urdin.
Tr. La forma ordin sólo se documenta en una ocasión en Etchahun (cf. ordintu en Tartas). En DFrec hay 34 ejs. de urdin.
Etim. De ur 'agua' + suf. -din (< dadin, didin...).
Onom.: Lope Ordina. (1104). Arzam 427. Miquele Hurdina (1197). Lac VM 43. Pero Arceyz fiyo de Domenca beguy urdina. (Iranzu, s. XIII) Lac RIEV 1930, 227.
I . (Adj.).
1. (gral.; Lcc, SP, Urt, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H, Foix ap. Lh). Ref.: Bon-Ond 154; A; Lh; Iz ArOñ (árre), Ulz (urdíñe). Gris (referido gralmte. al pelo). "Pardo [= 'gris'] color, kolore urdina" Lcc. "Cana cosa, gauza urdina" Ib. "Grison" SP. "Alba senecta, [...] ille urdiñak" Urt I 476s. "Canas, ille urdiña" Lar (v. tbn. Añ). "Gris" VocBN y Gèze. "Ardi urdinak edo urdinxkak illea erdia zuri ta erdia beltz dizie (Sal)" A. "Urdiña da kolore zuri naastua" And AUzta 28. "Ardi arria, ni blanca ni negra = urdiña" Iz ArOñ (s.v. árre). "Urdíñe, lo gris" Iz Ulz. Cf. supra los antropónimos Lope Ordina y Miquele Hurdina
Zaldi urdinaen ganean. EZarate 14. Zeinba ulle urdin daukada, ya noa zartuaz. Mic 12v. Burua ere illurdines ta aurpegia zimurres. (103). LE-Ir. Ule luze ta bizar urdiñez. AB AmaE 10. Agiñ guziak osorik dauzka, / baña betilliak urdiñ. Urruz Zer 75. Estalkian azpitik kopetatxo urdiña zintzilik zuala. Apaol 117. Yolandaren begi urdiña ubeldu zan. "Yeux gris" . Lh Yol 25. Buruko ille bakanak urdin. Mok 4. Gazte antzera ipiñi gurarik, bere bibote urdiña pintau egiten eban. Kk Ab II 19s. Bizkondia armatürik, / zaldi urdina zelatürik, / urrutian sarthü züzün. Balad 177. Burua engoitik zurixka, urdin. Zait Sof 78. Eta gizon bat zegoen haren oinetan, zaharra, handia, bilo-bizarrak urdinak. Mde Pr 165. Bizarra iñoiz baiño urdiñago mozten nun garaian. Ibiñ Virgil 32. Sua dario alde guztietatik, ile urdinak gorabehera. MEIG I 108.
(V, G, AN, L, BN, S; SP, Lar, VP 93r, Añ, Arch VocGr, VocCB , Dv, H, Zam Voc), ordin . Ref.: A; Iz UrrAnz, To ; Etxba Eib ; EAEL 221; Elexp Berg ; Gte Erd 199; ZestErret.
Azul. "Begi urdinak" SP. Cf. Elexp Berg: "Gure denboran beti azul entzun dugu".

