Leon gantzugailua ). Gaur arte sortutako / usai on klasiak, / azpitik uzten ditu / arren asnasiak. Bil 61n.
(s. XX) [Ez ginuen ekartzen etxerakoan] untzi ñimiñiño bat usain on baizik. JE Bur 89. Hainbertze usain on baita gizonek batere lilirik gabe egiten dituztenak. Ib. 89. Piltzarra dariote; [...] eta bizkitartean usain onez hantuak dabiltza. Ib. 86. Soinekoak oro usain onez bethe, uliak ere ondotik joanen baitzaizkion, ez balitz negua izan. Lf Murtuts 30. Mariak aldiz libera bat usain-on garbien eta kharionetik hartu zuen, Jesusen oinak hartaz thorratu eta [...]. Leon Io 12, 3 (TB usain gozo; He ungentu, Dv gantzugailu, Ker usaingarri ). Eresi ta negar igo bedi zure aurrera, usai on dariten anaien biotzengandik. " Turibulis tuis" . Or Aitork 247. Zenon iakintzaleak ez omen zuen ikusi ere nai usain onez beterik zebilen gizonik. Zait Plat 40.
azpisarrerakoSense-21.2
b) USAIN-ON.
(Adj.). De buen olor.
[Birjina garbia,] landa egia iasana; / lore usain ona; / lili xuria; / arrosaren baldea; / biziaren sagar ondoa. EZ Man II 197. Nardoa eta safrana, khana usain ona. Dv Cant 4, 14 (Echn urrin ontsua ). [Usain onetik] har bizpahiru xorta, nahas pinta bat urekin, eta horra nun duzun egina ur usain ona, emaztekiak derabiltzan hetarik. JE Bur 89.
azpisarrera-22
USAIN ONDUN. Oloroso, aromático. v. USAIN GOZODUN.
Onkaillu usai-ondunak odolaz batean, / alako odolkirik ez egiten bestetan. "Especias olorosas" . Or Eus 138.
azpisarrera-23
USAIN ONEKO, USAIN ONETAKO, USAIN ONEZKO. Aromático, fragante. v. USAIN GOZO(Z)KO.
Usain onezko urrinetan. "En odeur de bonne senteur" . Eph 5, 2. Ungentua, ezta erran nahi orain nehork unktatzeko usatzen duen ungentu mota: baina olio klaroa edo ur usain onetakoak. Decl ã 7r. Usain onetako zur mota guzitakorik. Apoc 18, 12. Zinamomak eta balsamu usain onekoak. EZ Eliç 383 (394 usain onetako). Loreak eta usain onezko kheak. SP Phil 8 (He 8 urrinonak). [Mandoak] prinzearen filda edo tresna preziatuez eta usain onetakoez kargatuak direlarik. Ib. 205 (He 206 tresna urriñoneztatuez). Usain onezko zinamonak egiten derauen bezala, hura Arabia doatsuan darabillatenei. Ib. ẽ, 3v. Lehenbizikorik manjatera ur beroz garbitzia eta gero belhar usain onezkoez urrindatzia. Mong 590. Joan ziran usai onezko aromaz Jesusen gorputzari gañetik eman ustez. Mb IArg I 275s. Lora usain onekoen artean. LoraS 22. Gure othoitzak ofri detzatela Jainkoaren Tronuan, usain oneko inzensu bat bezala. CatLav 438 (V 207). Usain onetako zur mota guziak. He Apoc 18, 12. Usain onezko buketa agradagarri bat. MarIl 19. [Konexuei] belhar usain oneko zerbait ematen bazaioete hil aintzinxean, haukien haragiak biltzen du gozotasun bat hainitz ona. "Quelques plantes aromatiques" . Dv Dial 98s (Ur bedar usaintsu ). Txingurrîk ere sumatu dizu / usai oneko bazkari. Or Eus 311. Atondu zituzten atxongaiak (usai oneko ur ta belarrak) ta gantzukariak. Ir YKBiz 512. Gantzukaria, usai oneko ur edo olio-gisa bat gorputzak gantzutzeko. Ib. 371n. Belharreri emana zioten azken higi aldi bat eskuz, [...] bazka gizen horiek izan ziten ezinago sano eta usain onekoak. JEtchep 48.