Argituren du Iguzki nola uztaillekoak, / zeru kolore urdiñak, nola aire meheak. EZ Man I 88. Itsaso urdiña. EZ Eliç 169. Begiz urdin / bezain gordin / zarela zur' egitez. O Po 3. Ekharriko tik ilhargiak / bere adar urdiñetan. 134. Esferak eraman digu / ganbara urdiñ artara. Lar Gram 384. Granaz gorritu-ederrak ontz-egal-belak eta sed urdin-zuri-berdez egiñak. Mb IArg I 65. Emaztiaren adiskidegoa ostagarraren pare dela, gorri, berde, hoilli, urdin, kolore khanbiakor güzietarik. Egiat 217. Zati bat da gorria, beste bat zuria, bata baltza, ta besteak urdiñak. LoraS 98. Begijak zolijak edo urdinak daukazalako. fB Ic II 218. Guztiz izango dira / sendo ta egokiyak [pillareak], / orpoetan urdiñak, / gañean zuriyak. Echag 50. Bilhuak hoilli, begiak ordin. Etch 524. Motrikuko erriarenetan [etxarmetan] berriz kanpo urdiñean dago txalupa bat. Izt C 208. Firmamentu edo gañean daukagun estali urdin ori. Lard 1. --Nik ez dakit zer den menaslora urdina. --Frantsesek deitzen dute sulfate de cuivre . Dv Lab 49. Kapa urdin bat bizkarretik. Hb Egia 137. Koloriak txuri-txuri, / betonduak urdin. Ud 30. Kolorez alegere, guztizko urdiña [kapotea] . AB AmaE 217. Turxon urdin bat. Elsb Fram 148. Ontzi zabal bat bete sardiña, liña lorea bañon urdiñagoak. Apaol 27. Kaltzerdi urdin bizardunak. A BeinB 51.
(s. XX) Praka urdiñ zengle batzuei eusteko. Ag Kr 87. Bere behako hotz urdina gain behera landatuz. JE Bur 121. Artu du txarro urdin bat eskuan. Iraola 128. Airea arin, zerua urdin. Barb Sup 29. Janzki urdiñez apain jantzirik. Enb 49. Eta oraino urrunago, mendi urdin gaitz baten kaskoa. Zub 102. Aulki urdiña ez ikusten noizean-bein altxata ez ba-da [Españako Lege-batzartokian] . Ldi IL 20. Gure etxêtako kei urdiña. Or Eus 300. Mungijako ibai urdiña. Laux BBa 74. Gerrialdea ta gonak urdin illunezko oialez [...] apainduta. Etxde AlosT 77. Aldamenetan [etxe] bat urdiña. JAIraz Bizia 44. Hila zen, zintzurrean eta besoan aztar urdin batzu zeuzkala. Mde Pr 152. Yantzi urdiñek erabilten ei-eudiezan. Akes Ipiñ 30. Zeru xoko bat bakarrik, batzuetan urdin, bertzetan ilhun eta hotz. JEtchep 23. Begiak agiri eta bisera urdiña buruan. Erkiag BatB 141s. Txapela buruan, bruxa urdiña ta botak. Ostolaiz 122. Nork ez dauka bere papoan gerizaturik paper urdin edo gorrasta horietarik ere. Larre ArtzainE 295. Gorbata urdina zeraman. MEIG IX 92.
Bil 58. Arr GB 55. Aran SIgn 212. Zab Gabon 105. Xe 214. Sor AKaik 110. Elzb Po 197. Lap 58 (V 30). Arb Igand 27. HU Zez 93. Azc PB 113. Prop 1906, 76. Echta Jos 220. Urruz Zer 115. Inza Azalp 16. Ox 182. Mok 21. Altuna 74. Jaukol Biozk 22. FIr 149. Etcham 74. ABar Goi 57. TAg Uzt 179. EA OlBe 39. Iratz 171. Lf Murtuts 3. SMitx Aranz 221. NEtx Antz 143. Zerb Azk 38. Txill Let 36. Ugalde Iltz 27. Arti Tobera 283. Anab Aprika 101. Zait Plat 17. Osk Kurl 83. Salav 33. Alzola Atalak 82. Xa Odol 211. Berron Kijote 196. Etxabu Kontu 88. Ataño TxanKan 121. PPer Harrip 61.
(Con reduplicación intensiva).
Ifinten du urdin urdin bera irteten dan ur-ondoko aitz bizi bizia. Izt C 107. Bolaraz urdin urdin / jarritzen dala're [zerua] . Bil 59. Garbi garbi egoan zerua; urdiñ urdiñ, bare bare ta baketsu ur zelai galant ederra. Ag Kr 62. Bere hedadura guzian, halaber, urdin-urdina da [itsasoa] . JE Ber 81. Zerua ta itxasoa urdin urdiñak diran uri aundiraiño. Erkiag BatB 169. Itxaso urdiñ-urdiña. AZink 59.
v. tbn. Zab Gabon 105. Enb 206. Iratz 158.
Verde (o más bien 'verde azulado'). Cf. Garate Cont BAP 1949, 364: "Urdin. Fue sin duda verde, como se ve en gibelurdin que no ha cambiado de color, como es natural, con el tiempo" (pero v. sobre ésto FLV 1970, 70s). Los ejs. no son del todo seguros.
Ezetasunik ere ez; belardi urdin eta abere-bazkarik ere ez. Munita 35. Etxaldeko lorategietan, bere osto urdin argiarekin, oso ederki ematen du [Imalaya-zedroa] . Ib. 85. Urondo urdiñetan / batu dira alkarrekin. "Riberas verdes" . Or ( in Gazt MusIx 201 ). Alhor ederrekin, / mahastiak urdin. Mattin 46.
2. "Moisi" SP.
3. Conservador (opuesto a gorri).
Baketsua dirudi [Frantzesen nagosiak] / ta urdina berbetan / eta da oinaztarria / asmo gorrietan. Azc PB 218. Eztakit zelan baina / errian errian / gorriak egon dira / urdinen azpian. Ib. 217.
4. (BN-baig, Sal, R ap. A ; Foix ap. Lh.).
Sucio. " Gero ere atzemanen duzu ni baino urdinagorik " A. v. MARI-URDIN.
5. "(Vc), fina, tersa, blanca; se dice de la tez. Azal urdiñagoko amen alabarik eztozu zeure bizian ikusi: zanak kontau zekiozan (V-ger)" A.
6. Turbio. "(Sal, S, R), agua turbia. Badakizua zer xun urdina? Ur bularrea baiño argiago, garbitzen asia, xauki garbitu gabea (Sal)" A. "Trouble (eau)" Lrq.
"Couleur d'eau terreuse (yeux)" Lrq.
7. "Verde, lascivo" A Apend. "Procaz, deshonesto en el hablar (B)" Inza EsZarr 176.
8. Ilusionado, lleno de ilusión; halagüeño.
Gaur, arriak / ere baitira itzal... / nork lekuskez, ikusi, / urte urdin igesak! "Tiempos luminosos" . Ldi BB 88. Euskalerriko baratz urdiñak / baditu ainbeste lora. BEnb NereA 245. Eta nork ekian irugarren bide urdin ori, iruren --aita, ama, alaba-- gogoko izango ete zanentz? Erkiag Arran 131. Aurkitu barri dauan printze urdiña galtzeko lazturaz. Erkiag BatB 155. Amets urdinez burua gainezka zeukan erritar gazteak. Zait Plat 8. Nere ames urdin gozoa. NEtx LBB 385 (v. tbn. ames urdin Azurm HitzB 55, Onaind STeresa 32).
9. Falangista; por ext., franquista.
Ta zergatik esan zun Pi XIIgarrenak Urdiñen guda ori Gurutze-guda zala? Or QA 77. Ni lotzera yoan ziranak ere, urdiñak, Orixe guzia lekuko, aldareko Yaunari biraoka. Ib. 83.
10. Cristiano, personaje bueno de una pastoral suletina.
Eta eskaleretik igaiten agur-magur hainitzekin: urdinak pausuki, gorriak abreki. Lf ( in Casve SGrazi 12 ).
II . (Sust.).
1. (V, AN, BN; Lcc, (V)) Ref.: A; Lcq 183 .
"Moho de pan, ogian urdina " Lcc. "Moho del pan" .
(V-ger ap. Holmer ) "Cardenillo" Garate Cont RIEV 1935, 353. "Herrumbre" Holmer ApuntV.
2. "Esmalte en la pintura, urdiña " Lar.
3. (V-gip) Ref.: Etxba Eib; SM EiSet 323; Elexp Berg .
"Con acento prosódico en la u. (Russula virescens), especie de seta del país. Urdiñak eiten dira pagadixetan, aristixetan eta gastañadixetan " Etxba Eib. v. gibelurdin.
Arkitzean perretxikuak, nolako pozarekin ez zoaz Aita jaunari esatera, topatu ditut urdin eder bat, ta urritx bi bareak jan gabeak? VMg VI. Jentiak urdiñak, urritxak, kuletruak eta beste olako bost edo sei klase kendu ezkero, beste guztiak benenozotzat jaukaz. SM Zirik 62.
4. Color azul. "Se dit absolument pour le bleu, la couleur bleue. Urdina xuriarekin nahaste " H.
Urdin puruagoko / zeruak dirade. Bil 59. Izarrak dizdiz egiten dute / zeruko urdin puruan. Ib. 67. Andaluziko ortze urdiñaren urdiña. Jaukol Biozk 22. Urdiñez jantzitta eguan. Altuna 46. Zeruak aldiz bere urdina sotilago du. JE Ber 81. Urdiñez yantzia. Ldi BB 62. Begi orreik baitira / barneko urdiña. Laux BBa 110. Zeruko urdiña zulatzen dun garaian. TAg Uzt 90. Itsasoaren urdin zabala. Iratz 131. Oiana ta ni batean gaitu / ortziko urdiñak estal. Or Poem 553. Ostoak, beren urdin argiarekin, oso ederki ematen dute. Munita 83. Illunabarrean, urdiñ illunak alde egiten duanean. JAIraz Bizia 13. Leioetatik zeruko urdin puskak ikusten ziran. Anab Poli 25. An dabiltz zeru-aldearen urdiña ikusi nairik. Erkiag BatB 193. Urdiñak euria iragarten du, su-gorraillak aizea. Ibiñ Virgil 78. Urdiña zeru-jabe egiten etzan artean. NEtx LBB 95. Girixtinoen atean ez eta heien jauntzietan ez da gorria haizu; ez eta urdina turkoenetan. Lf ( in Casve SGrazi 11 ). Zeru garbiak --eta han, urdinaren gainean, bizpahiru zuhaitz lirainen osto ilunak-- Quatrocento -ko pintatzaileenak dira. MEIG I 154.
v. tbn. Lek EunD 13. Etxde AlosT 42n.
(Ref. metonímicamente al cielo).
Urdin pozgarrizkoan ipinirik gaba. AB AmaE 431. Baserriko kiak urdiñera digo / mendixka ganetik. Laux BBa 116. Ixarrak dagoz urdiñan. Laux AB 78. Begiak ez du yotzen / urdin baztergabea / besterik. Ldi BB 44. Bere sartalderako urdin argitsuan bera dijoala [eguzkia] . Txill Let 24. Urdin altuan orein eder bi / neguko garbi ganean. Gand Elorri 181. Biok giñoazela / besotik bidean, / begiak urdiñean. NEtx LBB 282.
(Ref. al mar).
Arnas artzeko, billau amaibako urdiñak. "Nuevos horizontes" . Laux BBa 136. Nork esan iñoiz aldakor danik / urdin txau ori? EA OlBe 74.
URDDIN (Forma con palat. expr.).
Itsasoa ere urjin-urjina dago, mahaingain bat bezala. GH 1930, 202s. Beheititurik gordetzera doan iguzkiak urreztatzen du oraino zeru-xoko bat, garaitiko eremu guzia urddin-argi dagolarik. JE Ber 52. Atsegin baiginuen ikhustea bere soin urjinean. Herr 30-8-1962, 2. Ur-erreken urddin eztiari so egonen zira. Herr 7-8-1965, 1.
URDINAREN URDINAZ. De tan azul.
Urdinaren urdinaz beltza litake zerua. JE Ber 95s.
URDIN-ARRE (Lar, H). "Gris, color entre azul y pardo, urdiñarrea" Lar.
Gorontz-urdiñ-arre, bular-mokanes kolorezko, ta zanko-erditaraiñoko gona gorriakin. "Gris" . Mok 16. --Bere bizarra urdiña zan, ez? --Bai, urdiñarrea: bizi zala ikusi nion bezelaxe. Amez Hamlet 32. Eta nire begiek harkaitz urdinarre larri bat idoro zuten. Mde Pr 118. Margo urdiñarre, beltza jabetuz, / emen, or, an. I. Olabeaga EG 1956 (9-10), 2.
URDIN-BELAR (Lar H. Lcq 54 A; -bedar V-m ap. A; -belhar T-L). "Glasto, planta" Lar. "Urdinberarra, glasto" Izt C 47 (en una lista de plantas). "Hierba pastel. De sus hojas se extrae el color del añil, y algunos se valen de ella para remedio contra los diviesos" A. "Guède" T-L.
URDIN-BELTZ. Azul oscuro. Cf. BELTZ-URDIN.
Itxasoa lez urdin / baltz eta orlegi. Enb 168. Aurrean daukan ikus-bitarte ori, zeru urdiña, itxaso urdin-beltza ta abar. Or Jaink 24. Tarrant urdin baltzari atzealdean ukutu egin gura eutsanean. Erkiag BatB 45. Enborra gora du [alarguntsa-belarrak], hostoa perde-ilhuna, lorea urdin-beltza. Herr 17-9-1964, 1.
URDINDUN.
(Lo) que tiene (...) azul.
Etxe bat berriya / an ikusiko dezu / balkoi urdinduna. Bil 148. Arrantzalien etxe aurre-xuri ta leio-urdindunak. Lh Yol 16.
URDIN ERORI. "Acaparrosado color, urdin eroria" Lar. "(Hb), coupe-rose (bot.)" Lh (seguramente interpretación errónea de "acaparrosado").
URDIN-HERRI.
Urdiñ-erri ixil artan Salmu-kanta eman zuten. 'Au silence du royaume bleu' . Or Mi 129.
URDINIK (Estar, etc.) de color azul.
Zergaitik agiri zan aiñ urdiñik zerua. AB AmaE 378. Itxasoa urdiñik aiñ dago ederra. Ib. 391. Eskuak ximurtu zaizko / zainak hor dauzka urdinik. Xa Odol 345.
URDINPE (En casos locales de decl. sing.). Bajo el (...) azul.
Ni, zeru urdinpean, ur igiberaren azpian. Or Mi 150.
URDIN-PERRETXIKO (V; -perretxiku V-gip; urinperretxiko V-gip). Ref.: A (perretxiko); Iz UrrAnz (urdinperretxikúa); Elexp Berg. Nombre de cierta seta. v. supra II (3).
URDIN-SAGAR (V-m-gip, G-azp). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; ZestErret. "Variedad de manzana dura, poco apetitosa, tardía, cruzada de rayas rojas en su pellejo" A.
Ez dakizu zelan angis-sagar gozoari baserritar buru arinak urdinsagar mingotsa eztituten dautsen? A La Abeja 1890 (1), 53.
URDIN-ZURI.
a) (Lar, H; urdintxuri Urt; urdin xuri H). Gris. "Alba senecta, [...] ille urdintxuriak " Urt I 476s.
b) Persona de ojos azules. "Garzo, de ojos blancos y azules" Lar, .
c) Azul claro. "Zarco, zarca, azul claro, urdintxuria " Lar.
d) Blanco y azul.
Ain Ama eziñaren / [...] itzal urdin-zuri. Gand Elorri 59. Noiz datozke dantzari / itsas ertz harrizkoan / uhinak jolasti, / betiraundiko mezua / burla bat bezala / estrofa urdin zurian / kantatzera niri? Azurm HitzB 47.

Egoitza

  • B
  • BIZKAIA
  • Plaza Barria, 15.
    48005 BILBO
  • +34 944 15 81 55
  • info@euskaltzaindia.eus

Ikerketa Zentroa

  • V
  • LUIS VILLASANTE
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6.
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus

Ordezkaritzak

  • A
  • ARABA
  • Gaztelako atea, 54
    01007 GASTEIZ
  • +34 945 23 36 48
  • gasteizordez@euskaltzaindia.eus
  • G
  • GIPUZKOA
  • Tolare baserria. Almortza bidea, 6
    20018 DONOSTIA
  • +34 943 42 80 50
  • donostiaordez@euskaltzaindia.eus
  • N
  • NAFARROA
  • Oliveto Kondea, 2, 2. solairua
    31002 IRUÑEA
  • +34 948 22 34 71
  • nafarroaordez@euskaltzaindia.eus

Elkartea

  • I
  • IPAR EUSKAL HERRIA
  • Gaztelu Berria. 15, Paul Bert plaza.
    64100 BAIONA
  • +33 (0)559 25 64 26
  • +33 (0)559 59 45 59
  • baionaordez@euskaltzaindia.eus
  • Euskaltzaindia - Real Academia de la Lengua Vasca - Académie de la Langue Basque
  • Plaza Barria, 15. 48005 BILBO
  • +34 944 158 155
  • info@euskaltzaindia.eus
© 2015 Your Company. All Rights Reserved. Designed By JoomShaper