azpisarrerakoSense-23.1
[Badira] euskal literaturaren soroan bertan, [...] eliz liburuak ez diren irakurgai atseginak ere bai: larre-lore ikusgarriak nonnahi bezain ugari, bestetan esan dudanez, eta usain oneko landuagoren bat edo beste, bazterturik geneukan Barrutia lekuko. MIH 281.
azpisarrerakoSense-23.2
Bethe zazu berehala zure bihotza eta ahoa zenbait usain onezko hitzez, eta hetaz usainzta zazu zure arima esposaren hartzeko. SP Phil 167 (He 169 hitz urrin-onezkoz ). Kontrizionea eta konfesionea hain dira eder eta usain onezko, non khentzen eta borratzen baitute bekhatuaren itsuskeria. Ib. 71 (He 73 urrin onetakoak ).
azpisarrera-24
USAIN ONIK EZ HARTU, USAIN ONIK EZ EMAN. No oler bien, dar mala espina. "Ez diot horri usain onik hartzen (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 276. "Egun hartan esantzunak etzian usai onik eman" ZestErret. v. USAIN TXARRA HARTU.
--Orratza?... Gure burrukan nonbait, lurrera erori zitzaidan eta, [...].--Ez dit onek usai onik ematen... --ebaki zion Egurmendik buru-makur. Loidi 194. Onen eztul zekereak ez deutsa usain onik emoten. Erkiag BatB 179. Nik ikusi nituen zaipekoak edo klienteak, etzidaten eman usai ona. Zubill 148.
azpisarrera-25
USAIN-ONTZI (Hb; usai-onzi VP 82r, Lar; usainontzi Hb; usainununtzi Hb). "Poma, pomo de olor" Lar.
Urre ta marmorezko usain-ontzi bat zedukan. Mde HaurB 19.
azpisarrera-26
USAIN-ONTZITXO. "Buxeta, vaso pulidamente labrado, para licores aromáticos, usaionzia, usaionzitxoa" Lar.
azpisarrera-27
USAIN TXARRA HARTU (V-gip, AN-gip), USAIN TXARRA SUMATU. Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 276. Oler mal (algo), dar mala espina. "Usain txarra artzen dotsat asunto oni" Elexp Berg. "Usain txarra artzen diot (AN-gip)" Gte Erd 276. v. USAIN ONIK EZ EMAN.
Inbidiaz erretzen / dauzkazu erraiak, / ia urtuan berriz / zauzka errabiak; / dote ta arrioa / dira oiek biak, / usai txarra dizute / sumatzen galaiak. Urruz Zer 106 (en boca de una mujer casada, dirigido a una soltera). Laster artu neutson usain txarra, ordu biak ziran bada ta eneutson yangurarik sumatzen, ilda bai legon. Or Tormes 67. Gauza onik etzutela adierazten iruditu zitzaion. Zergatik etzekian, baiña usai txarra artu zien itz bi aiei. NEtx LBB 37.
azpisarrera-28
USAIN-ZOTZ. Barra de incienso.
Imini oparidun bandejiori ta ixetuten edo piztuten dauz kandela biyak eta iru usainzotzak. EEs 1914, 4.
azpisarrera-29
UXAIN (Forma con palat. expr.).
Larre-larrean bizi dezu erretore, ta aren ginballak (kapelak) ere badio alako basaka-uxai ta igazkotu-kutxu bat. Ldi IL 40.
usain
<< urtsu 0 / 0 usokagia >>

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus

Azkue Biblioteka eta argitalpenak

Maximiza tus ganancias en criptomonedas confiando en Bitplex 360, una plataforma diseñada para el éxito.
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
Library zlibrary project
z-library z-lib project
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper